Waa maxay bulshada rayadka ahi? mase ka jiraa soomaaliya?

DAAWO:- VIDEO: Muhammad: Legacy of a Prophet

Daabaco Boggan | Print

DUFCADII LIXAAD OO KA QALINJABISAY JAAMACADA CAMUUD
Boorama - 104 arday ayaa. Akhri

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida Stockholm, Sweden... Akhri...

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida Windsor, Canada... Akhri...

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida ee San Diego, USA.. Akhri

Banaanbixii Jaaliyadda Soomaaliyeed ee Switzerland Akhri

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida ee Helsinki Finland.... Akhri

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida MPLS, Minnesota.. Akhri

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida London, UK... Akhri...

Bannaanbaxii Jaaliyada Soomaalida dalka Norway.... Akhri...

Sweden: Xaflad Ciideed si weyn loogu bogay... Akhri..

::FAALLADA TODDOBAADKA::

Faallo: Xafladii Qabsashada Soomaaliya
Xafladu waxay u dhacaysaa sidii in Tigree marti looyahay... Akhri

::HADALKII MINGISTE 1978::

"dagaalka ma dhamaan waxaana uu hadda ka dib ka socon doonaa gudaha Soomaaliya” Mingiste 1978... Guji...

:::GURBIYE iyo 100 SU'AAL:::

Cali Jabiin "Siyaasay: Sayid Cali iyo Sayid Cumar sabankoodi joogtaye,.. Akhri...

::MAQAALKII XASAN CARAB::

Ma Safaarad Baa Mise Xarunta Gumeeysigga: Guri uu Deganaan Jiray Madaxweyne Ku Xigeenkii Dalka Akhri

:::TACSI:::

Waxaa tacsi loo dirayaa, qoyskii iyo eheladii uu ka geeriyoodey Nabadoon Maxamuud Seed Nuur oo Ku Geeriyoodey Bosaso. Tacsi

::TACSI:

Tacsi: Marxuum Cabdi Cismaan Xaaji Rooraaye oo 20kii May ku geeriyooday Gothenburg, wadanka Sweden... Akhri

::MUSUQMAASUQ LA DIRIR:

Jawaab Laga Bixiyey Qoraalkii Dr. Xasan Duwe iyo Munishiibiyo: Taariikhda Dhabta ah ee Dr. C/Raxmaan Siciid Dhegaweyne.. Akhri..

:::QORMADII: SACIID FURAA:::

Ardaydii Jaamacadda Pretoria ee Somaliland Kosoolaabtey oo Seminaar Kuqabtey Pretoria.. Akhri

:WARAYSI: RADIO AUSTRALIA::

Ciise Dholawaa oo arrimaha Dhagaxa Waraysi kala Yeeshay Salaad Faatax oo ku sugan Dubai.. Guji

:::MAGAALADA BORLANGE:::

Borlänge & Somalitalk: Shan sano kadib waa sidee xaaladda Soomaalida Borlänge Akhri...

:::DUBAI - BOOSAASO:::

Ganacsato Qoraal ka soo saaray Dhagaxa Laga raray Boosaaso Akhri...

:::SHIDAALKA PUNTLAND:::

Puntland iyo Batroolka: Waxqabad Rasmi ah mise Maaweelo... Akhri...

:::LAASCAANOOD:::

Ka Qayb Qaado dhismaha Masjidka Ramadaan Ee Laascaanood.... Akhri...

:::QORMADII FAYSAL CALI:::

Maxkamadda Darajada Koowaad ee Boosaaso ma hal beel baa leh?... Akhri

:::QORMADII FAYSAL CALI:::

Cadde Muuse ma Aqbali Doonaa Doorasho, Hadii la dooran waayo-se maxuu samayn?... Akhri...

:::QORMADII WARDHEERE:::

Xog muhiim u ah Soomaalida ku nool USA qaarkood: Dadka haysta jinsiyadda maraykanka ee dalbanaya.. Akhri

:::RAADKA GUMEYSIGA:::

Gabdhaha Soomaaliyeed ee ay Ciidamada Xabashidu kufsadeen.

