Asaaska koxaha Soomaalida iyo khilaafka ka soo dhexeeyey.

Waxaa jiray nin lahaa adhi badan iyo ey aad u tababaran. Waxaa ninkaa caado u ahayd maalin kasta marka subixii waagu beryo inuu adhiga xerada kasii daayo, isla markaana u fuulo taalo dheer oo si wanaagsan uu wax uga arki karo, dhinaca kale ey-ga oo ahaa mid aad u tababaran waxaa isaga iyo ninka ka dhexeeyey xidhiidh dhaw iyo is faham wanaagsan. Waxaa ninkaa caado u ahayd marka adhigu uu xoogaa daaqo isagoo taalada saaran inuu halkaas eyga amaro ka siiyo isugu jira dhawaaqyo iyo tilmaamo ay isla fahmayaan, eyguna wuu fahmi jiray hadba codka iyo tilmaanta la siinayo waxa ay u taagan yihiin, sidaa awgeed amarada la siinayana wuxuu u fulin jiray hadba sida ay yihiin. Wuxuu amri jiray inuu adhiga goosamo (qaybo) u kala sooc sooco, eygana isagoo ka shiidaal qaadanaya hadba codka iyo tilmaanta la siinayo, wuxuu adhiga u kala sooci jiray hadba sida loogu amro. Waxaa ninkaas iyo eygiisu ay adhiga marin jireen hawl adag oo xidhiidh ah, iyagoo u kala soocaya waawayn iyo mid yaryar, ido iyo riyo. Adhiga wuxuu ka dhigi jiray mar uu baacsado mar iyo mar uu fadhiisiyo, marna xeryo ayuu ku kala xarayn jiray. Arimahaas oo dhan waxaa ninkaas iyo eygiisu u wada fulin jireen hab farshaxaneed aad u heer sareeya. 
 

Hadaba Soomaaliya markii jabhadaha oo kaashanaya hogaankii dhaqanka ay ku adkaatay inay la yimaadaan qorshe wax-tar-leh oo xaalada wax ka bedeli karta, waxaa ka dhashay fashil kale oo keenay amaan darro iyo dalka oo intiisa badan u kala xidhmay qaab beeleed uu ka sii dhexeeyo dagaal hoosaad iyo weliba in magaalooyinka loo dego qaab beeleedyo.

Waxaa la odhan karaa fashilkii maamulka, nabadgelyada, burburkii dhaqan dhaqaale, isku-xidh la’aantii bulshada iyo faragelinta shisheeye waxay intuba marba marka ka danbaysa ahaayeen kuwo xalaada uga sii daraya. Hogaanka iyo jihaynta dadka ayaa noqday kuwo ay hor kacayaan kooxo iska soo hor jeeda oo koox waliba ay doonayso in rabitaankeedu uun meel maro, kuwaas oo intooda badan ahaa kooxo aan lahayn aragti fog oo ay ku odorosi karaan mustaqbalka dhinac kasta ha ahaado kan dhaw ama kan fogba.

Dagaalkii 2aad ee khaliijka 1990, waxaa jiray duuliye carbeed oo aad loo buunbuuniyey, kaas oo sheegtay inuu laba diyaardood hal gantaal kuwada dilay. Iswaydiintu waxay tahay “tolow duuliyuhu waxa uu halka gantaal isu mariyey ma waxay ahaayeen laba diyaaradood mise laba dal” lama garanayo..., balse sida ninkaas oo kale kooxaha soomaalidu waxay ahaayeen kuwo mid waliba uu sheegtay inuu laba dilay. Si kastaba ha ahaatee badh-tamihii sagaashamaad markii khilaafkoodii uu ku sii fogaaday khilaaf hoosaadkii beelaha, waxay koox waliba door biday inay wax ka raadiso gacamo shisheeye ama aadaan hadba meesha loo kaxeeyo. Waxaa meelo dalka ka mid ah ka abuurmay maamulo markii hore dadka soo yara jiitay, balse duruufaha adag ee ka hor yimi waxay noqdeen kuwo sidii la filayey u shaqayn kari waayey. Maamuladaa waxaa hogaanka u qabtay kooxo iska soo-hor-jeeda oo xukunka isku haysta, isla markaana iskaga mid ah diin la’aanta, aaminaad la’aanta, garasho xumida, nadaam darrida, beenta, laaluushka, qabiil-ku-ceeshka, xasaradda, isdaba yaaca iyo qaadka cunista intaba.

