Hordhac

Qoraalkaan waxaan ooga hadli doonaa ciidankii Soomaaliya ee noqday kan sedexaad xaga nidaamka iyo diyaargaroowga Africa, xagee ku danbeeyay,? Ma xasuusataa qaabkii lagu aasaasay? Ma'ogtahay hada qaabka lagu aasaaso? Ma'ogtahay dawlada iyo mucaaradka in ciidamadoodu isla tababartaan isku meelna wax kahelaan? yaa hortaagan dhismaha ciidamada? Ma taqaan sadexda nin ee qora ciidamada Soomaaliya iyo takhasuskooda?.

Dhalashadii ciidankii Soomaaliya.

Waxaa la sheegaa in ciidamada Soomaaliya la unkay 12kii-Apriil 1960 kii, Soomaalidii markaas joogtay waxay dareemayeen mas'uuliyad weyn oo ka saran sidii ciidan qaran loo samayn lahaa, fikirkii la keenay ee ahaa in Soomaaliya loo dhiso ciidan awood badan lana gaarsiiyo 20,000  oo askari reer galbeedkii waa ka gadmi waayay, inkastoo markaas xamaasad loo hayay dawladihii xornimada qaatay, hadana 20,000 oo askari  baa u cuntami weyday, dawladii Mareykan-ku waxay sheegtay inay Soomaaliya ka caawinayso dhismaha 6000 (6-kun) oo ciidan boolis ah.

Dr. Cabdirashiid Cali Sharmaarke waxaa uu ku qancay in aan wax niyad ah loo hayn arinta ciidan dhisidda ah ,waxaa kaloo uu hadana ka baqay dhibaatada ka imaankarta hadii uu u jeesto dhanka reer bariga (midawgii soofiyeeti ) MS.

1962-dii, ayuu Dr. Cabdirashiid sharmaarke booqasho rasmi ah wuxuu ku tagay dalka shiinaha, wuxuuna sii maray magaalada MOSCO oo uu kula kulmay hogaamiyihii shuuciga NIKITA KHRUSHCHE, kulankaas waxaa uu ahaa mid qarsoodi ah oo ayasan saxaafadu ogayn in kulankaas dhacana waxaa ka danbeeyay hogaamiyihii kacaankii Masar Jamaal Cabdinaasir, waxaana shirkaas la,isku afgartay arimo muhiim ah oo ay kamid ahayd in ciidankii Soomaaliya dhismihiisa uu ka qayb qaato midawga soofiyeeti, dhanka qalabaynta iyo dhaqaalaha intaba, deeqahaasna wax shuruud kuma xirnayn laakiin Midowgii Soviet waxaa uu aad u xiiseenayay afrika in uu lugta lasoo galo oo kaliya waxaa uu markaasi ogolaaday deeq lacageed dhan 32.000.000 oo doolar, heshiiska waxaa ku jiray in lacagtaas lagu dhiso ciidan gaaraya 20,000  iyo qalabkoodii waxaa intaas weheliyay tababaro lasiinayo saraakiisha, deymahaas waxaa lagu heshiiyay muda labaatan(20) sano gudahooda in lagu bixiyo, kadib ciidankii Soomaaliya tiradiisa iyo tayadiisaba aad ayaa loo hormariyay, kacaankii 1969-kii markuu dhashayna horumarinta ciidanka waa lasii laba laabay, xariirkii ciidan ee midawgii soofiyeeti wuu sii socday ilaa uu mugdi soo galay 1977 dii dagaalkii Soomaali galbeed waxyar kahor.

Abuurkii ciidamada Soomaaliya wuxuu ahaa sidaas waxaana meesha joogay hogaamiyayaal miskaxdoodu shaqeynayso, ogaana meesha iyo waqtiga haboon in wax lagu qabsado danta guudna ka hormarinayay mida gaarka ah, ciidankaas aad u jeedid qaabka lagu soo dhisay maalin gudaheed ayaa lagu bur buriyay markii la yiri jamhadihii hubaysnaa ee dawladda bur buriyay isku dhiiba hubkiinana ku wareejiya, markaas ayuu noqday tusbax go'ay oo meel loo kala raadiyo la garan waayay.

Ciidamada ha'isku dhiibaan maleeshiyaadka.

