Tan iyo markii uu xukunka gacanta ku qabtay Madaxweynaha Somaliland Mr. Daahir Riyaale kaahin sannadkii 2002 ka dib geeridii Madaxweynahii hore Somaliland ilaahay naxariistii janno ha siiyo Maxamed Ibraahim Cigaal, waxaa durtaba muuqda galdaloolooyin waaweyn oo aan abadan soo marin qaranka yar ee aan weli beesha caalamku aqoonsanin ee ku yaalla cidhifka beri ee qaaradda afrika, baahiyo badan oo qaranka Somaliland qabay ayaan run ahaantii u muuqan qaar la jaleecay, laba sanno ku dhawaad oo Daahir Riyaale hananaayey mansabka ugu sareeya dalka Somaliland waxaa laga dareemi kara xukuumadiisa Musuq maasuq baahay, Maamul xumo, cadaalad darro, iyo gaabis siyaasadeed oo ka muuqda siyaasadahiisa arrimaha gudaha iyo dibadda ee Somaliland. 

I  I  D  H  E  H

GUJI HALKAN.......

Badiba seddex Madaxweyne oo soo marray taariikhda Somaliland, may dhicin hoos u dhac siyaasadeed oo ku yimid dedaalka balaadhan ee qarankan yari ku doonayo inuu beesha caalamka ku hanto, april sannadkii 2003 ayey ahayd markii dooroshooyin lagu sheegay inay xoryahiin ka dhaceen gobolada iyo degmooyinka Somaliland, maalmo yar ka dib dooroshadaasi oo u muuqatay in axsaabta mucaaridku ka heleen aqlabiyad aad u balaadhan oo ay ku hanan karaan xukunka Somaliland ayaa Maamulka Riyaale wuxuu sameeyey ku shubasho balaadhan oo aan qarsoodi lahayn, boobka siyaasadeed oo ka dhashay hanka weyn ee Riyaale iyo raga ku xeerani u qabeen inay fara maroorsadaan kursiga ay sida yar u dhaxleen ayaanay badiba  axsaabta siyaasaddu ku qancin sheegashada guusha Mr. Riyaale iyo masuuliyiintiisa ku xeernayd. 

Hadaba akhristow qormadaydan ayaan jecelahay inaan ku daah furo galdaloolooyin aan qarsoodi lahayn oo Maamulka Riyaale ku wiiqay siyaasaddii hanaanka lahayd ee Somaliland, qodobo badan ayaan jecelahay inaan ku gorfeeyo qoraalkayagani kuwaasi oo diiradda saari doona hoosu dhaca ku yimid, siyaasadda arrimaha gudaha, dibadda, dhaqaalaha, waxbarashada, adeegyada bulshada, xuquuqda aadamaha, caafimaadka, nabad gelyada, foolxumida qaab dhismeed ee golayaasha qaranka siiba golaha wasiirada,  

Aan ku bilaabo Nabad gelyada oo aalaba maamulka Riyaale ku hadaaqo inuu horumar ka gaadhay. 

LABADII SANNO EE UGU DANBEEYEY IYO NABAD GELYADA SOMALILAND 

Inyar uun ka dib doorashadii lagu sheegay inay xorta ahayd ee ka dhacday Somaliland iyo boobkii ka dhashay waxaa mansabka ugu sareeya dalka loo xalaaleeyey Daahir Riyaale Kaahin, xaflad yar oo ka dhacday guriga looga arrimiyo dalka Somaliland waxaa dhaar loogu agaasimay Mr. Riyaale iyo ku xigeenkiisa Axmed Yuusuf Yaasiin, muddo ka dib waxay u baqooleen inay hantaan masuuliyadda ugu saraysa qarran aan beesha caalamku aqoonsanayn, runtii khibrad yari siyaasadeed iyo aqoon la’aan ay labada nin u qabeen hadaanta nabad gelyo iyo aqoon la’aan keliftay maamul xumo iyo hagid la’aan ayaa habeen ka mid ah habeenadii sannadkii 2002 waxaa magaalada Hargeysa oo ah xarunta Jamhuuriyadda Somaliland dil toogasha loogu gaystay Muwaadin u dhashay dalka Swizerland, oo waddanka u joogay hawlo ganacsi iyo maal gelin uu waddanka ku samaynaayey, fara ka nax iyo naxdin ayey ku noqotay shacabka xalaasha ah ee reer Somaliland, balse ninka gacanta midig u ah maamulka Daahir Riyaale oo la weydiiyey  