:::MAQAALKII HEEBAAN:::

Qalin-ku-dirirka Cusub: Dagaal-oogaha Soomaaliga ahi waa nin damac waalan oo... Akhri

:::DOODII ALJAZEERA:::

Doodii Dhexmartay:- Zakari-yaha Masar iyo Azhari-ga Itoobiya Akhri

::KU: MADAXWEYNAHA DGPL::

Xaal iyo Raali galin ku waajib ah Madaxwaynaha Puntland - Dhacdadii Foosha Xumayd ee Lagula Kacay Dhalinyaro Soomaaliyeed oo la Tarxiilay.. Akhri...

::GABAYGII INJ. NABADDOON::

NIN WALAALKI DABAY MEEL XILLUU KAGA DANBEEYAAYE Nin sagaal bilood lagu dhaloo, dhogorna kaa liita.. Akhri...

::GABAYGII XASAN GARAAD::

Gabay Cusub: Guuley Allahayow: Gowma dhihin hurdada dhawr habeen ciilna waygubaye Akhri

:::BAAQ: C/SHUKRI CALI:::

Jawaab celin iyo Baaq ku socda Kooxda Xiriirka Soomaaliya... Anigoo ku hadlaya magaca SNCP. Akhri..

:::CALI MAHDI:::

Cali Mahdi ma Shalaybuu Qaldnaa, mise Maanta ayuu Saxan yahay?!.. Akhri

:::MAQAALKII C. GUULEED:::

Somalinimadu maxay la qeyma tahay maanta? ma waxaan ku jirnaa sannadkii 1990 Akhri

:::INNAGA iyo XABASHI:::

Innaga iyo Xabashi - Qaybta 3aad: Imaam Axmed Guray (1506– 1542)... Qore: Faisal

:::ABSHIR BACADLE:::

Abshir Bacadle oo Tiriyey Shirib Cusub: Azhariyo Adooga weyn.. Ayagu ma dhal owliyaa?. Iyagu aarsiyey rabaan.. Akhri

:::MAQAALKII XASAN MIRE:::

Kacdoon sameeysee, Kadinka Ku haboon, halagu kaxeeyo: Saddex waa u guul: - Akhri...

:::BATROOLKA (OIL):::

Nidaamka Islaamiga ee Wadaagga Batroolka: Laga bilaabo Morocco ilaa Indonesia: Q.3aad

Qaybta: 1aad | 2aad | 3aad

Waa maxay bulshada rayadka ahi? mase ka jiraa soomaaliya?

Waxaad mooddaa in aad baryahan loo hadalhayo ayna soo baxday oo ad loo isticmaalo eray dadku ay wax badan maqlaan oo dhagahooda ku badan oo ah waxa loo yaqaan ama loola baxay bulshada rayadka ah ama afka qalaad lagu yiraahdo(civil society).

Haddaba erayga bulshada rayadka ah ee ay soomaalidu aad u hadalhayso baryahan danbe cid walbana aad mooddo in afka loogu riday oo lagu wardiyo erayga bulshada rayadka ah,ayaa haddana dhinaca kale nasiibdarro aysan dadku wali isweydiin waa maxay horta bulshada rayadka ahi?xaggeese eraygaasi asal ahaan ka soo jeedaa?yaase noo keenay?xaggee nooga yimid?sideese u naasibayaa eraygaasi ama uga jiraa waaqica bulsho-siyaasadeed ee soomaaliyeed ama ay uga jirtaa waaqicaas wax la oran karo bulshada rayadka ahi?

