Afeef
Ujeedadaydu ma aha meel ama cid gaar ah inaan si gooniya
u eedeynayo, balse ujeedadaydu waa in aan kuu soo
bandhigo baaxada ay le’egtay dhibaatada dadka iyo dalkii
sii muquurayaan. Waxaan soo xusay in dad si wayn wax uga
og xaalada Soomaaliya ay horay iigu sheegeen in
Burco
iyo Hargaysa yihiin magaalooyinka maanta Soomaaliya
la majeerto. Sidaa awgeed waxaan
door biday inaan idiin soo bandhiga umuuraha dhaqan
dhaqaale iyo siyaasadeed heerka ay meelahaasi marayaan
si aad sidoo kale ugaga cibaaro qaadato dhulka kale sida
ay noqon karaan, hadaba waxaan idin leeyahay “muuqaalka
Hargaysa waa markhaatiga Soomaaliya.
Hordhac
Waxaan magalada ku soo laabtay 26kii April, waqtigaas
oo ay jireen abaaro ba’an oo guud ahaan Soomaaliya iyo
Geeska ka jiray, waxaa kale oo magaaladu la
ciirciiraysay rabshado, sicir barar cirka isku shareeray
iyo is maandhaaf siyaasadeed oo kooxaha siyaasada u
dhexeeya. Waxay ahayd waqti aad is odhan karto xaalada
nabadgelyo ee magaaladu meel halis ah ayey maraysaa.
Meelkasta waxaad magaalada ku arkaysaa maleeshiyo
hubaysan oo baabuur ka buuxda, sidaas oo ay tahay
haddana ilaa 10ka habeenimo maqaaxiyuhu way furan
yihiin, adeegyadana qaar baa shaqaynaya, magaaladuna
weli way camiran tahay, taasna waxaan u qaatay mid dadka
xagiisa uun ka suuro gashay oo cidina aanay amaanka xoog
ku keenin.
2007 aniga oo magaalada London meel jooga ayaa nin
ingiriis ah oo cadaan ah wuxuu hal mar igu bariidiyey
afsoomaali fasiix ah oo iyidhi “waryaa bal iska
waran...” aniga oo la yaaban ayaan ugu jawaabay
“nabad...”. Waanu sii sheekaysanay, isaga oo danaynayey
inaan afsoomaali kula hadlo ayaanu sheekadayadii
Sooomaali kusii wadanay. Wuxuu ahaa nin afsoomaaliga
bartay, laakiin aad garanaysid inuu ka lumay oo erayba
meel gasoo qaadaya. Si kastaba ha ahaatee hadalka islama
aanaan waayin, sidaa awgeed arimaha Soomaaliya ayaanu
qaadaa dhignay... Wuxuu ii sheegay inuu Soomaaliya
joogay, gaar ahaan magaalada Hargaysa badhtamihii
90maadkii. Sida uu ii sheegay wuxuu u shaqayn jiray
hay’ada Care isaga oo gacan siin jiray wasaarada
qorshaynta. Magaalada iyo guud ahaan Soomaaliya ayuu aad
iigaga sheekeeyey iyo dhacdooyinkii uu kasoo maray.
Waxaan waydiiyey inuu mar kale ku noqonayo. Wuxuu iigu
jawaabay isagoo markaa Hargaysa ka hadlaya “kuma
noqonayo waa dad waalan... xataa hadaad tidhaahdo war
aan magaalada qashinka ka gurno waxay ku odhanayaan waar
faqashtii baa meesha kaga tagtay” isaga oo sii raaciyey
“hadii aad tidhaado oo hadda yuu sugayaa, sidii uun bay
kuugu jawaabayaan”.
Hadaba 3. April markii aan magaalada sii dhex maray
arintaas ma aanan xasuusnayn, balse markii danbe ee aan
soo noqday 26. April waxaan soo laabtay iyadoo sheekadii
ninkaas na dhex martay ay maskaxdayda si wayn uga
guuxayso.
Waxaan markiiba guda galay sidii aan ugu kuur geli
lahaa magaalada iyo xaaladeeda guud si aan
wax-uga-sii-ogaado aniga oo indha indheeya magaalada
gudaheeda, ganacsiga, heerka maamul, isla markaana
sahaminaya fekerka dadka si aan u odoraso xaalada dhaqan
dhaqaale iyo siyaasadeed ee jirta iwm.
Sidii aan horay u soo sheegay waxaan socdaal ku maray
afar magaalo oo isugu jiray kuwo waawayn, kuwo dhexe,
dhulka miyiga ah, tuulooyin iyo degmooyin aan waqti
kooban joogay. Magaalooyinkaa marka dhinac laga eego
farqiga u dhaxeeya ayaa lagu tilmaami karaa oo keliya
dhinacyada baaxada, tirada dadka iyo dhaqaalaha (lacagta
adag ee qurbajogtu dirto). Marka la is barbar dhigo
tirada dadka, baaxada magaalada, heerka nololeed iyo
adeega duruufeed ee loo baahan yahay waxaa la odhan
karaa waxay u kala qarash badan yihiin sida ay u kala
waawayn yihiin.
Dhamaan magaalooyinka aan maray heerka magaalaynta,
deegaanka, maamulka iyo adeega bulshada iwm. waxaa la
odhan karaa wax farqi ah oo wayn uma dhexeeyo, iyadoo
meelaha qaarkoodna laguba tilmaami karo waxyaalaha
qaarkood in xataa heer bilow ah ay ka hooseeyaan.