Kooxo isu adeega iskuna adeegta kalana adeegta:

Waraysi Xuseen X. Bood uu BBC-da siiyey wuxuu ku sheegay in 1990 markii dawladu dhacday in laba maalmood ay raadinayeen kooxihii ay xulafada ahaayeen qaarkood. Dhamaan kooxaha siyaasada ayaa iyaguna ahaa kuwo intaa isu wada wadaynayey cid kastaaba ha isu gaysee. Isku soo wada duuboo arimahaasu waxay ina tusayaan in kooxu meel kasta ha joogaane ay ahaayeen kuwo isku xidhan ama ay jireen xadhko isku hayey oo hadana kala hayey, halka shacabku uu ku foognaa dagaalo sokeeyey.

Sida aan ognahay xaalad kasta waxaa ka abuurma duruufo hadii aan wax laga qaban inta ay dhaw yihiin ay adagtahay in hadhow si sahlan wax looga qabto. Haddaba, xaaladaha uu dalku soo maray waxaa ka abuurmay kooxo kala duwan oo koox waliba u hawl gasho si gooni ah oo hadana intoodaba badan ay jiraan wax isku xidha, kuwaas oo aynu qaarkood ka soo hadalay, hadaynu hadaba dhinaca warbaahinta gudaha eegno aynu is wayndiino:

Sidee warbaahintu u hawl gashaa?

Dhibaatooyinka baahsana ee taabanayey dhinac kasta awogood sida muuqata warbaahinta guduhu waxay markale dib uga aasaasantay kooxaha siyaasada, taasoo ilaa maanta shaqadooda raad wayn ku leh. Intii aan Hargaysa joogay waxaan isha ku hayey waxa warbaahinta guduhu ay xooga saarayso, aniga oo ka eegayey ciwaanada bogaga hore jaraa’idka, farshaxanka hadalka iyo mawduucyada ay muhiimada saarayaan. Waxaa ii soo baxay inta badan inay xooga saarayaan xaga siyaasada sida khudbadaha kooxaha siyaasada iyo shirarkooda iwm.oo aan nuxur wayn ku fadhiyin, sidaa awgeed waxaan u qaatay in ay jiraan caqabado hortaagan sidii ay ugu hadli lahaayeen arimaha horumarinta, garsoorka, nabadgelyada, xuquuqda aadanaha, deegaanka, adeega, maamul wanaaga, wacyi-gelinta iwm.

29. April 15:30 galabnimo ayaan furay tv sida la ii sheegay ka soo baxa magaalada Hargaysa. Yaab badanaa, saaaaa waxaa ku jira dood ku sheeg ay isugu yimaadeen kooxo kala duwan oo ay ka mid ahaayeen golaha deegaanka sida duqa magaalada, ku xigeenadiisa iyo odayaasha dhaqanka ee xaafadii ay xasaradu horay uga aloosnayd. Waxaa laga hadlayey rabshadaha iyo wixii dhaliyey sidii xal loogu heli lahaa. Dooda oo ahayd mid tv-ga lagala socday, waxaa hadaladeedii ka mid ahaa ”....horta hebel yuu ahaa ahaa oo hebel yuu ahaa...!” waa magacyadii ay kala wateen iyo arimo aan warbaahin lagaga hadli karin.

Warbaahinta gudaha sida jaraa’idada yar-yar ee Hargaysa ka soo baxa ayaa iyaguna ahaa kuwo aan arimahaa uga hadlin qaab saxaafadeed wanaagsan. Intii aan joogay marka lagu daro hadal haynta dadka waxaa la odhan karaa warbahintu ma aha mid u adeegi karta danaha guud iyo soo-ban-dhigida dib-u-dhaca wayn ee jira iyo xal u helida dhibaatooyinka taagan. Waxaa muuqata inay jiraan wax badan oo ay ka hadli karaan, halka ay koox siyaasadeed-yada ay khubadahooda soo min-guurinayaan. Waxaanu halkaa ka qaadan karnaa in saxaafudu ay tahay waxay kala leeyihiin kooxaha siyaasada oo danahooda siyaasadeed uun ay ka gudbiyaan.

Qiimayn kooban tayada warbaahinta gudaha iyo dhibaatooyinka haysta:

1. Saxaafad, aan waajibaadkeeda aqoon ama dhibaatooyin qarsoon ay hortaagan yhiin.
2. Dib-u-dhaca dalka ka jira oo ay wax la wadaagto.
3. Aqoonta, agabka iyo xirfada saxafadeed oo kooban.
4. Saxaafad, ku milan masrax kooxaha siyaasada oo ka dhawrsoon dhinacyada kale.
5. Saxaafad,  waqtigan aan ka madax banaan karin kooxaha siyaasa duruufo badan oo jira awgood.