Waxaaan halkan ku sharxi doonnaa macnaha iyo nuxurka bulshada rayadka ah, iyo meesha uu ka soo jeedo eraygaasi, iyo cidda la oran karo bulshada rayadka ah. Erayga bulshada rayadka ahi waa eray aan soomaali ahayn oo qalaad oo dibadda ka yimid. Erayga bulshada rayadka ahi waxuu ka soo jeedaa asal ahaan eray afka ingiriiska lagu yiraahdo(civil society). Waxay soomaalidu u tarjuntay ama ay u qaadatay eraygaas markiiba bulshada oo ah(society)iyo rayadka oo ay ku macneeyeen erayga (civil). Waxaase marka erayga (civil)la macneeyo maaha macnihiisu rayad,balse waxaa asaas u ah erayga macnihiiisa magaalo,taas oo erayga(civil) uu yahay eray ka soo jeeda magaalo iyo dawlad. Waxaan tusaale u soo qaadan karaa erayo kale oo uu eraygaasi ku jiro ama la socdo waxaa ka mid ah(civil service)oo macnihiisu yahay shaqaalaha dawladda,waxaa kale oo jira erayga(civil code)oo ah xeerka madaniga ah ama dawladeed iyo magaalo,waxaa kale oo jira(civil liberty)oo ah xorriyadda madaniga ah ama magaalo oo ah xorriyadda ay dawladda iyo sharcigu ay ilaaliyaan,kuna jaango’an sharciga iyo qaanuunka oo ku xadidan,waxaa kale oo jira(civil marriage) oo ah guurka madaniga ah ama magaalo ee dawladeed ee sharciga ah. Waxay erayadaas oo dhami ka tarjumayaan in erayga(civil)uu yahay macnihiisu eray magaalo iyo dawlad ka hadlaya ee usual macnihiisu ahayn rayad kaliya balse ay ka mid tahay macnihiisa oo eraygu uu leeyahay macnayaal dhowr ah oo macnaha rayadkuna soo gali karo,laakiin hadba ku xiran weedha uu ku jiro iyo waxa la socda. Waxaase erayga macnihiisa guud ahaan asal u ah magaalo(city) iyo dawlad(state),iyadoo eraygu macnihiisu ka soo jeeda ama ka yimid asal ahaan erayga kale ee afka ingiriiska loo yaqaan(civic)oo macnihiisu yahay magaalo iyo dawlad.

Marka aaqn intaas uga gudubno erayga macnihiisa fasiraad ahaan waxaan halkan ku soo bandhigaynaa macnaha erayga bulshada rayadka ah loola baxay balse ah asal ahaan(civil society). Waxaa erayga aan anigu ugu wanqalayo ama fasiraaddiisa runta ahi ay tahay bulshada madaiga ah ama bulshada magaalo iyo dawladeed,ayaa waxaa asal u ah ama macnihiisa eraygaasi ka soo jeedaa oo asal u ah bulsho magaalo iyo dawladeed(society and state). Waxaa eraygaas la macne ah ama uu ku sidkan yahay oo ku lammaan oo la mid ah macne ahaan waxa loo yaqaan bulshada siyaasadeed ama afka qalaad lagu yiraahdo(political community). Waxaa eraygaasi ka soo jeedaa eray laatiin ah oo loo yaqaan(civilis societas),waxaana asalka eraygaas macnihiisu salka ku hayaa maaha shakhsiyaad rayad ah, balse waxaa eraygaas macnihiisu yahay ama qeexayaa oo ka tarjumayaa duruufaha iyo xaalad cabiraysa ama tilmaamaysa nolol bulsho siyaasadeed ilbax ah oo magaalo(civilised political community),taas oo ay ku jirto oo cabiraya ama tilmaamaya nolol magaalo oo leh sharciyad iyo xeer qaanuun madani ah oo magaalo oo ay ku dhaqanto iskuna xukunto oo kala haga(urban legal code)iyo awood siyaasadeed oo qaanuunkaas dabaqda oo fulisa dadkana ku qaadda oo ku qasabta(political authority). Waxayna xaaladdaasi hoosta ka xariiqaysaa oo ay tilmaan u tahay nolol iyo waaqic ilbaxnimo oo magaalo iyo dawladeed(civility and urbanity).

