Daabaco Boggan | Print

TAARIIKHDA WAR-ISGAARSIINTA

Qaybtii 7-aad

W.Q. C/fataax M. Cabdulle
abdulfatah@yahoo.com

TIJAABOOYINKII GUDBINTA KORONTADA 

Helitaankii quwadda danabka kadib, saynisyahannadu waxay sameeyeen tijaabooyin fara badan oo looga gol lahaa in lagu ogaado in danabka loo gudbin karo masaafo aad u fog iyadoo la adeegsanayo xarko silig ah; himiladaasina waa suurta gashay oo waxaa la ogaaday in korontada silig lagu gaarsiin karo masaafo kasta oo la rabo durbadiiba (instantaneously). Bartamihii qarnigii 18d, waxaa si lagu qanci karo gudbinta korontada tijaabo ugu sameeyey wadaad kaniisadeed oo Faransiis ah oo magaciisa la yiraahdo Jean-Antoine Nollet. Wadaadkaasi wuxuu tijaabadiisa ku sameeyey dad nool oo ka tirsanaa kaniisad uu madax ka ahaa oo ku tiillay magaalada Paris ee dalka Faransiiska. Laba boqol oo xertiisa ka mid ahayd (monks) ayuu mid kastaaba gacanta u geliyey fiilo dheer oo iyaga ku teedsan; wuxuuna amray in ay si wareeg ah (circle) u kala istaagaan masaafooyin kala durugsan oo dhexroorkoodu yahay ilaa 1 mayl (1.5 km). Markaas kadib, ayaa wadaadkii Mr. Nollet, wuxuu fiiladii xertiisa ku wareegsaneyd uu ku xiray batari. Mar kaliya ayey dhammaantood kor u boodeen iyagoo gariiraya markii danabku hal mar wada saaqay.  

Tijaabadaasi waxay dadkii daawanayey ku qancisay in quwadda danabka si deg-deg ah lagu gaarsiin karo halkii la doono iyadoo la adeegsanayo xarko gaar ah oo bir ka samaysan (fiilo ama silig).

SAWIR GACAMEED MUUJINAYA WADAADDADII TIJAABADA LAGU SAMEEYEY (1746-kii).

ILAHA DANABKA 

Waxaa jira qalab kala duwan oo dhalin kara qulqul danab (electric current). Dadku waxay badanaaba adeegsadaan: danab-dhaliye (generator) iyo  batari (electrolytic cells). 

Danab-dhaliyuhu wuxuu adeegsadaa tamar kiimikaad oo ka dhalaneysa quwad ay dhaliyaan biyo socda ama cadaadis gaas (pressure steam) oo awood u leh in ay wareejiyaan garangar mashiin ku xiran (turbine). Halkaasna waxaa ka dhasha danabka la adeegsado. Sidoo kale waxaa jira matoorro baasiin ama naafto ku shaqeeya oo iyaguna danabka dhaliya. 

Qalabka baterigu si uu danab u dhaliyo wuxuu adeegsadaa tamar kiimikaad oo gudaha bateriga ku kaydsan. Baterigu wuxuu ahaan karaa mid ama dhowr xabbo oo isku xiran. 

Waxaa sidoo kale jira unugyo shidaal ku shaqeeya (fuel cells) oo danab dhaliya, balse unugyadaasi ma kaydiyaan tamar kiimikaad, waxayna u baahan yihiin in si joogto ah shidaal loogu shubo si ay danab-dhalinta u joogteeyaan. 

Waxaa xusid mudan in unugyada shidaalka ku shaqeeya ay ka faa’iido badan yihiin danab-dhaliyeyaasha kale, sababtoo ah waxay si toos ah falgalka kiimikaad (chemical reaction) ee ay sameeyaan ugu beddelaan danab caadi ah oo la adeegsan karo. Sidoo kale, danab-dhaliyeyaasha kale waxay bixiyaan uummi wasakheysan oo hawada xumeeya (pollution) oo sida la ogyahay dadka iyo duunyadaba halis ku ah, laakiin qalabkan (fuel cells) waxaa aad u yar uumiga uu hawada ku sayriyo. 

FARSAMADA TELEGARAAFKA (TELEGRAPH) 

Marka hore micnaha ereyga telegaraaf (telegraph) waxaa weeye “meel fog oo warar loo gudbiyo”. Telegaraafku waa aalad ku shaqaysa quwadda korontada oo lagu diro ama lagu helo dhambaallo iyo farriimo waayirro soo dhex maray. Farriimaha telegaraafka waxaa la yiraahdaa dhanbaal ama telegaraam, waxayna maraan dhulka iyo badda hoostooda iyagoo qulqul danab ah (electric current). 

Inta badan, hindisaha farsamo kasta oo dadku ikhtiraaco sabab ayey ku timaadaa oo waxaa dhiirriggeliya baahi loo qabo farsamadaas la ikhtiraacayo. Haddaba, qalabka isgaarsiinta ee korontada ku shaqeeya, kii ugu horreeyey oo ah telegaraafka, waxaa hindisihiisa sabab u noqday gaadiidka tareenka iyo dhabbaha xadiidka ah (railway) ee uu ku socdo. Gaadiidka tareenku wuxuu soo shaacbixiyey baahi weyn oo loo qabo isgaarsiin deg-deg ah si loo joogteeyo habsami u socodkii gaadiidkaas isla markaasna looga hortago isku-dhac ama shilal tareen oo ka imaan kara tareennada xawaarahoodu aad u dheereeyo oo ku socda waddo bir ah oo iyaga loo sameeyey. 

