Daabaco Boggan | Print

49-Guuradii ka soo wareegatay maalmaha xoriyadda Soomaaliyeed

 W/Q: Cabdi Sh Xasan Kulmiye (Cabdiyare)

Ummad walba oo dunidan ku nool wax ay leedahay maalmo taariikhdeeda ku weyn, isla markaana lagu xasuusto geesiyaashii dhiigooda iyo maal koodaba u huray xoriyada ay heystaan.. Ummadda soomaaliyeed oo ka mida umadaha caalamka waxay leedahay maalmo ay si gaara ay u qadirayaan  kuna weyn xasuustooda, maalmahaas waxaa ka mida 26-ka juun iyo 1-da luuliyo.

Hadaba hadii aan si gaara u falanqeyno halgankii loo soo maray xoriyadda Soomaaliyeed. Shacbiga soomaaliyeed wuxuu qeyb ka ahaa ummaddihii afrikaanka ee lagu kala qeybsaday 1884-dii shirkii ka dhacay magaalada Baarliin ee dalkii la oran jiray Jarmalka Bari. Dalka soomaaliyeed waxaa loo qeybiyey 5 qeybbood iyadoo ujeedada gumeystayaashu ka lahaayeena ay aheyd maadaama shacbiga soomaaliyeed uu yahay shacb islaama ah, isla markaana ka mideysan dhinaca luqada, diinta, iyo dhaqanka in leys hor istaago dowlad soomaaliyeed  oo islaama oo ka curato geeska Afrika, tan xigta oo sabab u aheyd in Soomaaliya loo qeybiyo  5 qeybood waxa ay aheyd dhulka soaamliyeed oo Alle ku manastay kheyraad  ara badan hadii ay  ahaan laheyd dhinaca bada ,xoolaha iyo barrigaba in dunida inteeda kale laga  qariyo kheyradka ka buuxa soomaaliya. Dhamaan arrimahaas iyo kuwa kale ayaa sabab u ahaa in dhulkeena si arxan darro ah gumeystayaashii yurub ay u qeybsadaan.

Qeybtii waqoyi waxaa qaatay mustacmaraddii Ingiriiska, qeybta konfureedna Talyaaniga, Jabuutina waxaa qeyb ahaan u qaatay Faransiiska. Hase yeshee markii dambe qeybka mida dhulka soomaalida uu ku wareejiyey xabashida. Sidoo kale qeyb ka mida ciida soomaaliyeed ingiriisku wuxuu si khalad ah ugu daray dhulka Kenya. Markii sidaa loo qeybsaday dhul weynihii Soomaaaliya, ayaa soomaalidu waxay bilaabeen halgan adag oo ay kaga soo horjeedaan gumeystayaasha. Dhaq-dhaqaaqii ugu horeeyey  ee halganka waxaa hogaaminaayay halgame Axmed Garaad Ibraahin (Axmed Gureey). Halgankaasi waxa uu bilawday sanadkii 1528-dii, waxaana Axmed Gureey u suurta gashay inuu jabiyo boqortooyadii xabashida.

Markii dagaalkaasi xabashidu ay ku jabtay, waxay u qeylo dhaansatay ciidankii ingiriiska, dagaal aad u qaraar ayaana maalintaas dhex maray ciidankii soomaalida iyo kuwii xabashida oo ay taageerayaan kuwii ingiriiska. Halagankii xigay waxa uu ahaa midkii uu hogaaminayey Sayid Maxamed Cabdulle Xasan, ciidankii ingiriiska iyo kuwa daraawiishta ee soomalida dagaalkoodu waxa uu socday inka badan 20sano, markii ciidanka ingiriiska looga adkaaday dhinaca lugta waxay adeegsadeen diyaarado iney ku duqeeyaan cidankii daraawiishta fariisamahooda 21kii bishii janaayo sanadkii 1920-kii wuxuuna duqeyn ba'an ugeystay  taliskii ciidanka darwaawiishta ee magaalada Taleex ku yiilay.