Waxaa xusid mudan in mujtamacyada iyo bulshooyinka aan reer magaalka ahayn ee dhaqameed ama qabaliga ah aan la oran Karin ama aysan ahayn mujtamac madani ah oo magaalo iyo dawladeed(pre-urban culture). Waxaana ay bulshooyinkaasi yihiin kuwo ku nool noloshii dabiiciga ahayd ee ka horreeyay xaaladda duruufaha nolosha magaalo iyo dawladeed ee madaniga ah ee ilbaxnimo iyo xaddaaradeed. Waxaana macnaha iyo nuxurka eraygaasi ka soo jeedaa ama salka kub hayaa hawsha iyo daraasad ay sameeyeen ama eraygaas markii u horraysay uu soo shaac baxay ayna keeneen oo eraygaas ay sharraxaad ka bixiyeen ayna daahfureen markii u horraysay fekerayaashii siyaaasadeed ee qarnigii 17aad(political thinkers)oo ay ugu waaweynaayeen HOBBES IYO LOCKE iyoHegel oo isagu uga yara duwanaa isagoo kala soocay waxoogaa dawladda iyo bulshada,waxayse fekwerayaasha oo dhami ay ku macneeyeen erayga mujtamaca madaniga ah mujtamac iyo bulsho ay xukunto oo hoos jooga nidaam iyo kaladanbayn iyo maamul dawladeed oo xukuma(civil society:that is the organised society over which the state rules). Waxaana kala soocid kasta oo lakasaaro dawladda iyo bulshada aysan gabi ahaanba taasi aysan meesha ku jirin oo suurtagal ahayn. Waayo dawladda iyo maamulka iyo xukunka siyaasadeed lafahaantiisu waxuu qeyb ka yahay bulshada iyo mujtamaca,waxaana si kasta oo ay tahay la ogyahay oo iska cad ama aan cidina dafiri Karin oo aan dood iyo muran aan lahayn lana wada ogyahay in mujtamaca madaniga ah markasta, in ay jiraan hay’ado ku xiriirsan maamulka rasmiga ah iyo koontoroolka siyaasadeed oo hoos jooga ayna xukunto awoodda siyaasadeed ee rasmiga ah(formal poltical authoritry),waxaa iyana kale oo jira hay’ado kale oo isku xiran iyo hay’ado xiriirsan oo bulsho oo sugan oo deggan kuwaas oo iyana saamayn iyo raad ku leh noloshayada ama ilaa xad na xukuma oo raad weyn ku leh oo saameeya.

Waxaa kalasooca iyo kalasaarka iyo natiijada iyo muhiimadda fikrad ahaan erayga bulshada rayadka ahi uu salka ku hayaa oo asal u ah eraygaas fikradihii ay soo bandhigeen markii u horreysay fekerayaashii siyaasadeed ee ay ugu waaweynaayeen Hobbes iyo Locke taas oo fikraddaasi ahayd fikraddii ay abwaanadaas siyaasadeed ay keeneen ee ay daah fureen kuna salaysnayd oo nuxurkeedu ahaa fikradda nolosha iyo duruufaha xaaladda dabiiciga ah(state of nature) oo ahayd xaaladdii ka horraysay nolosha iyo duruufaha dhalashada mujtamaca madaniga ah ee dawladeed. Waxay abwaanadaasi ay soo bandhigeen kana dhigeen oo ay ku qeexeen in maamulka iyo awoodda siyaasadeed(political authority)ay fikrad iyo aragti ahaan ay ku macneeyeen ama ay doodeen oo ku qeexeen iyagoo yiri tusaale ahaan ka soo qaad fikrad iyo aragti ahaan iyadoo ay suurtagal tahay oo aysan jirin maamul iyo nidaam iyo isxukun dawladeed iyo maamul,waxay markaas u baahdeen fikrad ahaan(theoretically)in ay macne iyo qeexid u sameeyaan hay’adaha soo haray ee bulsho ee jira marka aysan jirin ama aan lahayn awood siyaasadeed iyo maamul. Waxay markaas bulshada rayadka ah ay ku macneeyeen in ay tahay xayndaabka iyo meegaarka ay hay’adaha bulsho ee jira marka laga tago awoodda siyaasadeed iyo maamul ay ku dhex jiraan haddii ay noqoto hay’adaha xiriirka xirfadeed iyo dhaqaale iyo kuwa reereed iyo kuwa toleed ee bulsho iyo kuwa iyna diimeed ee bulsho iyo dariiqeed IWM.

Waxay fikradaha iyo qeexidda noocaas ahi ay tahay fikrad iyo aragti maskaxeed iyo malaawaal oo aragtiyeed(theoretical),waayo bulshada madaniga ahi ma jiri karto mana aha mid ka madax bannaan oo dibadda ka ha gabi ahaanba awoodda iyo maamulka siyaasadeed ama sidoo kale maaha iyana awoodda siyaasadeed iyo maamul mid dibadda ka ah oo ka baxsan bulshada iyo mujtamaca,iyadoo aysan labadubana usual mid walbaa kan kale la’aantiis noolaan Karin oo usual jiri Karin.