Waxaa jira dad aan geesiyaal ku tilmaami karo oo
adeegyo aan habaysnayn abuuray haba ku kala horeeyeen
magaalooyinkuye. Tusaale waxaan u soo qaadan karnaa
adeega korontada, taleefanada, waxbarashada iyo wershedo
yaryar oo waxsoosaar, kuwaas oo u muuqda
wax-soo-saarkoodu inuu taabaqaado ama in si wanaagsan
looga faa’iidaysto kuwo ay ku xeeran yihiin dhibaatooyin
aad u baaxad wayn oo ay ka mid yihiin dalka oo gebi
ahaanba aanu ka jirin hogaan dawladeed iyo hay’adihii
kaabi lahaa waxtarka iyo horumarkooda. Waxaa la odhan
karaa ma jiraan wax qorshayn ah noocay doontaba ha
ahaato’e ay heli karaan oo wax-qabadkooda horumarin kara
haday noqon lahayd dhinac kasta sida adeega[1]
(delivery), aqoonta (skilled labour), tayada, garsoorka
iyo nabadgelyada.
Waxaa kale oo jirta in guud ahaan Soomaaliya in
dhaqaalihii aanu wax hogaana lahayn isla markaana aan la
isku hallayn, sidaa awgeed aan la saadaalin karin waxa
berri iman kara. Waxaa laga yaabaa maanta waxa uu qofku
haysto in ay berri wax u goyn waydo taasina ayba siyaabo
badan u curyaamiso horumarka adeegyada bilowga ah.
Dhinac kasta waxaa si xad dhaaf ah loo daabacayaa
shilinkii oo aan lahayn wax-soo-saar, adeeg dhaqaale,
qorshe, qiyaas iyo hogaan mid-naba, tusaale hadii maanta
maamul ku sheega ama qaadwaluhu uu maanta baahdo
$100.000. waxaa magaalada la soo gelinayaa shilinkii oo
lagu bedelanayo doolar. Bal adiguba bal qiyaas Hargaysa
oo xaaladadeeda dhaqaale aynu maqaalkan kaga hadlayno
hadii hal mar 100.000 oo dolar laga ururiyo, sidee bay
dadka u saamaynaysaa? Dabcan wax waliba waxay markiiba
isku shareerayaan cirka.
Magaalada Hargaysa nin dhalinyaro ah oo meel muhiim
ah ku haysta kabadh sarifle ah ayaan waydiiyey “waar waa
maxay meesha aad kabadhka ku haysataa, meeyey
bankigii?”. Intuu si layaab leh iigay ayuu iigu jawabay
“waar bangi wax la la yidhaadaa meesha kama jiraane waa
lakala shaqaysanayaaye lacagta keen aan kuu
kuusarifee...”
Heerka deegaanka iyo magalaynta
Qaab magaaleedka ayaad markiiba dareemaysaa in aanay
magaaladu lahayn wax maamul iyo kala danbayn ah oo
mayalka u haya horuminta iyo adeegyada muhiimka ah.
Hay’adihii ku shaqada lahaana gebi ahaanba arimahaa
ayaad markii fahmaysaa inay yihiin kuwo hawl gab ah ama
si magac-u-yaal ah u magacaaban. Waxaa adag sidii loo
ogaan lahaa awooda magaalada sida tirada dadka, baahida
adeeg, dhaqaalaha, nadaamka garsoorka iwm ayaa isaguna u
muuqda mid hawlgab.
Magaalada Hargaysa waxaa lugu tilmaami karaa
magaalaooyinka aan booqday ama guud ahaanba Soomaaliya
magaalada waqtigan ugu baaxad wayn uguna dad badan uguna
dhaqaale roon. Sida aan ka dareemay magaalada waxaa soo
wajahay culaysyo ay ka mid yihiin dadka ku soo jabay
kadib markii Itoobiyaanku ay Muqdisho qabsadeen. Dadka
magaalada ayaa u muuqda kuwo aan cidina u diyaarin inay
fahmaan marka xaaladahan oo kale. Dhinaca kale waxay
magaalooyinka kale ee Soomaaliya la qabtaa dhibaatada
guud ee dadku ay sida aan qorshaysnayn ugu soo
badanayaan.
Waxaa la odhan karaa waa meelaha ugu daran oo wixii
ka danbeeye dagaalada ilaa maanta ay dadku sida aan
qorshaysnayn ugu qulqulayaan, iyadoo aanu jirin wax
maamul iyo hogaan baahida adeeg wax ka qaban kara.
Khadadka talefonada, internetka iyo korontada ayaa si
murugsan oo isku maran si layaab leh waxay ugu taxan
yihiin biro dhuudhuuban iyo qoryo taagdaran oo
nabadgelyada adeega, bilicda, socodka dadka iyo
gaadiidka intaba khatar ku ah. Degsiimada magaalada
ayaan habaysnayn, dadkuna waxay u degan yihiin hab
qabiil sida dad badan ii sheegeen (tusaale ayaan kaga
bixin doonaa maqaaladeena danbe). Qashinka ayaa qof
waliba banaanka ku saydhayaa, cid u xilsaaran oo ka
shaqaynaysa weli intaa aan joogay ma aanan arag.