Sannadkii 1830-kii, markii dalalka Ingiriiska iyo Maraykanka si rasmi ah looga dhaqangeliyey adeegsiga waddooyinka gaadiidka tareenka (railway), waxaa lagu hawlanaa diyaarinta farsamada telegaraafka. 

DALKA MARAYKANKA 

Taariikhdu markii ay ahayd 1835-kii, ayaa aqoonyahanka magaciisa la yiraahdo Samuel Finley Breeze Morse wuxuu tijaabo uu sameeyey ku caddeeyey in baaq isgaarsiineed lagu gudbin karo xarig silig ah (wire). Tijaabadaas wuxuu ku sameeyey danab si toos ah u dhaq-dhaqaajiyey qalin loogu tala galay in uu ku xarxarriiqo baaq qoraal ah oo ka kooban laba calaamadood oo kala ah: dhit ( . ) iyo dhaa ( _ ). Calaamadahaas waxaa af Ingiriisiga lagu yiraahdaa: dot ( . ) and dash ( _ ). Sannadkii xigay ayaa Mr. Morse sii hagaajiyey telegaraafkii uu ikhtiraacay, wuxuuna ka dhigay aalad xaashi ku naqshadayn karta calaamadihii ( . iyo _ ). 

Taariikhdu markii ay ahayd 1838-kii ayaa Mr. Morse wuxuu soo saaray telegaraafkii ugu horreeyey ee la iskula xiriiro, wuxuuna u dejiyey nidaam sahlan oo la raaco, kaas oo loo bixiyey Xeerka Morse (Morse Code).

 
Tusaale: Alifba’da, lambarrada, iyo astaamaha farta Ingiriisiga oo, mid kasta, lagu hor qoray astaamaha uu u taagan yahay Xeerka Morse. 

Xeerkaas waxaa markii dambe laga dhigay mid caalami ah oo telegraafyada loo adeegsado iyadoo wax yar uun laga beddelay, sabatoo ah wuu ka adeegsi sahlanaa xeerar kale oo dib laga soo saaray.

Telegaraafkii ugu horreeyey ee Morse, 1835 (Qabte) 

Sannadkii 1842-kii ayaa Mr. Morse ku guuleystay in uu kongareeskii Maraykanka ku qanciyo in ay siiyaan maalgelin lacageed oo dhan $30,000.00 oo uu dalka ugu qalabaynayo fiilooyin telegaraaf oo war-isgaarsiin loo adeegsan doono. 

Waxaa xusid mudan in aaladda telegaraafka iyo xeerka uu Mr. Morse u jideeyeyba ay leeyihiin ahmiyad gaar ahaaneed, sababtoo ah waxay tusmeeyeen farsamo ugub ah oo markii dambe ay tixraaceen aqoonyahannaddii ikhtiraacay aaladda kumbiyuutarka. 

DALKA INGIRIISKA 

Taariikhdu markii ay ahayd 1837-kii, ayaa laba nin oo Ingiriis ah oo magacyadooda la kala yiraahdo Sir Charles Wheatstone iyo Sir William Fothergill Cooke waxay si wadajir ah u soo saareen telegaraaf ku shaqeeya aaladda korontada. Waxayna noqdeen labadii nin ee ugu horreeyey dalka Ingiriiska oo sameeya qalabka telegaraafka.  

Waxaa xusid mudan in Mr. Wheatstone uu ahaa kan hayey aqoontii iyo xeeldheerinnimadii hirgelisey sancadooda halka Mr. Cooke na uu hayey maalgelinta, suuq-gelinta, iyo wixii la xiriira.

 
Telegaraafkii ay sameeyeen Mr. Coke iyo Mr. Wheatsone (1837-kii) 

Mr. Cooke wuxuu ka codsaday Shirkad Tareen oo magaceeda la oran jiray London and Birmingham Railway iyo shirkad kale oo iyana la oran jiray Great Western Railway in ay u ogolaadaan in ay tijaabooyin ku samaystaan dhabbaha tareennadooda. 

Sannadkii 1845-kii, waxaa dalka Ingiriiska ka dhacday sheeko la yaab leh oo soo jiidatay xiisihii dadweynaha. Nin magaciisa la oran jiray John Tawell ayaa wuxuu haweeney ku dilay gurigeeda oo ku yiil magaalo la yiraahdo Slough; ninkii wuxuu ku baxsaday tareen ku socdey magaalada London oo qiyaas ahaan 20 mayl (32 km) u jirta. Hase ahaatee, taar (telegram) ayaa warkii lagu gaarsiiyey London ka hor intii uusan tareenkii soo gaarin. Kadibna si sahal ah ayaa gacan-ku-dhiiglihii baxsadka ahaa lagu qabtay, dabadeedna dil ayaa lagu xukumay. Dhacdadaasi waxay aad u farxadgelisay dadweynihii Ingiriiska oo aad ula dhacay farsamada isgaarsiineed ee dadku ku tallaabsaday, iyo waxtarka ay bulshada u leedahay war-isgaarsiintu. 

Akhri qaybta 8-aad ee TAXANAHA TAARIIKHDA WAR-ISGAARSIINTA....

Aad baan usoo dhaweynayaa fikradaha akhristayaasha. Wixi talo iyo turxaan bixin ah waxaan codsanayaa in e-mail la iigu soo diro.

W.Q. C/fataax M. Cabdulle

Ottawa, On. Canada
abdulfatah@yahoo.com

Faafin: SomaliTalk.com | Apr 8, 2005
Sawirada: Google | Yahoo

• Dayaxgacmeedka Cassini oo Sawirro kasoo Diray Meeraha Raage

QAYBTA 6aad

QAYBTA 8aad

Kulaabo bogga  www.SomaliTalk.com 

FEEDBACK | SEARCH