Sanadkii 2000 markii dawladii uu madaxweynaha ka ahaa Cabdilqaasim Salaad Xasan lasoo dhisay waxaan kamid ahaa dadkii ka qayb galay xafladdii ay ku qabteen Muqdisho staduim, dad aad u fara badan ayaa maalintaas isku yimid oo garoonka buuxiyay ilaa barxadii lagu ciyaari jiray dad laciirtay, maalintaas wuxuu ku dhawaaqay in ciidamadii qaranka is aruuriyaan oo garoonka isugu yimaadaan, garoonkii wuu buuxsamay ciidamadii oo qaarkood odayaal noqday ayaa wax u bidhaameen, soona buuxiyay meeshii,waxaa maalintaas ii waramay nin ka tirsanaa warshadii hubka samayn jirtay ee Mahadaay wuxuu igu yiri: ma,u maleynaysaa in la isla helay ciidamadii iyo madaxdii guuto hebel oo dhan labo ama sadex qof ma'ahane intii kale, ciidamadaas waxay seexan jireen garoonka kubada cagta inta aan haysan meel ay aadaan, waxayna diyaar u ahaayeen in la shaqo galiyo, intii iskugu timid meesha markay bil kabadan joogeen oo meesha gaajo iyo daryeel la'aan ku dishay, wax la hadla iyo wax booqdana ay waayeen ayay waxay is weydiiyeen war horta yaa noo yeertay?, qaarkood ayaa yiri war waxii noo yeeray ma haatuf buu ahaa?, waxaa xaqiiqa ah in dadkaas loo yeeray laakiin dadkii u yeeray ay is tuseen ama la tusay wax kale, 24 saacadood gudohood ayay ku kala yaaceen ciidankii, fursadii qaaliga ahaydna sidaas sahlan ayaa loo burburiyay, nimankii gobolada ka yimidna magaalada ayaa tirisboor looga aruuriyay si'ay reerahoodii ugu laabteen, dawladdiina waxaa lagu qanciyay inay maleeshiyooyin adeegsadaan intay ciidan nidaamsan adeegsan lahaayeen.

Sanadkii 2004 -tii, markii dawladii uu madaxweynaha ka ahaa Cabdulaahi Yuusuf Axmed Soomaaliya timid  ma,aysan jirin ciidan u sii diyaarsanaa ee wuxuu isku jaaf jaaftay xoogaa maleeshiyooyin ah oo uu qaarna Puntland ka keenay qaarna Xamar ka helay, ciidamadii uu asagu kamid ahaa iyo saraakiishoodii inuu ka faa'idaysto iskuma shuqlin, wuxuu garab ka dhigtay ciidankii Itoobiya iyo maleeshiyooyin ay wax tababar ah siin jirtay oo aan tayo lahayn siday u kala fakanayeena Itoobiya tiri waxaan soo tababarnay 20 kun waxna lagama hayo , hadda kadibna anagaa maamulkooda la wareegnay, oraahdiina waxay isku bedeshay Ciidamada Qaranku kuwa Itoobiya hubka haku wareejiyaan!.

Sheikh Shariif oo ku lebisan Tuute (2010)

Sanadkii 2009 ka markii ay Muqdisho u soo guurtay dawladii uu madaxweynaha ka ahaa Shariif Sh. Axmed waxaan kamid ahaa dadkii lasocday madaxweynihii cusbaa ee lasoo doortay ee muqdisho yimid 23 Febaraayo 2009, markaas ayada ah dadkii nasoo dhaweeyey ee na keenay madaxtooyada waxaa kamid ahaa ciidan aan badnayn kuna hubaysnaa baabuurta loo yaqaan tiknikada oo ku buufsan rinjiga dharka tuutaha oo kale ah, ciidankaas qaarkood cimaamado gaduudan ayay wateen qaaarna tuute, waxaan meesha ugu nimid baabuur badan oo kuwo ciidan iyo kuwo kaleba leh, oo ay ilaalinayeen ciidamada Afrikaanku si aan loo qaybsan.

Dawalad aan isku ciidan ahayn.

Dawlada hadda jirta ayaa ka liidata kuwii hore xagga isku dayga ciidamada, waxaadna mooddaa arrintaasi inaysan taladaba ugu jirin, waxaana xusid mudan labadaan qodob:

Kan Koowaad: Ciidankii ay dhaxashay dawladaan waxaa uu ahaa ciidankii lagu soo tababaray Ethoipia mana badnayn oo markii ay maqleen inuu is casilay madaxweyne Cabdulaahi yuusuf  ayay kala danaysteen, ciidan u badnaa maleeshiyooyinkii  hogaamiye kooxeedyadii muqdisho iyo qaar sahay la'aan ku dhacday ayaa joogay, waxay kaloo dhaxashay qayb ciidamadii Maxkamadaha kamid ah oo kuwii aan soo xusay awel dagaal kula jiray.