Intii aan joogay magaalada waxaan aad u akhriyey jaraa’idka yar-yar ee Hargaysa ka soo baxa, kumana arag wax la taaban karo oo si wanaagsan uga hadlaya ra’yiga dadwaynaha, baahiyaha taagan, xaaladaha dhaqan dhaqaale, garsoorka iyo xuquuqda dadka iwm., marka laga reebo inay aad uga hawlan yihiin merfeshyada kooxaha siyaasada iskaga soo horjeeda. Waxaa la odhan karaa waa saxaafad ay ku firfircoon yihiin dhalinta cuslaatay ee fadhiga wax ku gorfeeya iyo da’yar aan xirfad saxaafadeed oo badan lahayn, isla markaana ay hawl geliyaan kooxaha siyaasadu. 
Marka aan dhinaca kale eegno, sidii aan soo horay u soo sheegay intii socdaalka aan ku guda jiray waxaan isku dayey sidii aan ugu kuur geli lahaa xaalada dhabta ah ee ka jirta meelaha aan booqday, isla markaana waxaan samaynayey taxliilaad (analyses). Mar kasta waxaan isu gaynayey wixii aan arkay, wixii aan maqlay iyo wixii aan dareemay, in kastoo ay iga hor-yimaadeen caqabado waawayn oo ii diidayey inaan si dhab ah wax-u-ogaado, hadana waxaa ii soo baxay in dhibaatooyinka dalka ka jiraa ay yihiin xaalado ay weli hurinayaan kooxaha siyaasada iskaga soo horjeeda iyo gacmo shisheeye, kuwaas oo aynu tusaale ugu soo qaadan karno dagaalada ugu danbeeyey ee dalka ka dhacaya, sida kuwa Muqdisho ka socda iyo arimaha u dhaxeeya maamulada SL iy PL.

Laascaanood oo ka mid ahayd meelihii aan booqday waxaan isku dayey inaan wax ka ogaado xaalada runta ah ee halkaa ka jirta, isla markaana waxaa i soo baxay arimahan soo socda:

Duulaankii Itoobiyaanka

Duulaankii Itoobiyaanku ay Muqadisho ku galeen sida muuqata waxay kala kulmeen dhibaatooyin culus, sidoo kale waxaa jiray welwel ay markii horeba ka qabeen kacdoono kaga yimaada dhinacyada kale ee soomaalida. Hadaba si looga hortago wixii khatar ah oo arintaa ka dhalan kara, marka wax badan la isu geeyo waxaa muuqata inuu jiray qorshe mar hore la dejiyey oo lagaga gaashaamanayey wixii khatar ah oo arintaa ka dhalan kara. Sida ii soo baxday, khilaafka Laascaanood wuxuu qayb ka ahaa qorshahaa aan soo sheegnay, wuxuuna ahaa mid afar geesood ah oo Itoobiyaanku ay fulinayeen, iyagoo kaashanaya kooxaha soomaalida.

Ujeedada arinta SL iyo PL 
Sida muuqata arinta waxaa si wayn gacanta ugula jira gacmo shisheeye, waxaana muuqata in laga leeyahay arimo muuqda iyo kuwo qarsoon intaba. Waxyaalaha arintaa laga odorosi karona waxaa ka mid ahaa sidan soo socota:

1. In hadii uu dagaal dhex maro soomaalida ay sidoodii u kala xidhmi doonaan qaab beeleed, taasina ay hakin doonto taakulayn kasta oo Muqdisho dhinacyada kale ee soomaalida ka kasoo gaadhi karta.
2. In la cabudhiyo xidhiidho abuurmay intii maxkamaduhu ay Muqdisho ka jireen.
3. In la cabudhiyo culaysyo siyaasadeed (la abuuray) oo soo food saaray maamulada PL, SL, iyadoo laga duulayo hadii dagaal qabiil uu dhaco in indhaha soo eegaya maamuladaa gurmadkooda in lagu jihayn doono dhinaca dagaalo sokeeye.

Hadaba sidee qorshaha dagaalka loo fulinayey:

In kastoo aanan wada helin qorshaha oo dhamays tiran arimo jira awgood, hadana waxaynu isku dayeynaa taariikh ahaan inaynu dib-u-yara eegno dhacdooyin arintaa la xidhiidhay oo ka horeeyey.

Marxaladii hore, si dadka loo kiciyo xaalada marba heer ayaa lasoo gaadh siiyey, sida:

1. Shirarkii is daba jooga ahaa ee shirkii Embegathi ugu danbeeyey.
2. Qorshihii lagu raadinayey in ciidamo Itoobiyaan ah dalka la keeno.
3. Dhinaca kale Muqdisho iyo Laascaanood labada dhinacba waxaa la isku soo hor ciidamo fadhiisinayo abaabul ciidan.

