SOMALITALK.COM dahabshiil
w w w . S o m a l i T a l k . c o m
SOMALITALK - MAQAAL

Taariikhda Colaadeed ee soo jireen-ka ah ee Somalia iyo Ethiopia - Qaybtii 5aad.

Waxaan uga soo hadalnay maqaalkii 4aad, isballaarintii Xabashida iyo dagaladii Galbeed, hadaba waxaan ku soo qaadan doonaa qoromadaan soo socota halgankii Imaam Axmed Ibraahim Al-qaazi (Gureey).

Qarnigii 12aad ee miilaadiga waxaa ka jiray deegaanada Galbeed oo ay Xabashidu gumaysato Imaarado Islaam ah waxayna ahaayeen:

Shaawa,Zaylac,Harar,Iifaat, Adal,Hadya, Fatajar(Araabiin), Baali,Dawaaro,Sharkha iyo Jaama.
Imaarda Iifaat waxay ahayd tan ugu wayn, waxaana aasaasay Qoys Makhzuumi ah kana soo haajiray Jaziiratul Carab.

Sannadkii 1277 Miilaadiga Nin la oran jiray Omar waali Asmac iyo qoyskiisii ayaa dagaal ku qaaday Saldanada Iifaat uu qoyska Makhzuumigu ka talin jiray dabadeedna qabsaday,halkaasooy ku hana qaaday Saldana qoyskii Waali Asmac.Boqorkii Xabashida ee la magac baxay Boqorka boqorada wuxuu weerar ku qaaday Imaaradii Iifaat oo ahayd tan ugu awooda badnayd imaaradaka Islaamiga ah.Iifaat waxa waaga ka talinayay Xaq Aldiin-1,dagaal dhaxmaray Xabashida iyo suldaankii Iifaat ayaa wuxuu sababay in lagu dilo Xaq aldiin-1,dabadeedna waxaa xukunkii qabsaday Sabrudiin oo ah xaqdiin walaalkiis isagana waa la dilay dabadeed waxaa xukunka la wareegay Sacad Aldiin Maxamed Cali oo ahaa Suldaankii la dilay walaalkiis wuxuu sii waday dagaalkii,markii hore guul ayuu ka soo hooyay hase ahaate dagaal dambe ayaa lagu jabshay wuxuuna u haajiray Zaylac, wuxuuna ka aasaasay halkaas Dowladii Zaylac oo ay u yaqiineen reer Galbeedku Adal.

1415 miilaadiga,boqortooyadii Xabashida oo sii waday dhul ballaarsigii waxay weerar ku qaaday magaalada Zaylac waxaana lagu dilay Amiir Sacdu Al diin Maxamed Cali oo ku aasan Geeska koofur bari ee jaziirada loogu magacdaray.

Suldaan Sacad Aldiin wuxuu dhalay Abuubakar Sacad aldiin, Badlaay Sacad Aldiin.Abuubakar isna wuxuu dhalay Cali Abuubakar, Xabiib Abuubakar.Badlaay wuxuu dhalay Maxamed Badlaay,Shamsuddiin Badlaay.Cali Abuubakar ayaa isna dhalay Azar, Maxamed.Azar ayaa isna dhalay Suldaan Maxamed Ibnu Azar Ibnu Cali Ibnu Abuubakar Ibnu Sacad Aldiin.

Suldaan Maxamed wuxuu xukumayay Zaylac muddo 30 sano ah.waa la dilay Suldaan Maxamed waxaana dilay Maxamed Abuubakar Ibnu Maxfuud oo xidid la,ahaa suldaanka la dilay,wuxuuna xukunka hayay mudo sanad ah,dabadeed Maxamed abuubakar ibnu Maxfuud isna waa la dilay oo waxaa dilay Ibraahim Axmed oo ka talinayay Hobat xukunkana hayay mudo 3bilood ah,isna waxaa dilay Wasana oo isna ka talinayay Zaylac muddo 3 bilood,Wasana waa laga takhalusay waxaana xukunkii la wareegay Mansuur Maxfuud Maxamed Garaad Aadsha isna kuma waarin oo waxaa dagaal kala horyimid Garaad Abboon dagaal dheer ka dib waxaa laga takhalusay Garaad Maansuur waxaana xukunkii la wareegay Garaad Abboon oo ka talinayay Zaylac muddo 7 sano ah.

Waayhii uu xukunka hayay Garaad Abboon waxaa lagu tiriyaa xiliyadii ugu cadaalada badnaa marka loo eego raggii isaga ka horeeyay, Imaam Axmed Gureey waagaas wuxuu ahaa askari ka tirsan ciidamada Garaad Abwaan.

Hadaba dagaal dhaxmaray Garaad Abboon iyo Suldaan Abuubakar oo ka mid ah duriyyadii Sacdudiin ayaa waxaa lagu jabshay colkii Garaad Abboonn isagiina lagu dilay.

Halgankii Imaam Axmed Gureey iyo qabsashadii Xabashi (912-950H/1506-1543M)

Axmed Ibraahim Al-qaazi, Imaamki Dowladii Adal (Zaylac), waa hogaamiyihii qabsaday Xabashi, qarnigii 9aad ee hijriga, kuna beegan, qarnigii 15aad ee miilaadiga.

Waxaa loogu yeeri jiray magacya badan,sida Imaam, Suldaan,Amiir, Mujaahid, Qaazi ,hase ahaatee wuxuu caan ku ahaa Gureey,Garaan,oo ay ugu yeeraan dadka Oromada iyo qaar ka mid ah Soomaalida, Ashmal ay ugu yeeraan dadka Amxaarada,maxaa yeelay,wuxuu ku dagaalami jiray gacanta bidixda ah.