Curashaddii Xisbigii SYL

 Halgankii sidaas kuma hakan waxaana meeshii kasii waday urrurkii  dhalinyarada somaaliyeed ee  SYL, kaasi oo la aas aasay 15kii bishii maajo sanadkii 1943-dii. Xubnihii urrurkaas oo sadex dhalinyarro ka koobnaa waxay magacyadoodu kala aaayeen.

• 1.       C/qaadir Saqaawadiin, kuna dhashay degaanka Tayeegloow gbolka Bakool sanadii 1919-kii, waxeyna da'diisu aheyd 24 jir.
• 2.       Maxamed Xirsi Nuur Sidii, kuna dhashay degmada Mareeg ee gobolka Gal-gaduud sanadkii 1915-kii waxeyna da'adiisu 28 jir.
• 3.       Yaasiin Xaaji Cismaan Sharmaarke, ku dhashay degmada Hobyo ee gobolka Mudug sanadkii 1917-kii,wuxuuna ahaa 26 jir.
• 4.       Xaaji Maxamed Xuseen Maxamad, ku dhashay magaalada Muqdisho sanadkii 1917-kii 26 jir ayuuna ahaa.
• 5.       Cisman Geedi Raage ku dhashay magaalada Muqdisho sanadkii 1925- 18 jir ayuuna ahaa.
• 6.       Xaaji Maxamed C/laahi Xayeesi, ku dhashay Muqdisho sanadkii 1918-kii wuxuu ahaana 25 jir.
• 7.       Dheere Xaaji Dheere kudhashay Muqdisho sanadkii  1926-kii 17jir da'diisuna aheyd.
• 8.       Daahir Xaaji Cismaan ku dhashay degmada Hobyo ee gobolka Mudug sanadkii1925-kii waxey da'diisu aheyd 18 jir.
• 9.       Cali Xasan Maslax oo ku dhashey magaalada Muqdisho sanadii 1919-kii 24 jir ayuu ahaa.
• 10.   Maxamed Cali Nuur wuxuu ku dhashay magaalada Muqdisho sanadkii1927 kii wuxuu ahaa 16 jir.
• 11.   Maxamed Faarax Hilowle wuxuu ku dhashay degmada Mareeg ee oolka Gal gaduud sanadkii 1925-kii da,markaasi 18 jir.
• 12.   Hudoow Macalin C/laahi  Saalax oo ku dhashay degmada Mareereey ee gobolka Shaeellaha Hoose sanadkii 1926-kii da'diisuna waxey aheyd markaasi 17 jir.
• 13.   Maxamed Cismaan Baarbe oo ku dhashay degmada Bardheere ee Gedo, sanadkii 1910-kii, wuxuuna ahaa 33 jir.

  Xisbigii SYL durba wuxuu bilaabay inuu dadka ku wacyi geliyo difaaca dalka hooyo, wuxuuna shirar  iyo kulama gaar gaar ah la yeeshay qeybaha kala duwan ee bulshada soomaaliyeed waxaana markaa ka dib u suurta gashay Xisbigii SYL Inuu noqdo xisbi siyaasaded oo aan la gamban fikirkiisa ku aadanaa  gumeysi naceybka. Gumeystayaashu markii ay dareemeen in xisbiga SYL uu hantay taageerada bulshada waxa uu gumeysigu sameeyey xisbiyo daba dhalif u ah, waxaana sii labbo lixaadsaday halgankii gabanimo u dirarka soomaaliyeed. Gobolada Waqooyi ee dalkana ayaa waxaa dhinacooda ka abuurmay xisbi siyaasadeed oo lugu laguna magacaabay SNC, kaasoo laftiisa dagaal adag kala hor yimid mustacmaradii Ingiriska.