Sida aan ku waraystay ama aan ku arkay waxaa la odhan
karaa ma jiro maamul toos ah iyo mid dadban toona oo ay
magaaladu leedahay, laakiin waxaa la odhan karaa waxaa
jira kooxo iyagu xoog ku haysta, taas oo ah dhibaato ay
la wadaagto magaalooyin kale ee Soomaaliya intoo badan,
sidaa awgeed duruufaha jira waxaan is idhi ma jiro wax
maamul ah oo ka shaqayn kara waqtigan hadda ah. Ma
jiraan hay’ado u xilsaaran baahida magaalada sida
dawladaha hoose, deegaanka, caafimaadka (faaya dhawrka),
garsoorka, qaabaynta magaalaynta (Engineering consult).
Sida magaalooyinka kale lama ogaan karo baahida iyo
mugga magaalada (capacity). Ma jiraan wax qiyaas ah oo
la isku halayn karo oo sheegi karta tirada dadka.
Dhamaan magaalooyinka aan maray ayaa la ii sheegay in
dadku u degan yihiin qaab beeleed marka laga reebo hal
magaalo, taasina waxay ka mid tahay dhibaatooyinka
waawayn ee ka taagan inay magaalooyinku horumaraan. Si
kastaba ha ahaato’e haddana magaalooyinka aan maray
nabadgelyadeedu sida laga haysto uma xuma. Waxaa la
odhan karaa waxaa ka jira nabadgelyo aan cidina xoog ku
keenin ee dadku ay samaysteen. Markii aan arintaa isku
dayey inaan wax ka ogaado waxaa iisoo baxay inay jiraan
dad muslixiin ah oo dadka si iskaa wax-u-qabso ah ugu
dhex jira, inkasta oo ay jiraan dhibaatooyin xaga dhulka
oo ay isla qabaan magalooyinka iyo tuulooyinku. Meel
kasta waxaa ku arkaysaa dad dhul isku haysta. Shan
maalmood oo aan Hargaysa joogay saddex goor ayaan maqlay
rasaas magaalada gudaheed ka dhacaysa, laba ka mid ah
waxay ahaayeen dhul la isku haysto. Arintaa ayaa sida
muuqata ah arimo la xidhiidha wacyiga dadka iyo
garsoorka oo aan shaqayn karin. Markii aan dad waydiiyey
“maxaa sababaya dhulka la isku haysto had iyo gooraale”
waxaa dad looga qaateen ah ii sheegeen in qofku Hargaysa
uu meeshuu doono degi karo haduu qadar lacag ah bixiso
haday doonto wadaba ha ahaato’e.
Magaaladu in kasta oo ay kortay haddana waa mid isu
dhex daadsan idaan horay u soo sheegnay oo maamul xumo
wayn ay ka muuqato, tusaale meelaha qaarkood, khaasatan
meelaha muhiimka ah dukaanka wadada dhinaceeda ku yaala
waxaa kasii hor furan ilaa laba ama saddex meheradood oo
kale, kuwaas oo noqon kara maqaaxi shaah oo dadku
fadhiisto, bibito ama wax la mid ah, iyo kabadh qaad ama
sarifle oo xaga wadada kasii xiga. Wadaddii baabuurtu ay
marayso ayaa meelaha qaarkood inay xidhanto qarka u
saaran, dadka iyo baabuurta ayaa maraya layn yar oo
kasii muuqda wadooyinka. Wadooyinka hareeraheeda nadaam
la’aanta ka jirta guryaha kusoo jeeda wadooyinka sida
dukaamada qof waliba sida uu doono ayuu u dhistaa
gurigiisa hortiisa, meel siman oo dadku si raaxo leh u
mari karo arkaysid, meheradaha waxaad moodaa in la yidhi
irsaaqdu wadada oo keliya ayey taal, makaanigii,
maqaaxidii, qaadwalihii, bacadlihii iyo boqolaal
waxyaalood oo kale ayaa meeshii dadku mari lahaa kala
goostay, kuwaas oo nabad gelyada bilicda magaalada,
habsami u socodka dadka iska daaye meel aad marto heli
maysid meelaha qaarkood. Meheradaha qaarkood ayaa si ula
kac ah wxay goobahooda u hor dhigeen dhagxaan, biro iyo
waxyaalo kale. Way adagtahay inaad hesho meel baabuurku
isu kaa-taagi-karo hadaad u baahato inaad dukaamada wax
ka iibsato. Dhamaan ganacsiga iyo dadkuba mid waliba
qashinka xagga wadada ayuu horay isaga didinayaa, meel
ay ku ridaan ma leh, wax ka qaadayana arki maysid.
Waxaa magaalada dhex sabaynaya qashinkii oo meel
kasta gelaya. Waxaan dhexmary toga wayn ee magaalada
mara, saaaaa waxaa ka buuxa qashin dhinac kasta lagaga
soo rogay, kaas oo aan u qaatay in lala sugayo inay
biyuhu sii xambaraan marka roobku da’o.
Dawlad ku sheegtu (dawladda hoose) aroortii ayey
suuqa dad kusoo daysaa, deetana waxaas meherad wadada
hareeraheeda ku taxan ayey waraaqo (shati) u goysaa oo
ay ka qaadaa lacag cashuur ah, dibna cidi uma aragto.