Sababta ay ugu guul daraysteen inay cadaaladda mariyaan raggii ka danbeeyey dilkaasi ayaa wuxuu ku jawaabay “dadka ajanabiga ahi iyaga khaladka leh, waxaanu u sheegnay in ay goobo amaan ah tegaan oo naftooda ku sugan” Ismaciil yare isaga oo ay wajigiisa ku ladhantahay is yeel yeelid farabadan iyo isla weyni ayaa wuxuu waxba yahay ka soo qaaday nabad sugidda iyo amaanka ay shacabka Somaliland ku faanayeen 12-ka  sanno ee ay xornimadooda hadhsanayeen, isla muddo yar oo kooban ka dib ayaa waxaa dil toogasho ah loo gaystay haweenay qaali ku ahayd shacabka Somaliland dhexdeeda iyada oo nafteeda iyo dhiigeeda u hurtay inay caawiso boqolaal bukaan jiif ku ahaa cisbitaalka indho la’aanta iyo dhego la’aanta ee magaalada Boorama, balse Ismaciil yare wuxuu ku sifeeyey dilkaasi inuu gaystay nin aan maskaxda ka fayoobayn taasi oo runtii markaan ka daba tegay ilo lagu kalsoonyahay aan ogaaday in dilkii loo gaystay Annelina Tonneli oo dhalashadeedu ahayd waddanka talyaaniga ay ka danbeeyen rag budhcad ah oo calooshooda u shaqaystayaal ah balse aan la garanayn meel ay jaan iyo cidhib ku leeyahiin. Muddo kooban ka dib ayaa waxaa si arxan darro ah loogu toogtay dugsiga sare ee magaalada sheikh gurigiisa martida maamulahii dugsiga sheikh oo dhalashadiisu ahayd waddanka Britain iyo haweenaydiisi iyaga oo aan si aan qarsoodi ahayn loo dillay, Maamulka Riyaale iyo ninka ugu magacaaban hawlaha amaanka iyo arrimaha gudahu waxay taasina saareen dabool cad oo aan qarsoonayn, Axmed Maxamed Maxamoud Siilaanyo Gudoomiyaha xisbiga mucaaridka ah ee Kulmiye ayaa wuxuu Xukuumadda Riyaale ka dalbaday inay dadka u caddayso cidda danbiga ka gashay qaranka balse hadalkaasi waxba lagama soo qaadin, muddo yar oo kooban ka dib ayaa waxaa maalin cad meel aan sidaasi uga durugsanayn madaxtooyada Somaliland iyo weliba guriga arrimaha gudaha ee Somaliland lagu toogtay laba nin oo u dhashay Jamhuuriyadda Jibouti isaga oo mid ka mid ah ragaasi uu isla markiiba naftu kaga baxday goobtaasi, isaga oo kii kalana ku waayey laxaadkiisi, Maamulka Riyaale wuxuu ka soo qaaday dhacdadaasi hal bacaad lagu lisay, muddo kooban ka dib ayaa waxaa loo wada joogay dhacdadii ugu arxan darrada badnayd taasi oo ilaahay subxanahu watacalaye u cadeeyey shacabka Somaliland dhagar qabayaashii danbiga ka gallay qarankooga, waxay ahayd waddada u dhexeeysa magaalooyinka Hargeysa iyo Berbera markii si badheedh ah rag dablay ahi ugu istaageen gaadhi ay lahayd haayadda gargaarka jarmalka ah ee GTZ,  

Halkaasi oo ay ku dileen haweenay u dhallatay waddanka Kenya, kuna dhaawaceen muwaadin u dhashay waddanka Jarmalka isla markaana ku dhaawaceen muwaadin u dhashay waddanka Somaliland. Tuulada dhoqoshay iyo shacabka geesiyiinta ah ee ku nool ayaa cadeeyey in ay shacabka Somaliland aanay ahayn dad si dhib yar loo khiyaamayn karo, taasi waxay ceeb ku noqotay hanaanka nabad gelyo ee xukuumadda Riyaale kaga darane waxaa isweydiin leh waxaa umadda weli looga qarrinaayo cidda ay yahiin iyo sababta ay ragii dilalkaasi gaystay u samaynayeen dhacdooyinka nabad gelyo darro, wasiirka u qaabilsan maamulka Riyaale arrimaha gudaha Ismaciil yare ayaa wuxuu ku tiraabay wax uu af nin weyni ka xishoodo isaga oo ku hadlay hadalo Is burinaaya, “waxaa ka danbeeyey cabdiqaasim salaad Xasan iyo Cabdilaahi Yuusuf Axmed” ayuu wasiirku u  sheegay seddex milyan iyo badh oo Reer Somaliland ah, weli wax cadaalad ah oo ragaasi la soo hor keenay ma jirto, mana jiraan wax lagu qanco oo xitaa lagu aqoonsan karo raggan la qabtay cidda ay yahiin, taasi akhristow miyaan lagu macnayn Karin “Timir laf ayaa ku jirtay” balse war jiraaba cakaara waa iman insha allah. 