Haddaba bulshada madaniga ahi ama magaalo ama mujtmaca siyaasadeed waa mujtamac nidaamsan oo kaladanbayn iyo nidaam leh(ordered society),kaas oo lid ku ah mujtamaca dabiiciga ah eek u nool xaaladda dabiiciga ah(state of nature). Mujtamaca dabiiciga ahi waa mujtamac ku nool xorriyad jeenigaa furan ah oo aan xad lahayn qof kastaana xor u yahay waxii uu doono in uu sameeyo iyo xorriyad jeenigaa furan ah(natural liberty). Waxaana mujtamaca madaniga ahi uu kaga duwan yahay mujtamacaas dabiiciga ah,iyadoo mujtamaca madaniga ah xorriyaddiisu tahay xorriyad ku xadidan kuna qabbiran sharciga iyo nidaamka(civil liberty) sharciguna jiheeyo oo u hogaansan sarraynta iyo dhowridda sharciga iyi nidaamka. Waxaa kale oo mujtamaca madaniga ahi yahay mujtamac leh awood iyo maamul siyaasadeed(political authority)oo sharciga iyo nidaamka ilaalintiisa u xilsaaran oo qaabilsan fulinta sharciga iyo nidaamka iyo ilaalintooda(law enforcement agency).

Waxaa mutamaca dabiiciga ahi eek u nool xaaladda dabiiciga ah yahay mid xaalkiisu yahay kuna nool duruufo iyo xaalad ku salaysan xeerka iyo dhaqan caddaalad aarsiyeed oo bidaa’I ah(primitive retaliatory justice) taas oo qofku aysan jirin nidaam iyo awood iyo sharci uu u hoggaansan yahay oo xukuma uuna u dacwoodo oo hoos joogo,balse uu ku nool yahay xaalad iyo duruufo qofku yahay jeenigaa furan oo wax xadida iyo wax xukuma oo amra oo u hoggaansan yahay aysan jirin.

Haddaba mujtmaca madaniga ahi waxuu ka dhashay caqdi iyo heshiis ijtimaaci ah(social contract) taas oo qofku uu kaga tanaasulayo xorriyaddiisii dabiiciga ahayd ee uu haystay markii uu ku noolaa noloshii iyo duriifihii nolosha dabiiciga ahayd(state of nature),iyadoo qofku taas ku badalanayo xorriyad madani ah oo xadidan kuna qodban oo ku qabbiran sharciga iyo nidaamka,waxaana tanaasulka noocaas ah ee qogku ka tanaaasulay xorriyaddiisii dabiiciga hayd ee ka horraysay xorriyadda madaniga ah ee dawladeed iyo magaalo,ayaa waxaa ka dhashay caqdigaas ijtimaaciga ah nidaam iyo awood siyaasadeed oo leh awood sharci fulineed(political sovereign power)taas oo qofkii damca in uu caqdiga ijtimaaciga ah ee la galay uu jabiyo, ama ku xadgudbo sharciga iyo nidaamka ay awooddaas siyaasadeed ee la samaystay kana dhalatay caqigaas la galay ay ciqaabaysaa, iyadoo ilaalinaysa oo difaacaysa caqdiga la galay ee ijtimaaciga ah ee wadareed iyo danta caamka ah ee guud.