Labada xisbi ee SYL iyo SNC waxaa ka dhaxeeyey xiriir hoose waxayna ka mideysnaayeen in dalka laga xoreeyo gumeystaha kala qeybsaday. Kadib markii uu geeriyooday xoghayihii guud ee xisbigga SYL Yaasin Xaaji Cismaan ayaa golihii fulinta ee xisbiga waxay si buuxda isugu raceen in C/laahi Ciise Maxamuud loo magacaabo xoghayaha guud ee xisbiga SYL.

C/laahi Ciise waxa uu ku dhashay degmada Afgooye sanadii 1922-kii, wuxuuna xisbiga ku soo biiray isagoo 18 jir ah,mudo ka dib markii uu qabtay  jagada xoghayenimo ee  SYL. Wuxuu C/laahi markaasi si  xowli ah  isugu dubariday arrimihii shaqo  ee horyaalay xisbiga, waxaana markaa ka dib loo baahday in siyaasada  xisbiga ee gudaha ka socota la gaarsiiyo dalka dibadiisa.

Arrimahaasina waxaa si gaar ah loogu xilsaaray C/laahi Ciise laftiisa oo dhowr shir oo caalami ah ka qeyb galay waxaana uu ciise  walbana wuxuu cadeenayey in gardarada uu gumeysigu ku hayo shacbiga soomaaliyeed. 

Bishii sebtembar sanadkii 1949-kii shirkii golaha amaanka Qaramada Mioobay ee lagu qabtay dalka Faransiiska  ayaa ajandayaasha loga hadlaayey waxaa ka mid ahaa qadiyada Soomaaliya oo uu Claahi Ciise uga qeyb galayey kulankaasi, ayaa dowlada Talyaanigu waxay soo rogtay go'aan tilmaamaya qof kasta oo ka dhoofaya Soomaaliya in la tallaallayo, tallaalkaasi ah mid qofka marka latallaallo ku keenayo qandho xanuun badan muddo laba tadobaad ah, si C/laahi uusan uga daahin shirka ayaa waxaa talaalkii isku dhigay halgame Muuri oo ahaa nin xoogaa muuqaal ahaan C/laahi ay isku ekaayeen sababtuu u sameyeyna waxa ay ahayd intii uu xanuunsan lahaa isla markaana uu ka daahi lahaa shirka UN-ka aniga aan xanuunsado.

Muddo ka badan laba toddobaad ayuuna la xanuunsanaa Muuri tallaalkii lagu dhiftay  Claahi Ciise waxa uu sii maray magaalada London, balse  safaaradii  Farnsiiska ee Londan ayaa xoogaa ka meer meertay in dal ku gal in la siiyo, xiligaas ma uusan wadan wax baasaboora balse waxa uu watay warqad magaceedu uu ahaa marka la soo gaabsho BSA, hase yeeshee wax garad Soomaaliyeed oo ku noolaa Londan ayaa u sheegay C/laahi inuu jiro tareen deg dega ah oo tagaya magaalada Paris ugu dambeyntiina sidaas ku tagay shirkii Qaramadda Midoobey. C/laahi waxa uu shirkaasi ka hor cadeeyey in soomaalidu ay  u dagaalmeyso madax banaanineeda inta gumeysigu ku jiro taako ka mida gayiga Soomaaliyeed ay u dagaalamayaan xorriyadna ay u doonayaan dalkooda. 

Hadalkaasi wax weyn ayuu ka badalay jawigii  shirka, muddo gaaban kadib kulan ay yeesheen xubnaha joogtadaa ee Galaha Amaanka ayaa isku raacay in Soomaaliya loo diro 4 dal oo soo hubiya biseylka ay ummadda Soomaaliyeed ee dhinaca xoriyada.