Sida aan filayana cid la xisaabtami kartaa ma jirto oo
waxaa laga yaabaa inuuba kaadi u soo cabbay!
Dhinaca maamulka iyo nabadgelyada
Waxaan ka bilaabay saldhiga dhexe ee booliiska, goor
casar ah ayaan isa soo hortagay, mise saldhigu waa
shaqaynayaa oo askar qoryo wadata qaarna qaad cunayaan
ayaa hor taagan, horay ayaan u galay mise labada dhinac
iyo jaran jarooyinkaba waxaa fadhiya maleeshiyooyin
badan oo qorya sita oo qayilaad u fadhida, arintaas oo
iga yaabisay. Waxaa hortayda ku beegan ob-ga, daaqada
ayaan ka eegay waana ku dhawaaday, sida aan u qaatay
waxaa gudaha ku jira qof dumara oo xijaaban iyo laba
caruur ah oo ay wadato. Waxaan is idhi dadbaa ka xidhan,
inta aan ku dhawaaday ayaan isha la sii raacay, ninkii
ob-ga qorayey oo taagan ayaan arkay, isha ayaan la sii
raacay mise isaguna qaad ayuu cantuugsan yahay, hadana
waxaan isha ku dhuftay miis dheer oo hortiisa qotoma,
kaasoo uu saaran yahay buug wayn oo sida aan filayo ahaa
kii uu wax ku qorayey, laakiin waxaan aad ula sii yaabay
markii aan arkay ninkii oo haweenaydii iyo caruurtii aad
ugu qaylinaya. Waxaan kala garan waayey sida wax u
dhacayaan inaay run tahay iyo in kale. Nin kale oo aan
suuqa ka soo kaxaystay ayaa ila socday, hareeraha ayaan
eegay waan yaabay meel aan joogo ayaan garan waayey
waana baqay oo dadkaa aragooda iyo dhaqankooda ayaa i
argagax geliyey, intaan ninkii hoos u la hadlay ayaan ku
idhi “meesha inag saar”.
Maalintii ku xigtay waxaan aaday meelaha deegaamka
maamulka u ah, halkaas oo aan ku soo arkay muuqaal kale
oo aan iga sii yaabiyey. Ugu horrayn meelaha maamulka
wuxuu bilicda iyo muuqaalba la mid yahay magaalada
inteeda kale. Guryahana waxaa ka muuqday dayac iyo
farsamo xumo wayn oo xagga asaaska ah, qaarna burbur
ayaa ka muuqaday. Wasaaradaha iyo wakaaladaha intooda
badan waxaa ka hor dhisan buushash la fadhiisto oo
shaaha lagu cabo ama la isku sugo. Dad badan ayaa
halkaas aroortii ku soo kallaha, kuwaasoo buux dhaafiya
buushashka iyo dhirta ku hortaala dhismayaasha. Waxaad
halkaas ku arkaysaa dad nooc walba leh oo usoo
shaqa-taga. Baabuurka Land Cruiserka xarragada ee
meeshaa maraya ama taagan waad yaabaysaa, odayga koofida
dheer ee suldaanka, garaadka ama caaqilka sheeganaya oo
meeshaa
dafdaf
leh ama gaadhi noocii gugu danbeeyey ah lagu sido lama
tirin karo, dillaalka, hamhamlaha iyo shaxaad doonka
meeshaa hor dhooban ee buushashkaa fadhiya waad
quusanaysaa, haweenka meesha maraya oo xafiisyada gelaya
iyaga laftigoodu ma yara. Haddii wax-dan-ah ay kaa-gasho
xafiisyadaa magacuu doono ha sheegtee wuxuu qof waliba
si toos ah ama dadban uu diyaar la yahay inuu ku
yidhaahdo “aniga ayaa inta aan duhurka la adimin
sharcigaba jeebka kuugu soo ridaya” taasna waxay ka
dhigan tahay inaad adiguna is baadhbaadho oo wuxuun
jeebka ka soo saarto. Madax ilaa dilaal nin waliba waxa
uu hayo waa iib, laguuna eegi maayo madow iyo cadaan wax
aad tahay. Garoonka marka aad ka degto waxaa kaa hor
imanaya mid qaad cantuugsan.
Waxaan isla goobtaa ku ogaaday in baabuurtaa quruxda
badan intooda badan shidaalkooda, qadada iyo qaadka
rakaabkooda intaba loo soo kallahiyo sidii shaxaad ama
xeelad kale maalintaa loogu soo heli lahaa, qof jeebkii
ama hanti dadwayne meeshii ay doonto ha laga soosaaree,
macnaha “wixii maalintaa la helaa waa qadhaab”. Xaaladu
marka ay halkaa gaadho cidnaba daah kama saarna in ay
jirayaan xaalad abuur, been iyo xasarad maalintaa lagu
kala macaasho. Nin waliba waxa uu hayo ama haleeli karo
waa iib! Maqaal gaar ah sidaan idiin ballanqaadnay ayaan
ku qaadaa dhigi doonaa. Wuxuu yidhi abwaankii.
“Sidii baan mankaal lagu gubtiyo milic u joogaaye
Sidii baan maqaar ugu gam’aa meel la ii dhigaye
Sidii baan muran ugu jiraa maalin iyo allayle” Aadan
Carab.