Marxaladii dhexe, dhacdooiyinka kale ee arintaa la xidhiidhay waxaa ka mid ahaa:

1. Waxaa dhinaca SL laga soo abaabulay ciidamo dadka loogu sheegay inay xadka soo xidhayaan.
2. Socdaalkii ugu danbeeyey ee Cabdilaahi Yusuf ku yimi PL. waxaa ka yara horeeyey khilaaf siyaasadeed oo soo kala dhex galay Cade Muuse iyo Axmed Cabdi Xaabsade, kaasoo sida muuqata gogol xaadh u ahaa sidii qorshaha marxaladiisa kale loo guda geli lahaa.
3. Waxaa shaqooyinka laga caydhiyey askar iyo shaqaale badan oo dhinaca PL ka hawl geli jiray.
4. Waxaa magaalada gudaheeda laga bilaabay kooxo magaalada isku haysta.
5. Maalintii dagaalku uu bilowday waxaa saxaafada laga sheegay in Cadde Muuse uu Itoobiya joogay, hadaba waxaa jirtay cid kale oo arimahaas fulinaysay.
6. Waxaa labada dhinac laga daabacay lacag aad u badan oo suuqyada harqisay, taasoo sida muuqata ujeedooyin kala laga lahaa sida burburin dhaqaale iyo in lagu daboolo abaabulada iyo taakulaynta maleeshiyaadka.

Dhibaatada ka dhalatay

In kastoo meelaha aan marayey qaarkood aan ka dareemayey in ay ka jiraan abaabul beeleedyo, wadooyinkana aan ku arkay maleeshiyooyin haddana waxaa ii soo baxay in arintaa dadka badan khaasatan dadka wax garadka ah inay si wayn uga soo hor jeedaan. Hadaba waxyeelada  arintaa ka dhashay sida aan ku qiimeeyey waxay isugu jira dhibaatooyin waawayn ay ka mid yihiin:

Dhimasho, dhaawac, barakac baahsan, burbur dhaqaale, argagixin, cabudhin, xadhig iyo in dadka cidii soo sheegataba loo dhiibo iyo dilal qorshaysan intaba.

Xaga nolosha

Waxaa xaalada ka abuurmay cicir bararka cirka isku shareertay oo saamayn wayn ku yeeshay nolosha dadka, arimaha bulshada oo saamayn wayn uu ju yeeshay, waxyeelo dhaqaale oo xaga ganacsiga ah.

Dhacdooyin u baahan in wax laga barto

Dadka hindida ah oo ku caan ah inay maroodiga u adeegsadaan gaadiid ayaa marka ay maroodiga tababarayaan waxay sameeyaan koox dhar isku nooc ah gashan, kadibna waxay kooxdaasi weerartaa maroodiga oo kala daalaan dil, garaacis iyo xadhig. Marka, maroodigu aad u dhibaatoodo waxaa yimaada qof kale oo kuwii hore ka dhar duwan, kaasoo caydhsada kooxdii kale, isla markaana wuxuu maroodiga ka furaa xadhigii isagoo naxariis tusaya. Maroodigana halkaana ayuu ku kaxaystaa, wuxuuna ka dhigtaa gaadiid hayin ah.

Dhinaca garsoorka

Intii aan socdaalka ku jiray waxyaalaha aan aadka ula yaabay waxaa ka mid ahaa, in magaalooyinka qaar hogaanka dhaqanka xerooyin looga sameeyey saldhigyadii aminiga (macnaha ku jira dhuux), qaar kale waxaa loo dhisay guryo, waxaana lagu yidhi xeer dejiyayaal ayaad tihiin, kuwo kale waxaa iyagana looga xeryo dhigay dhulka miyiga ah, kooxahaas oo dhana adhiga ayaa  hortooda daaqa.

Sixid:

Qoraaladii hore qaybtii tan ka horaysay waxaa kusoo baxay erayo yeelan kara macnayaal u eg “... in hogaanka dhaqanka loo doorto dad aqoon leh...”, balse ujeedadaydu sidaa way ka duwan tahayoo waxayna u socotay in loo guuro dhinaca aqoonta iyo garsoor wanaaga iyo maamul wanaaga uu caalamku ku horumaray, lagana guuro nadaamyada fashilmay. Waxaa hubaal ah hadii arintaa lagu guulaysto inay ka mid noqon doonto tallaabooyin muhiim ah oo bilow wanaagsan u noqon kara sidii qabyaalada xal loogu heli lahaa. 

Guryo tayadoodu sarayso...

Soomaliya ma uga baahan tahay guri.

Waxaa laguu hayaa guryo si wanaagsan loo diyaariyey oo ay ku fara yaraysteen dad aqoon iyo xirfad aad u heer saraysa arimahaa u leh!

 

AKHRI Qaybat 8aad....