MAAMULKA RIYAALE ISBEDEL INTEE LE’EG AYUU KU SAMEEYEY DHAQAALAHA SOMALILAND HANTI BOOBKUSE INTEE AYUU LE’EGYAHAY 

BIYO LA’AANTA HARGEYSA

Hargeysa waa xarunta Somaliland waa caasimadda bulsho ku dhaw 3 milyan iyo badh, waa magaalada ugu bulshada badan iyada oo tirikoob ay haayadda UNICEF dhawaan samaysay ku qiyaastay dadka ku nool magaaalada hargeya 600,000  oo qof (lix boqol oo kun oo qof), magaaladu ugu yaraan waxay ka koobantahay lix degmo oo waaweyn iyo tiro badan oo xaafado ah, hadaba magaalada Hargeysa akhristow yaanay yaab kugu noqonin eh waxaa galla laba dhuumood (two water pipes) oo ka yimaadda magaalada yar ee duleedka magaalada ku taal ee la yidhaahdo Geed Deeble, Biyaha magaalada Hargeysa waxay cabir ahaan gaadhsiisan yahiin dhawr xafadood uu dhaw dhaw meelaha ay labada dhuumood magaalada ka soo galaan, taa macnaheedu waxay tahay in dhamaanba xaafadaha galbeedka magaalada ku beegani aanay helin wax biyo ah, goobaha ayaan darradu ku dhacday ee aanay biyahu gaadhsiisnayn waxaa ka mid ah madaarka caalamiga ah ee caasimadda Somaliland iyo xaafadaha Dunbuluq, Total, iyo wixii ka galbeedeya ilaa waqooyi galbeed ilaa waqooyi beri, goobaha nasiibka u hellay inay biyahaasi gaadhan waxaa ka mid ah Xaafadaha Shacabka, Goljano, Xero awr, xaafadaha buurta beriga magaalada Saaran. 

 Xaafadda shacabka oo uu degenyahay Mr. Riyaale Kaahin iyo wasiiradiisa ku dhaw dhaw waxaa la sheegay in aanay biyahu 24 saacadood ka kala go’in, balse xaafadaha kale waxaa la sheega inay 5 saacadood helaan 24 saacodood maalintii iyo habeenkii. 

Haddii aan usoo noqdo wershadda biyaha ka soo tuurta ceelasha Geed deeble waxaa lagu qiyaasa tobaneeyo mishiin, waxaa ka shaqeeya boqolaal shaqaale oo isugu jira farsamo yaqaano, engineero iskugu jira “Design engineers” iyo kuwo ku takhasusay qarxinta ama soo saaritaanka biyaha dhulka hoostiisa ku jira, mar aan daraasad ku sameeyey wakaaladda biyaha ee magaalada Hargeysa waa meelaha ugu dakhliga badan haayadaha Xukuumadda Somaliland iyada oo lagu qiyaaso inay sannadkii soo saarto lacag gaadhaysa 2 milyan oo dollar lacag ku dhaw dhaw, waxaa ayaan darro ah in caasimad sida u dad badan ay soo galaan laba pipe ama dhuumood, waxaa ayaan darro ah in dakhli ka badan sannadkii 2 milyan oo dollar oo laga qaado shacabka Somaliland ama aan idhaahde reer Hargeysa ay ku dhacdo jeeb gaar ah, lama odhan karo biyaha hargeysa cilmi la,aan ayaa jirta lama odhan karo aqoon darro ayaa jirta, lama odhan karo ceelasha ayaa gudhay, balse waxaa jirta musuq maasuq baahay oo ka jirta wakaaladda Biyaha ee hargeysa.  

DHAQAALAHA GUUD EE SOMALILAND IYO LABADII SANNO EE UGU DANBEEYEY

 Akhristow waxaa hubaal ah in aan dalkan yar ee Somaliland aanu wax aqoonsi caalami ah ka helin beesha caalamka 13 sanno ee ugu danbeey, wax taakulo caalami ahna ka helin aan ka ahayn gar gaar kooban oo qaramada midoobay ku soo ururiso mashaariic yar yar.  