Isku soo duuboo waxaan Hargaysa ku soo arkay laba
arrimood oo u eg kuwo waqtiyo kala duwan ay Muqdisho
usoo joogtay oo aan lagu caano maalin. Waa waqtiyadii ay
baxeen hal-haysyada soosocda: “Nimaan dabagaabi
daadihinayn ama dibitaati daaya lahayn dameerka Abgaalba
wuu dili”.
Waxaa kale oo aan indhahayga ku soo arkay marxalad
kale oo u dhiganta ama ka sii daran halhayskii uu ku
baxay: “Land Cruiser gadooo soo bari gallay” erayadii
Cabdi Muxumud Amiin.
Wuxuu yidhi: Maxamed Ibrahim (Hadraawi)
Dal iyo magac bay lahayd
Dad iyo mudan bay lahayd
Duunyiyo mahad bay lahayd
Diin iyo dhaqan bay lahayd
Duug iyo dhaxal bay lahayd
Dan iyo tacab lahayd
Dedaal xejiyey lahayd
Xadhkiyo dabar bay lahayd...
...
Dabaylo haday ruxaan
durbaan weriyey lahayd
Dareenka dadwaynaha, hogaanka iyo dhaqaalaha:
- Goor fiid ah ayaan badhtamaha Hargaysa barxada
jebis ee dadka qaarkii u yaqaaniin saaxada xorriyada
ee diyaaradu saaran tahay. Waxaan soo daba galay nin
da’ dhexaad ah oo bakoorad ku xarragoonaya oo
laamiga si aan caadi ahayn marba ugu jugaynaya “jub
dheh jug dheh...”. Inta aan soo orday oo isla soo
simay ayaan salaamay, dhawr kelmadood markii aanu is
dhaafsanay ayaan waydiiyey ”maxaad laamiga u
jejebinaysaa, wixii dawladii hore ka tagtay ma
dumin-baa”. Hadalo kulkul ayaanu is dhaafsanay, hase
yeeshee markii danbe hadalkii waanu isla helnay…
wuxuu ii sheegay in ay isku ciil-kaambiyeen
(shallayn) waxa ay markii horeba uga qaadeen kuwii
haystay” oo sii raaciyey “si aanu u galno ayaanu
garan la’nahay”… Taasina waxay ka ka tarjumaysaa
sawirrada iyo muuqaalada dhinac kasta taabanaya ee
aan ka soo hadlay ama aan kaga hadli doono dalkii
iyo dadkii Soomaaliyeed meesha xaalkoodu sii
muqauurayo. Waxaan ku idhi “war hooy Soomaali inta
la iscunsiiyey ayaa buushashkaa [inta aan farta ku
fiiqay badhtamihii magaalada] laga soo reebaye
armaad intan yarna is cunsiisaan...”
Waxaan odhan karaa wuxuu ahaa nin wax-garad ah oo
geesi ah, qaladku wuu dhacaa, laakiin waxaa
guulaysta geesiga qaladkiisa dib-u-saxa. Hadaba sida
aan la socono dawladii Soomaaliya waxaa burburiyey
caddaalad darro, fazaad iyo maamul xumo, balse
xaalada aan soo arkay ee guud ahaan Soomaaliya
maanta ka jirta waa xaalad aad iyo aad iyo aad uga
sii daran wixii burburka sababay oo aan la saadaalin
karin meesha ay ku dhamaan doonto. Ninkaasi waa
runtiisa, waayo ma jiraan wax saxmi kara iyo maamul
shaqayn kara midna ilaa la sameeyo moororog (reboot)
siyaasadeed iyo mid dhaqan oo aaad u wayn.
- Haddana goortu waa duhur, goobtuna waa maqaaxida
dahabshiil dhinaceeda, ka soo horjeedka Daallo!
Waxaanu fadhinaa oo iska hor iyo hareera jeednaa
miisas dhaadheer oo qof waliba wixii ilaahay u
calfay ayuu nafta la beegsanayaa “naftu biyo,
noloshu caano, ar laa’illah illalahu iyo soorbaa la
kala dhigay”...
Markii aan isha iyo caqliga mariyey waxaa meeshaa
fadhiyey Soomaali oo aan kala sooc lahayn ilaa iyo
qaxootiga xamar nafta kala soo cararay, harer iyo
Hargaysa inta u dhaxaysa. Waxaa intii la qadynayey
furantay sheeko aanan la socon cidda bilowday iyo
meesha ay ka bilaabantay toona. Waxay dadku si
murugo leh uga sheekaysanayeen dagaaladii sokeeyey,
dhinaca ayaan ka galay, hadalkii ayaa u soo wareegay
1988dii markii magaalooyinka la isla soo galay, gaar
ahaan dagaaladii Hargaysa ka dhacay. Nin dhinacayga
fadhiyey ayaa hadalkii qaatay oo ku soo gebagebeeyey
“anigu dagaaladaa kama qayb qaadan, dalkana waxaan
ka baxay daqiiqadii ugu danbaysay markii magaalada
lagu kala hayaamay, waxaana isla xaadiriyey
dulcad...”. Halkaa markii uu marayey waxaa miis iga
danbeeya ka soo kacay nin ku cuntaynayey oo ninkii
hadlayey inta uu is dul taagay oo muraayado madmadow
uu sitay kor iyo xaga madxa u fayday si hanjabaad
iyo caga juglayn aad u daran ka muuqato ayuu ninkii
ku yidhi “ma inaan ku garanayn baad u malaynaysaa
beenawaas yahow iyo hadalo halkan aan kala
xishooday...”. Si kale kuma garatide ninkaasu wuxuu
ninkii ku riday bac markaas buu afka kaga guntay oo
ninikiiba neeftiiba isku taagtay. Intayadii kale
sidii nala ballamiyey ayaa annaga oo aan is ogayn
gees ka gees maqaaxidii dadkii fadhiyey oo dhan
aamuseen. Ninkii loo hanjabay intuu aamusay ayuu si
niyad jab ah oo murugo leh hoos eegay.... anigu
labada nin ee wada hadlaya iyo dadka dareenkoodaba
intaba isha ayaan ku hayey. Inkaari ha ku dhacdee
wuu naga dhaqaaqay oo cuntadii kuma noqone irida
ayuu ka baxay. Markii uu naga tegay ayaan ninkii
waydiiyey “waar ninku muxuu ahaa...”. Sidii aan wax
kale uga eegyey ayuu hadal hooseeya igu yidhi “waar
waxa qudhunka ee meesha haysta, hadaad hadalka ku
kulayso xabsiga ayey kugu tuurayaan!”. Intaa kuma
hadhine markaas baan haddana waydiiyey “ma
askaribaa...”. “maya waa wasiir-ku-xigeenkii...!”