Ciidanka TFG sargaalka ugu sareeya waxaa la oran jiray gacma-dul, waa ciidamadii Itoobiya lagusoo tababary, qaybtii maxkamadaha waxaa horjooge u ahaa Sh. Cabdulqaadir wasiirka arimaha gudaha ee hada jooga, qaybta kaloo magaca dawlada ku joogay hadana aanba ku shaqeyn waxaa qaarkood madax u ahaa Cabdi Qaydiid, ragii magaalada ka ahaan jiray gudoomiyayaasha ayaguna ciidan bay lahaayeen sida C/fataax shaaweeye iyo Dhagaxtuur, istaas isku tababarna ma'ahayn isku maamulna ma'ahayn, sidoo kale qofkii biili kara 10 askari wuxuu wataa hal gaari oo gaarigaas u saaran ayaguna cid qofkay ilaalinayaan ayay ka amar qaataan, kamana midaysna xagga labiska, hogaanka iyo caqiidada midna. Waxa kaliya oo ay ka mideysan yihiin waa midba qori inuu wato waxna dilo hadii loo baahdo, isku magac looguma yeeri jirin kuwa waxaa loogu yeeri jiray muqaawamadii kadibna darwiish bay la baxeen hadana waa looga dabatagay oo laga baa,biyay, qaar kale waxaa loo yaqaanaa ciidankii hebel waxaa loogu abtiriyaa nin magaci, qaarna wax aanba la sheegi Karin laga yaabee dadka qaar in ay xasaasiyad ka qaadaan.

Markii dawlada ay muqdisho imaanaysay dawladu ilaa jidka warshadaha waa ay jirtay oo ragii maxkamadaha qaybtii dawlada soo raacday ayaa waxay joogeen ilaa warshadaha dadkuna ma kala baxsanayn, Bakaaraha ayaa laga wada adeegan jiray dhamaan dawlad iyo mucaaradba, dawlada niyada ayaa u dhisnayd oo waxaa jabuuti lagu soo heshiiyay in ururkii ARS iyo TFG ay ciidamada isku darsadaan, lana hawl galiyo niyad dhiska waxaa keenay qaybtii ARS ta waxaa warbixin lagu siiyay in ay haystaan ciidan dhan 10 kun oo askari oo bishii ugu danbeysayna ay mishaar ku qaateen, tiradaasi niyadda madaxweyne Shariif aad ayay kor ugu qaadday, tiradaas oo ciidan ah inuu haysto ayaa mushaar looga qaaday, laba bilood gudohood waxaa  soo baxday in kun kaliya lahayo, liiskii markii hala keeno layiri waxaa ku qoran hebel waa shahiiday, hebel islaatii uu ka tagay ayaa qaadata mishaarka, hebel lug ayaa ka go'day, yaab aniga liiskaas waan akhriyay inkastoo uusan dhamayn boqol qof.

"Dhibkii ugu badnaa ee soo wajahay ragaas kasoo go,ay maxkamadaha wuxuu ahaa in laga dhaadhicin waayay dawlad ayaad noqoteen, weli waxay isku arkayeen niman dawladda Marti u ah, ayagoo madaxweyne-nimadii lasiiyay, meeshaas waxaa ku burburay ragii loo yiqiinay maxaakinta waxaa kasoo haray shakhsiyaad iyo ciidan ayaga ilaaliya oo kaliya."

Waxaa intaa dheer markii ay soo baxday in si khaldan dadku waxa ku cunayeen ayaa bil kadib ragii lacag soo codsadeen maalintaas ayada ah qof baa ii yimi masuul ah, wuxuu igu yiri waxaan kaa codsanayaa in hebel aad wax la fiirisid waa ragii maxkamadaha oo lacag baa lasiin rabaa buu ii sii raaciyay, ciidamada ay sheegayaan la taxqiijisid, ha ila yaabin oo aniga waxba kama aqaan ciidan, laakiin waxaa caada xamar ka ah in aad mararka qaar iska qabatid shaqo aadan garanayn, dabcan hadii wax la dhacayo waan garan karay,ana waxaan ku iri nin raba in uu wax dhaco see loo taxqiijiyaa?, kadib waan ka yeelay, bal inaan wax ka fahmo waxa socda, markaas qol baa la iskugu tagay, hadal kadib waxaa iisoo baxaday ninkii masuulka ahaa wax uu iga qariyay oo ahaa in raga lacagtii ay ciidanka ku magacaabeeni jeebka ugu jirto, marka aniga shaqo iimaba taal, ragii waxoodii waa ay haystaan, kadib waxaan go,aansaday, inaan weydiiyo su'aalo guud, sida ciidankaan aad lacagta ku qaadanaysaan koow iyo labo mala dhihi karaa? wax aqoonsiya maleeyihiin? waxaa ii soo baxday ragaan inay yihiin ragii tobanka kun ee ciidan lacagta ku qaadan jiray, anigana hada aanan waxba kaqaban Karin, maadaama ay lacagtoodii jeebka ugu jirto, ragaas maalintaas fadhiyay waxaa kamid ahaa nin aan magaciisa hilmaamay, laakiin su'aalaha badanaa kama jawaabayn, kadib ayaan ogaaday inuu cilad ka qabay dhanka maqalka oo uusanba lasocon waxaan kahadlaynay waana ninkii qaadayay lacagta. Dhibkii ugu badnaa ee soo wajahay ragaas kasoo go,ay maxkamadaha wuxuu ahaa in laga dhaadhicin waayay dawlad ayaad noqoteen, weli waxay isku arkayeen niman dawladda Marti u ah, ayagoo madaxweyne-nimadii lasiiyay, meeshaas waxaa ku burburay ragii loo yiqiinay maxaakinta waxaa kasoo haray shakhsiyaad iyo ciidan ayaga ilaaliya oo kaliya.