Xoolaha nool (Life Stocks) ayaa la wada ogyahay in ay ahaayeen laf dhabarta dhaqaale ee reer wal oo reer Somaliland ahi ku tiirsanayeen, ku dhoofiya oo ka ganacsada, ku xamaala oo nolol maal meedkiisu ku tiirsana, ku miyiga ka keena oo u iib geeya tujaarta, kuna bedesha sonkor iyo bariis uu reerkii miyiga macuun uga dhigo, iyo dawladda oo dakhli cashuureedka ugu badan ka soo xarrayn jirtay, muddo shan sanno ah waxaynu ognahay in boqortooyada Sacuudi arabiya ay u xidhay xoolahii uga imanaayey dhulka Soomalida arrimo markaan u duur gallay salka ku haya hanaan siyaasadeed, miisaaniyadda ugu badan ee soo gasha dakhli ahaan dawladda dhexe ayaa la sheega inay ka timaado dekedda caalamiga ah ee magaalada Berbera, madaaradda caalamiga ah, cashuuraha laga qaado shariikadaha dalka ka jira sida shariikadaha diyaaradaha, xawaaladaha lacagta, gaadiidka dhulka, qaadka ka yimaad dalka Ethiopia, shariikadaha isgaadhsiinta, goobaha ganacsiga ee yar yar, kastamada, taasi oo la cabiri karo inay tahay ama la odhan karo waa ilo dhaqaale oo dakhligoogu marka bulshada lagu celiyo uu anfacoogu muuqan karo, balse akhriste ma isweydiisa halka miisaniyadda xukuumaddu martay, sidaynu ka wada dheragsanahay waxaa dhawaan ka aragti duwanaaday golaha wasiirada ina Riyaale,Engineer Maxamed Xaashi Cilmi oo aan sida aan berri inaan dhimanaayo u hubo inuu yahay nin shaqada uu qabto wax wal oo ay tahay ka daacad ah, uu muusuq maasuqu ka yahay xaaran, ahaana masuulkii keliya ahaa ee xukuumadda Riyaale ku jiray ee la odhan karaayey waa shakhsiga lagu hallayn karaayey mansabkiisa. Mudane xaashi oo aan qoraal aan soo saaray markii loo magacaabay jagada wasaaradda dhaqaalaha ku qeexay in uu noqon karo halyey hadduu uu helo la shaqayn iyo iskaashi ayaa dhawaan wuxuu xaqiijiyey in maamulka Riyaale oo uu ugu horeeyo ninka ugu magacaaban wasaaradda maaliyadda Mr. Cawil ay lunsadeen lacag gaadhaysa 20,000,000 oo dollar (labaatan milyan oo dollar), lacagtaasi oo badankeed laga soo xareeyey dekedda magaalada Saylac iyo weliba Israkaab badan oo waddanka dibadiisa loo saaray loona iib geeyey, sida illo lagu kalsoonyahay ay xaqiijiyeen waxaa jira bangi ku yaalla waddanka ingiriiska in seddex nin oo uu ka mid yahay Daahir Riyaale kaahin ay ka furteen xisaabaad lagu qoray magacyo been abuur ah loona sameeyey sharciyo rag ku sugan wadanka Britain, xisaabaadkaasi oo soo shaac baxay markii wassiirka dib u dejinta u qaabilsan maamulka Riyaale uu sannadkii 2003 ku tegay safar waddanka ingiriiska. 

N.B: Qormooyinka soo socda waxaan soo bandhigi doona todobadyada soo socda, waxaan ku bildhaamin doona musuq maasuqa iyo meelaha ugu weyn ee uu sameeyey, maamul xumida xukuumadda Riyaale ee arrimaha caafimadka, waxbarashada, xuquuqul insaanka, arrimaha bulshada, arrimaha dibadda, arrimaha gudaha, iyo qodoba badan, qoraaladani oo aan ugu tallo gallay inay la socdaan shacabka Somaliland waa qaar aan ku sameeyey daraasado badan weraysiyo badanna aan ka qaaday dadyow badan oo ka gaabsaday in magacyadooda la sheego balse lagu kalsoonyahay.          

Halkan ka akhri Qaybii 2aad.....

Warbixintii Mohamed Abdi Hassan (diridhaba)
Karachi, Pakistan.
Mobile: 00-92-300-2600907
E-mail: diridhaba2001@hotmail.com
E-mail2: mabdihassan@yahoo.com