ayuu iigu jawaabay, yaab badanaa! Markii uu isla
kaayo sootaagayba wejigiisa akhriyeye, sidaa awgeed
waxaan kale oo su’aalay “oo dawladu miyey qayishaa”,
“waar kama
kacaan” waar miyeyba ka kacaan.... Xalay oo kale meesha
lafteeda nin kale ayaa hadal kooban nagu dhex maray,
kaas oo markii danbe la ii sheegay maamulka ka mid
yahay. Waxaan iskula faqay “waar armaaa adigana
belaayo kale kugu soo boodaa oo kuwii aad soo
aragtay laguu geeyaa!” hadal iyo dhamaantii,
sheekadii iyo dadkii isu qoslayey iyo shirkii
wanaagsanaa oo meeshaa ka socday halkaas wasiirkaasu
si wanaagasan ugu gebgebeeyey.
- Waxaan booqday qaar ka mid ah sayladihii xoolaha
oo markii Hargaysa iigu danbaysay 1980 meelo aad u
camiran oo xooluhu kaga soo qulqulayaan daafaha
deegaanka Soomaaliyeed. Waxaan galay xero gidaar ku
wareegsan yahay isla markaana ay ka dhex dhisan
tahay balabalo jiingad ah. Markii aan albaabka
marayey waxaa iga horyimi nin aad u talaabsanaya oo
ul sita, markiiba isha waxaan ku dhuftay in xerada
wax xoolo ah aanay ku jirin. Inta aan ninkii
joojiyey ayaan waydiiyey “meeyey adhigii...” wuxuu
gacanta iigu fiiqay dhinicii balabalada oo yidhi
“wakaase ma kaa iibiyaa!”. Waan eegay oo ka il
sugtay mise rag bolqol ku dhaw ayaa qaarna fadhiyaa
qaarna hurdaan. Waa dad waxaad ku tilmaanto aadan
garanayn, bal dad xabaal laga soo saaray uun (
terrorists).
Timahooda iyo dharkooduba waa dad tegay. Inta aan
ninkii eegay ayaan waydiiyey “meeyey...” Markuu
arkay inaan arinta ka dhacsanahay ayuu si kulul iigu
jawaab celiyey “waar meeshu waa xero qaade iskag
bax...”. Meesha horteedii ayaan cabaar taagnaa,
waxaan iskula faqay “subxaam ma sidaan ayaa umadi u
baaba’daa, ma sidan ayaa u danbaysay dhulkii aad
ogayd”. Waxaan gadaal ka ogaaday in dadkaasu haayeen
xarraasiinta qaadka (waardiyaasha iyo kala
rogrogayaashiisa). Dhacdooyinka noocan iyo kuwo kale
oo badan aan la kulmay ma aha wax aan halkan ku soo
koobi karo, hadaba si aan dulucda u so gaabiyo aynu
halkaa ku joojin qaybtan oo uga gudubno arimaha
kale.
Meelaha aan istaagay iyo aragtidaydii Sheekh
Abaaro 11 subaxnimo 26. April ayaanu isa soo taagnay
magaalada Sheekh iyadoo ujeedadaydu ahayd inaan bal
magaalada wax ka ogaado, waanu ka shaahaynay isla
markaana xoogaa qadar ah ayaanu taagnayn. Markii aanu
wax yar joognay waxaa isa soo taagay baabuur ilaa 24 tan
aan ku qiyaasay oo qaad ka buuxo. Waa baabuurkii labaad
oo gebi ahaanba ilaa saaka intii aanu wadada ku soo
jirnay aanu aragnay isla markaana qaad sida sidii kii
hore. Markii aanu magaalada ka dhaqaaqnay waxaa naga
horyimi arday aad u badan oo ka soo rawaxay iskuulada,
kuwaas oo ku lebisan dharkii dugsiyada. Quruxwaynaa “war
ina jooji aan cid uun waraysanee” ayaan idhi. Macalin
nasii dhaafaya ayaan u yeedhay... “ardayda dugsiyada
dhigataa waa imisa cadadkoodu... iyo iskuulada magaalada
ku yaala” ayaan wax ka waydiiyey. Si degdeg ku jiro ayuu
noogu yidhi “mahayo tirakoob sax ah, laakiin ardayda wax
ka dhigata magaalada waxay gaadhaysaa in ka badan 4000
oo arday... magalada waxaa ku yaala dugsi hoose mid
dhexe iyo mid sare, jaamacada xoolaha iyo mac-had...”.