Afartaas dal waxay kala haayeen Masar, Filibiin, Leyberiya iyo Kolombiya. Shirkii markii uu dhamaaday C/laahi wuxuu dib ugu laabtay dalkiisa, wuxuuna halkaasi warbixin ka siiyey golihii dhexe ee xisbiga SYL socdaalkiisii  ee uu ku tagay Faransiiska iyo ka qeybgalkii Shirkii halkaasi lugu qabtay. Madaxdii afartii dal ee loo magacaabay soo eegida sida soomaalidu ugu heelan tahay helida Xorriyadoda ayaa markii ay yimadeen dalka, waxay durbaba arkeen dadkii soomaalida oo sameynaya banaanbaxyo ay ku muujinayeen rabitaanka madax banaaninooda, waxeyna ku dhawaaqayeen ereyo ay ka mid ahaayeen " Ha dhaco isticmaarku ha ka baxo dalkeena, waana u dhimaneynaa xoriyada  inta qofkeena u dambeeya uu nool yahay" .

Markii ay dib ulaabteen gudigii kormeerista waxey Qaramada Midoobey u gudibiyeen warbixin la xirriirta waxyaabihii ay ku soo arkeen Soomaaliya, ka dibna Golahu waxa uu soo saaray go,aan ah in Soomaaliya la siiyo maamul hosaad 10 sano ah oo Talyaaniguna uu sii maamulo muddadaaas. Hadaba mar haddii ay soo dhawaatay shucladii xorriyada ayaa waxaa lagama maar maan noqotay in la helo  astaan ama calan ay isku aqoonsadaan shacbiga soomaaliyeed. Halgame Maxamed Cawaale Liibaan  ayaa ku guuleystay  inuu soo bandhigo naqshada calankan quruxda badan maanta noo muuqada ee buluuga ah xidigta cdna ay dhexda kaga taalo.

Bishii juyo 26-keedii sanadkii 1960-kii gobalada Waqooyi ee dalka waxay ku guuleysteen iney hantaan xoriyadoodii waxaana maalintaas gobolada waqooyi oo dhan ka dhacay isku soo baxyo farxadeed oo lagu muujinaayo guushii halganka Xorriyada, afar maalmood ka dib gobalada koonfureed ee dalkana waxaa u rumoowday riyaddii aheyd iney ka hoos baxaan gacanta isticmaarka reer Yurub.

Waxgaradkii gobalada Waqooyi iyagoo wada CALANKII isla markaana uu hor kacayey  Allaha  siiyo janadii Fardowso  Maxamed Xaaji Ibraahin iyo Cali Garaad Jaamac, waxay usoo ambabaxeen magaalada Muqdisho si ay ula midoobaan walaalahooda konfurta somaaliya si weyn ayaana loogu soo dhaweeyey magaalada Muqdisho waxaana wafdigaas la dajiyey  Hotel Shabeelle. 1dii luuliyo 1960-kii saqdii dhexe ayaa daarta weyn ee FISHA GUVERNO waxaa laga taagay CALANKII Soomaaliyeed waxaana la dajieye calankii tgumeystaha. Abwaan C/laahi Suldaan Timo Cade ayaa habeenkaas isagoo la ilmeynaya farxada  xoriyada la hantiyey awgeed tiriyey maansadan.

"Sareeyoow ma nusqaamoow aan siduu yahay eegnee ka  na siib kana saar!!"

Habeenkaas somaali oo idil  meel ay joogtaba waxaa hareeyey farxad cartuur, ciroole, hooyooyin, odayaal, dhalinyaro,  iyo waxgaradba waxaa kor loo wada ruxay ubaxyo iyo calankii soomaaliyeed qiirada maalintaas waxay gaartay meel aad u  sareesay. Sidaas daraadeed 1da luuliyo 1960-kii,  waa maalinta Xorriiyadda Soomaaliyeed,waa maalintii gobolada Koonfureed ay ka xoroobeen gumeystihii foosha xumaa ee Talyaaniga, isla markaana gobolada Waqooyi ay la midobeen. Waa maalintii Qaranka Soomaaliyeed laba midowday oo horey u ahaa British Somaliland iyo Italian Somaliland. In kastoo walaalaha Waqooyi iyagoo calanka wada ay jecleesteen in walaalahoodii Koonfurta ay la midoobaan in hadana gocosho ay ka  tirsanayaan walaalaha waqooyi, balse hadii koonfurta aad ka tabaneysaan in balaayo gooni ah ay idin ku sameeysay, sameeya sabarkii Nabi Yuusuf CS uu ku sameeyey walaalihiis, maxaa yeelay nabi yuusuf CS markii walaalihiis ay ku tuureen ceelka geeri ayay ku xisaabeen, Nabi Yuusuf Nabadgelyo korkiisa ha ahaatee markii dambe wuu cafiyey walaalihiis wuuna uduceeyey in alale uu u dambi dhaafo. Marka hadaad tihiid walaalaheena soomaali land noo soo duceeya dhacdooyin horey u dhacayna yaan la gocan.