Haddaba marka aan fiirinno waaqica mujtamaca soomaaliyeed waxaan oran karnaa marka aan ku dabaqno macnaha iyo nuxurka uu leeyahay mujtmaca madaniga ahi in mujtamaca noocaas ahi usual ka jirin waaqica bulsho ee soomaaliyeed. Waxaana mujtamaca soomaaliyeed uu ku sifoobay mujtamaca ku nool xaalad dabiici ah(state of nature)iyo xorriyad jeenigaa furan ah kuna salaysan caddaalad aarsiyeed oo usual qofku ku garnaqsan sharciga iyo nidaamka maxkamadeed iyo dacwo(adjuciatory justice),balse uu yahay mid ku garnaqsada caddaalad aarsiyeed. Waxaana bulshadu ama qofku uu sheegan karaa kuna sifoobi karaa mujtamac madani ah marka la helo caqdi ijtimaaci ah oo bulsho oo qofku kaga tanaasulayo xorriyaddiisa jeenigaa furan ah uuna qaato oo cahdi iyo ballan ku galo kuna baddasho oo wacad ku galo xorriyad xadidan oo ku qabbiran kuna kooban sharciga iyo nidaamka. Taas oo caqdiga noocan ahina uu dhalayo uuna keenayo in la helo awood iyo xukun siyaasadeed oo wax xukuma(political sovereign authority)lehna awood iyo xukun uu wax ku xukumo kuna qasbo qofka kuna qaado sharciga iyo nidaamka iyo in uu u hoggaansamo,waxaana meelaha la oran karo in mujtamac madani ahi ka jiro iyo wax u sansaan egba ay yihiin meelaha leh awoodaha iyo xukunka siyaasadeed iyo maamul,ayna ka mid yihiin ama sifo noocaas ahi ay ka muuqdaan deegaanada soomaaliland iyo puntland,iyadoo ay halkaas ka jiraan wax la oran karo ama u muuqda maamul iyo awood siyaasadeed oo wax xukuma sharciga iyo nidaamkana dadka ku qaadi kara oo ku qasbi kara,iyadoo meelahaas iyo deegaanadaas la oran karo in ay ka jiraan ugu yaraan ilaa xad mujtamac madani ah oo sharciga iyo nidaamku ay ka taliyaan ilaa xad(rule of law),qofkuna u hoggaansamay oo ka tanaasulay xorriyaddii dabiiciga ahayd ee jeenigaa furan ahayd.

Waxaana taas awgeed iyana la oran karaa in deeganada soomaaliyeed oo kale marka lagu dabaqo oo la fiiriyo macnaha mujtamaca madaniga ah, aysan ka jirin mujtamac madani ah ama mujtamac siyaasadeed(political community) oo nidaam iyo kaladanbayn leh, islamarkaana habaysan oo kaladanbeeya(ordered society),oo markaa la oran karo ama ay ka muuqato sifaha iyo tilmaanta noocaas ah ee astaanta iyo summadda u ah mujtamaca madaniga ah ee lagu yaqaan. Waxayse nasiibdarro noqotay in ereyga bulshada rayadka ahi noqday eray laga soo minguuriyay lagana soo dhanbalay waaqica iyo dabeecadda iyo bii’adii reer yurub ee asalkiisu ahaa,iyadoo eraygaas lagu dabaqay laguna macneeyay bii’o iyo waaqic aan kiisii ahayn oo qalaad oo ka duwan,iyadoo eraygaas inta laga soo dhanbalay lagana soo dafay waaqicii iyo bii’adii loogu wanqalay ee uu ku dhashay ee yurub lana keenay waaqic iyo bii’o usual shaqo ku lahayn lagana aqoon,balse la iska qaatay loolana baxay oo loogu wanqalay wanqal silloon oo garac ah oo macnihii iyo asalkii uu eraygu lahaa aan ka tarjumayn loose baxshay oo loogu wanqalay bulshada rayadka ah oo aan la garanayn macnaha iyo nuxurka dhabta ah ee eraygaasi lahaa asal ahaan ee lagu yaqiin looguna wanqalay ee uu ku dhashay,kuna salaysnaa macnaha iyo nuxurka ah ama aan ugu wanqalay erey bixin ahaan marka afsoomaali la yiraahdo oo ereygaas macnihiisa yeelan kara ay ugu dhow dahay erayga aan ugu wanqali karno eraygaas macne ahaan ay tahay mujtamac magaalo ama dawladeed iyo bulsho siyaasadeed(political community) oo madani ah oo habaysan siyaasad ahaan islamarkaana nidaamsan oo kaladanbayn iyo nidaam ka jiro kana muuqato sarraynta sharciga iyo nidaamka iyo amarku.

Qormada danbe waxaan ku soo bandhigaynaa sidee ku dhalan karaa mujtamac madani ah. La soco