Markii aanu dhaqaaqnay ayuun baan wax isu geegeeyey oo
idhi “Baaruurkii qaadka ahaa ee saacadaa isa-soo-taagay,
ardayda waqtigaa soo rawaxday iyo macalinkaa sii ordaya
waxay ku balan sanaayeen magaalada!...”
Hadaba magaalada Sheekh waa magaalo yar oo ku taala
daadega buuraha oo aan dad badnayn, sidaa awgeed waxaan
is idhi waxaa jira arday badan oo laga keenay dhulka
miyiga iyo xataa magaalooyinka kale, isla markaana la
nool qoysas kale kale sida horayba caadada ugu ahayd
Soomaaliyeed.
Intii aan dalka marayey waxaan iyana jirtay tuulo
kale oo marka maqaaxiyaha wax laga cuno waraaqaha la
istimaalaya ay ka yimaadaan Yurub oo dhan ilaa Ruushka,
waa waraaqaha joornaalka loo yaqaan ee qoyaanka la iska
mariyo. Waraaqahaa waxaa ka mid ahaa jariidado ka soo
baxa Denmark meel kastana waad ku arkaysaa sida badana
waxayba ka mid yihiin qashinada magaalooyinka sabaynaya.
Markii aan Hargaysa marayey waxaan isku dayey in aan wax
ka ogaado cidda waraaqahaa keenta, laakiin iima suuro
gelin, laakiin waxaan ogaaday qiimaha halka kiilo uu
Hargaysa ka joogto, kaas oo ah US$ 0.70. Waxaan ku
qancay in waraqahaa dad Soomaaliyeed aanay keenin balse
lagu soo dejiyo shakhsiyaad ama hay’aydo. Arintan waxay
qayb ka noqon kartaa waxyaalaha aan wanaagsanayn ee
dalka loo dhoofiyo. Hadaba waxaa inala gudboon in qof
kastaa uu sameeyo qoraal qarsoodi ah marka uu arko meel
kasta oo uu joogo, isagoo ku cadaynaya waxyaalaha uu
arkay, taariikda ay ahaayd, cidda wadatay, sida loo
istimaalay, inaad sawir ka qaado haday suuro gal kuu
noqoto alaabta iyo cidda wadataba, meesha ay ka timi
gaadiidka waday iwm. deetana la diiwaan geliyo oo la
helo meelo lagu kaydiyo. Arintaa waxaan ku
baraarujinayaa xataa dadka ka shaqaysta iyaga oo aan
magacooda muujinayn. Mida kale dalku waxsoosaar iyo
adeeg kale midna lacagi kama soo gasho, waxaa dib loosoo
lacagaystaa lacagta yar oo aynu dibadaha ka dirno,
halkii lacagtaa loogu soo iibsan lahaa wax muhiim ah oo
kale. Dadka garaadkoodu heerkaa gaadhsiisan yahay waa
dadka horumarka gaadha.
Caafimaadka iyo cuntada (Health and recept)
Inkastoo cuntadu tahay waxyaalaha aduunka horumarka
wayn ka gaadhay, kadib markii dhaqamo badan la isu
ururiyey. Waxaa wax badan laga bartay siyaabaha
cuntooyinka loo diyaariyo iyo waxtarka ay dadka u kala
leeyihiin, sidaas oo ay tahay hadana cuntada Soomaaliya
loogu jecel yahay waa hilib baruur leh, Bariis iyo
Baasto subag leh. Maqaaxiyuhu heerka ay doonaan ha
sheegteene waxaad odhan kartaa waa isku farsamo waana
isku cunto. Waqtiyada qadada waxaa maqaaxiyaha heerka
sare ah aad u buuxiya dad u badan madaxda ka ah
maamulada iyo rakaabkoda. Waxaa laga yaabaa inaadan arag
nin keliya oo caruurtiisa ka cuntaysiinaya, waxaan u
qaatay in inay yihiin kuwo keligood noolaadayaal ah.
Dadka debadaha ka yimaada Soomaali iyo ajaaniba waxay
ku dhib qabaan cuntadaa. Sida la ii sheegay nin dhakhtar
ajanaib ah oo ka hawl geli jiray dhakhtar kuyaala mid ka
mid ah magaalooyinka aan booqday ayaa cunto xumo (ma aha
cunto la’aan) ugu geeriyooday halkaa, mid kale oo la
socdayna wuu iskaga tegay markii uu xamili waayey cunto
xumida uu la kulmay. Aniga oo arintaas maqlay waxaa
maalin maalmaha ka mid ah aniga oo jooga hotelka ka mid
ah kuwa magaalada ugu heerka sareeya waxaa soo galay
laba nin oo midna Hindi kan kalena cadaan yahay. Cuntaa
loo keenay dabcan waxay ahayd cuntadii ugu wanaagsanayd
oo weliba ay ku soo fara yaraysteen. Hindigii markii
hore ma uusan odhan waxba ha ii keenina’e markii
cuntadii la soo dhigay ayuu qaylo ku dhuftay oo laba
sadex jeer ku celiceliyey “CUNTO AYAAN WATAA, CUNTO
AYAAN WATAA...” isagoo qaylinaya... Ninkii kale intuu
kacay oo hadana fadhiistay ayuu mindidii iyo fargeetadii
dhinac isaga duwan oo xoogaa bariis ah gacanta ku yara
qaad qaatay, hilibkiina faraha yara saarsaaray, deetana
xoogaa khudaar ah oo cuntada la socotay ayuu si daran u
boobay.