Qodobka Labaad: ciidamadii TFG da waxaan kor ku soo xusay inta ay ahaayeen, waxaan kaloo soo sheegay ilaa dhowr ciidan oo aan hal meel ka amar qaadan inay jireen, dawladaan sidii kuwii ka horeeyay ayay ayaguna iska indha tireenn inay ka faa,idaystaan khibrada ciidankii hore, si taxadar ku jiro ayay hal hal aan aad looga aqoon bahdii ciidamada ama markaas ahaa sarkaal yar u yeerteen, si hoose oo dadka qaar ayaa laga adeejiyay oo loo diray, macanaha codka kor looma qaadin, waxaa kaloo jiray saraakiil 15 ahaa oo laga codsaday in waxii ciidama ahaa hoos loogu yeero, sababta hoos keentay waxay ahayd ayadoo aysan beesha caalamku maqli karin ciidan wax la yiraahdo in Soomaaliya loo dhiso, laakiin kuma aysan fakarin xeeladdii 1960 kii lasameeyay mid u dhaw oo noqon karta inaan reer galbeed kaliya la hoos tagin ee albaabo badan la garaaco.

Dawladu waxay ku dhacday khalad weyn marka laga hadlayo qorida ciidamada iyo tababarkooda, waxaa isla og ciidanka la qorayo ilaa dhowr nin badanaa shuruud looma samayn jirin waxaa soo dhacayo war ah dawlada Ugaandha ama Jabuuti ayaa ciidama noo tababarayso, ama saraakiil baa loo dirayaa dalka suudan, majiro guddi u qaabilsan arinkaas sidoo kale majiro kanaalo la raacayo, kaliya waxaa la sameenayaa afar qof baa isla hadlaysa habeenkii taleefanana isku diraya, oo la is leeyahay  war ciidan baa la dirayaa mahaysaa dhalin yaro diyaar ah kan kale waxaa uu ku jawaabayaa hada muqdisho majoogaan laakiin taleefan baan u dirayaa, 12 saacadood  waa ku imaan karaan, afartii qof afar kalay gaarsiinaysaa, hadii loo baahdo 400 (afar boqol) oo askari 7 casho gudohood waa joogaan, meel laga keenay mataqaanid iyo sida loo qaybiyay.

Wasiirkii hore ee difaaca Cabadalla Boos ayaa maalin madaxtooyada soo galay asagoo xanaaqsan, wuxuu leeyahay war ciidankan la,iska qoranayo maba ogiye yaa qoray?, wasiirkii sidii ayaa lagu marsaday oo waa la dar daray, ciidankiina waa  la diray, sidoo kale wasiirkii ka horeeyay asaga sidaas ayaa ku dhacaday asagoo jooga ayaa dad ciidamada qortaan, hadana dirsadaan, taliyihii hore ee ciidamada asagu maba uu lasocon waxa la qoro iyo waxa la diro.

Waxaan baaritaan ku sameeyay dadka qora ciidamadaan waxaan ogaaday in aysanba ahayn dad ciidan waligood noqoday, nin waxaa la'iigu sheegay inuu ahaa ragii kacaanka oryateeshinada joogi jiray hadana waa xildhibaan, nina waxaa la'iigu sheegay inuu madaxwenayaashii Soomaaliya soo maray midkood  mar la shaqeyn jiray, nina tima jare ayuu ahaa hadana shaqadaasna waa uu wataa mishaarna waa uu ku qaataa, mida aruurinta dhalin yarada waa uu wadaa, intaa waxaa dheer dad markay maqlaan wax baa la aruurinayaa si xoog furnaansho iskala shaqeeya qoloda aruurinaysa.