Hadaba waxaa xusid mudan oon anigu ka garanayaa maalmahaan ku wayn shacabka soomaaliyeed in mar kasta oo ay soo dhawaato munaasabadaha qaranka meelaha laga soo dhawayn jiray ay kamid tahey radiyo Muqdisho oo ah hooyada warfaafinta Somaaliya laga siideynjiray barnanamijyo soconaya halsaac amaba nusa saaco waliba iyadoo la gaarin xiligii munaasabada  sedex maalin ka hor si umadda  loo dareensiiyo in munaasabadaha qaranka ay soo socdaan barnaamijyadaas waxaa si gaara u diyaarin jiray faale qore  ka tirsanaa wakaalada wararka ee SONNA isla markaana ahaa madixii barnamijyada radiyo mogadisho C/laahi Maxamed Macalin (Ifka) iyo wariyayaasha raadiyo muqdisho kuwaas oo si qoto dheer ulafa guri jiray taariikhda iyadoo barnaamijyadaas dhexdooda ay ku jiraan heeso, gabayo,buraanburo, iyo codad dadkii uusoo halgamay xoriyada, kuwaas oo markii ay maqlaan dadka soomaaliyeed soo xasuusineysa dhibatadii loo soo maray halganka dhamaan  agabyadaas waxay ku keydsan yiihiin ilaa waqtigaan xaadirkaana ay yaalaan keydka raadiyo Muqisho. Barnamijyadaasi waxaa lagu furi jiray laguna xiri jiray heestii baxday ee "Goormaan ladanaaney". Erayda heestaasna waxaan kaxusi karaa;

Goormaan ladnaaney 60-kii
Gormaan lulaney 6-dii saac 1-dii luuliyo labo midowday.

Heestani oo qayb ka ah suugaan fara badan oo si gooni ah loogu xasuusto maalmaha xoriyadda Soomaliya ayaa waxaa hal abuuray abwaan Saciid Maxamed Sacid Xarawo. Ugu dambeyntii iyadoo ay mudan tahay in la maamuuso maalmaha xorriyadda Soomaliyeed ayaa waxaa nasiib  daraa in qaranimadii iyo midnimadii dhibka badan laga soo maray ay faraha howl yari uga baxeyso sharaftii iyo cisigii soomaaliaya ku laheydna caalamka maanta ay tahay mid ku dayacan daafaha dunidda,balse rajada Alle lagama quustee waxaa hubaal ah in maalin maalmaha ka mida la arki doono shacbiga Soomaaliyeed oo gacmaha is heysta dibna udhistay dalkiisii hooyo inshaa alaah.

W/Q: Cabdi Sh Xasan Kulmiye (Cabdiyare)
Minneapolis Minnesota, USA
Email: abdiyare2003@hotmail.com

Faafin : SomaliTalk.com | June 26, 2009

• Wadaniga Axmed Jaamac Maxamed (Sagaarey) waxaa uu ka mid yahay daljirayaasha dahsoon ee Soomaaliya- Al jundul majhuul.

Kulaabo bogga www.SomaliTalk.com © www.SomaliTalk.com

La soo xiriir: webmaster@somalitalk.com