Adeega
- [1] Dhakhtar ku yaal mid
ka mid ah magaalooyinka aan booqday wuxuu ii sheegay
dhakhtarkii ka shaqaynayey inuu sadex bilood ka hor
uu ka gubtay fues muhiim ah oo ay ku shaqaynayeen
qaar ka mid ah qalabka ay adeegsanayeen, markaana ay
dibadda u dirsadeen. Wuxuu ii sheegay inay ilaa iyo
hadda sugayaan muddo sadex bilood ka badan.
- Magaalada Burco ayaa waxay iila muuqatay mid
yara kala furfuran oo xaga laymanka (lines) kaga
wanaagsan magaalooyinka aan booqday.
Dhacdooyin kale
Denmark ayaa waxa ku batay diyaaradaha ka imanaya
bariga ee sida KMG ah (transit) uga gudbaya, waxaa kale
oo soo batay saan saanta
maandooriyayaasha,,
kadibna waxaa laga shakiyey in ay si gaar ah arintaa
gacan ugu leeyihiin qaar ka mid ah madaxda sare ee
dawlada, kadibna waxaa la soo rogay in si qarsoodi ah
madaxada looga baadho in ay darooga isticmaalaan. Si
hadaba arintaas qarsoodi ahaan wax looga ogaado waxaa
lagu dhaqaaqay in marka ay madaxdu muqulaha kasoo baxaan
in loo daba maro. Sida dadka qaar sheegayaan wasiiradii
markii ay ogaadeen baadhitaanka qarsoodiga ah ee lala
daba joogo ayaa qarsood waxay bilaabeen in marka
musqulaha ay gelayaan hore usii qaataan bac ay ku
kaajaan.
Waxaa mudan, waxay ila tahay:
- Dhulkii ma u socotaa, gaar ahaan Hargaysa ma
maraysaa? Waxaad suuqa Hargaysa ka heli kartaa
waxyaalaha aad u baahan tahay intooda badan sida
dharka, maacuunta, qalabka guryaha iyo waxyaalo kale
oo badan, sidaa awgeed culayska ha isku badin,
lacagta dadkaaga ugee ha kaa faa’iideene...
- Waxaa la odhan karaa xaalada Soomaalia waa mid
aad iyo aad u adag oo dadku si wayn ay ugu jaah
wareersan yihiin. Waxaa haysata dadka dhibaato wayn
oo xaga fekerka ah, dhibaatada qaadka, dhaqaalo
xumo, hogaan la’aan iyo arimo badan oo aan halkan
lagu soo koobi karin. Waxa dadka xaraasayaa waa
qaadwalayaal aan wax caqli,, maskax iyo xishood
toona lahayn, halka qurbejoogu weli u haysto in
dalkii dagaal sokeeye ka uu socdo, isla markaana
qaarkood la kala safan yihiin kooxo qabiileed noqday
wax dad gaar ah ay ku shaqaystaan iyo maamulo aan
jirin. Waxaa isbedelku ku jiraa in dadka debaduhu ay
warmaha kala furaan oo dadka la isu furo, doodo
cilmiyeed iyo wax-qabad is barbar socda lagu
dhaqaaqo. Reeraha iyo caruuraha la isu geeyo, in
aqoonyahanku shaqadaa qaybsado oo socdaalo wada jira
ah la wada galo dhulkiina la soo eego ninkii wax ka
qarsoon yihiinow.
- Dhibaatooyinka dhaqan dhaqaale iyo siyaasadeed
ee la sii muquurayo nabadgelyada yar ee meelaha qaar
ka jirta waxaa muuqata ina aan faraha lagu sii hayn,
hadii aan lala iman isbedel wayn oo aan dib-u-dhic
lahayn, hadii kale waxaa ifafaaleheedu muuqadaa
xaalad ku jihaysan in dadka laftoodu ayba is
cunaan...
- Mahaysaa wax lagu kalsoonaan karo oo ku saabsan
cida iska leh shirkadaha qaadka, gaar ahaan dadka
madaxda ka ah maamulo ku sheega ama hadii ay jiraan
shirkado kale. Mahaysaa wax la taaban karo oo ku
saabsan maamul xumada hay’adaha qaarkood sameeyaan.
Maqaaladeena laga soo bilaabo maqaalkan kan waxay
galeen meelihii ugu xasaasisan, hadaba fadlan adiga
oo faahfaahinaya noogu soo dir emailka hoose wixii
warbixin ama talo iyo tusaale ah oo aad hayso. Hadii
aad hayso talo wanaagsan sida ugu haboon oo qaadka
loola dagaalami karo taladada dhiibo oo noo soo dir
qiimo wayn ayey noo leedahaye.
AKHRI maqaalkeena xiga iyo
nolosha miyiga