Su'aal baan weydiiyay nin kamid ah ragaas waxaan ku iri meeqaa ciidan baa adiga keentay oo la soo tababaray markaas buu ku jawaabay waxaan keensaday (200)laba boqol baan ilaa  hada keensaday,inta ciidan ee lasoo tababaray tira koob malahan, kuwa hadda la tababaro iyo kuwii xilligii C/laahi Yuusuf  kuwii lasoo tababaray iyo, waxaa lagu tilmaami karaa waa wax kuwa soo aruurinaya  aanba la,ogayn waxa ay u soo aruurinayaan iyo cida ay u aruurinayaan, su'aasha ah war sidee wax loo soo tababarayaa? magaaladii muqdisho kuma soo hoydaan qof aan aqoon sida xabada loo rida, ma waxaa loo baahan yahay ciidan tababar raba mise mid asagu wax tababara? Ugandha iyo Jabuuti ayagu marabaan inaan u soo dirno ciidan ayaga tababara ciidankooda?

Oohintu orgiga ka weyn, waa lugta aan kaa gooyo, maa la daryeelo kuwa jooga maxaa loogu naas nuujinayaa dawaladahaan Afrikaanka ah? maxaase Soomaaliya loogu sii badinayaa dadka dad-dil ka ah? hadii aad ogaan jirtay in Itoobiya wax soo barto ciidamada Soomaaliya iyo ugandha, hada waxaa khadka soo galay midowga yurub oo ayuga sheegay laba kun (2000) oo kale inay Soomaaliya u tababarayso. waa ciidan wareeray xataa dawaladaha waa kala tababar gadisanyihiin, waxaa muqdisho la'iskugu keenayaa mid qoriga midigta ku qabsada iyo mid bidixda ku qabsada iyo mid markuu dhaqaaqayo bidixda ka dhaqaaqa halka kan kalana midigta ka soconayo.

"ciidan dibadda laga hagayo inuu ciidan qaran noqdana suura gal ma'aha...."

Waxaa muuqata ilaa laga soo bilaabo 1992-2010 hal mar isma badalin qaab dhismeedka ciidamada, dawaladihii is dhaxlay ee dibadaha lagusoo wada dhisay wax hor mar ah kama samayn dhanka ciidamada ,waxaana ugu liidata tan hada jirta 2010 ka ,waxaan dhihi karaa ciidamada hada lasoo tababaro dawlada kaliya looma soo tababaro ee waa lawada dirsadaa, markay soo laabtaana waa lakala qaybsadaa, oo hadaad maqashay ciidamada lasoo tababaro xagee aadaan? jawaabtu waxay tahay qaar saldhigoodu waa dhanka dawlada hada ay xukunto ee wadada Maka Al-mukarama wixii dhanka bada kasoo xiga ayay joogaan,waxii kale dhankas kalay aadaan ama qorshe haku aadaan ama is dhiibide, dhanka mucaaradka waxaa shaki iiga jiraa oo kaliya inay qorshe ahaan ugu darsadaan ciidamada dibada loo dirsado iyo inay tahay Alle kusii, dhanka hubka iyo rasaastuna waa lawadaagaa oo dhanka dawlada ayay ka iibsadaan, waayo askarigan waxaa mishaar u ah raasaastiisa, mucaaradkuna ilahooda gaarka ah ayay mararka qaar rasaasta ka helaan, marka dagaalku ma istaagayo maadaama dadku wada bartay sida xabada loo rido, rasaastii wadanka timaadaana u dhaxayso, tababaradana la wada aado, marka dhiiggu ha daato talo aan ahayni ma muuqato.

Gabagabo waxa arimahan usoo aruuriyay in sida wax u dhacayeen dadku xasuusnaadaan, hadii uu jiro qof ku fikiraya inuu wadanka maamulkiisa isku fiiriyana uu la socdo wixii ka horeeyay, dadka qaar ayaa laga yaabaa inay is dhahaan ciidankii Soomaaliya mala hawl galin karaa waxaan leeyahay HAA ,waxa kanool dad badan oo shaqeyn kara ama looga faa'idaysan karo tababar ahaan, waxaana aaminsanahay hada sida ay xaalada tahay ciidan soomaliyeed lama dhisi karo sababtuna waxaa weeye hogaanka iyo istiraatiijiyada ciidanka Soomaaliya waxaa gacanta ku haya dawlado shisheeye, marka ciidan dibadda laga hagayo inuu ciidan qaran noqdana suura gal ma'aha.

AKHRI Qaybta 9aad