Qorayaashii wax ka qoray Imaamka siyaaba kala duwan ayay wax uga qoreen goorta uu dhashay, waxaa la shegaa in uu dhashay 912H/1506, Halka qorayaal kale ay sheegaan in uu dhashay 908H/1500M.
Wuxuu ku dhashay tuulada Dackah oo ka tirsan Hobat waxaa kaloo la sheega Geldessa oo iyana isla deegaanka Hobat ah una dhexeysa Harar iyo Zaylac.

Yaraantiisi wuxuu ku barbaaray Harar diintana ku bartay, dabadeena wuxuu waxbarasho u aaday magaalada Zaylac oo ahayd xarunti dowlada Islaamka ee Zaylac,wuxuuna ahaa nin aad u firfricoon,aqoon wanaagsan u leh diinta Islaamka,wuxuu ahaa caalim,ku xeeldheer Tafsiirka,Xadiiska iyo Culuumta Luqada Carabiga,wuxuu ahaa nin dhugbadan, hadalna uusan seegin,laxaadleh,oo burji sareeya,geesi lawada jecelyahay,daganaasho iyo fasiixad ilaah ku manaystay,taas waxaa qiray xiita cadowgisii.

Inkastoo siyaaba kala geddisan wax looga qoray isirkiisa hadana waxaay u badantahay in uu ahaa Soomaali dhiig, dhacaan iyo dhaqanba, wallow dadyoow badani ay sheegtaan,Inta badan qorayaashii wax ka qoray taariikhda Zaylac waxay isku raaceen in uu ahaa Imaamku Soomaali, tankale suurtagal ma, aha in Nin aan Soomaali ahayn uu hogaamiyo kumannaan ciidan oo Soomaali ah; waxaa kale oo la ogyahay in, inbadan oo abaanduuliyaashiisii ka mid ahi ay ahaayeen Soomaali, hase yeeshee muhimaadu waxay tahay in uu ahaa geesi Muslim ah kana soo ifbaxay dadkii ku noolaa deegaankaas.

Waayihii uu Imaam Axmed Gureey soo hana qaadayay waxaa ka jiray dhulka Zaylac dagaalo is daba joog ah ay Xabashidu ku soo qaadaysay dadkii Muslimiinta ahaa ee ku noolaa deegaanadaas, waxaa kaloo jirtay gibir (baad) la siiyo Boqortooyadii Xabashida, hadaba Imaamku isagoo ka damqanaya dhibaatada lagu hayay dadka Muslimiinta ah ayuu ku biiray dagaalkii lagala soo horjeeday duulaanka Xabashida sidaana wuxuu ugu biiray ciidankii Graad Abboon oo wayahaa Suldaan ka ahaa Saldanadii Adal (Zaylac).

Muddo yar dabadeedna markuu ka qayb galay dhowr dagaal oo aad u qaraaraa, ayna u cadaatay Garaad Abboon in uu Axmed Gureey leeyahay ragannimo dheeraad ah, iyo geesinimo, isla markaasna mas, uuliyad qaadi karo, ayuu ka dhigtay gacantiisa midig, taladii iyo maamulkiina wax ugu dhiibay.

Hadaba waxaa dhacday isagoo Axmed 19 jir ah, hase ahaatee uu waayo arag noqday tiisana ku meelmari karo, dagaal dhex maray Garaad Abboon iyo Sulsaan Abuubakar oo duriyaddii Sacduddiin ah.Waxaana lagu jabiyay Garaad Abboon iyo ciidankiisiba, isagiina waxaa lagu dilay Zaylac 1522m, hase ahaatee Imaam Axmed wuxuu la baxsaday colkii Garaab Abboon wixii ka haray, wuxuuna saldhig ka dhigtay deegaanka Hobat.

Hadduu in muddo ah degganaa deegaanka Hobat oo uu col uruursi ku jiro, ayaa markay taariikhdu ahayd 1527M qeylo dhaan looga keenay in dadkii Muslimiinta ahaa ee dagganaa galbeedka Hobat ciidamo dooxata ah, oo Xabashi ahi ay gummaadeen iyagoon u miidan deyin maato iyo muruqle xoolihiina dhaceen haweenkii iyo caruurtiina qafaasheen ciidankaasna waxaa watay oo madax u ahaa Batriiq lagu magacaabo Faniil oo reer Draaruu ah.

Iyadoo, ay tahay xubin ninkii madax ahba looga baahanyahay in uu yeesho ayuu Axmed Gureey ku ammaanaa oo burji ku lahaa, hoggaanka ciidamada iyo maamulkaba, oo uu had iyo jeer markuu ciidankiisa jihaadka galinayo uu ku guubaabin jiray muhimmada jihaadka iyo faadiisha uu leeyahay, wuxuuna aad ugu baraarujin jiray himilooyinka dagaalka,iyo waxa ay u dagaalamayaan oo ah in la diffaaco Diinta Islaamka, Dalka,Dadka iyo sharafta shacabka Muslimiinta ah lagana hortago gibir iyo gabadha la iskugu darayo Boqorka Xabashida,taas oo ka soo horjeedo diinta Islaamka iyo dhaqanka suuban ee Muslimiinta.wuxuuna halkaas ka jeediyay khudbad aad u xammaasad badan uu ku guubaabinayo colkiisa in ay la yimaadaan iimaan dhab ah kuna sabraan dhibaatada, maxaa yeelay marnaba ma khasaarayaan haddii la dilo waa shuhadaa oo waxaa ka dambeeyo jannatul firdowsa iyo xuurulcayn,haddii ay guulaystaana waxay ku noolaanayaan, sharaf iyo cizi.

Rag meel uu joogaba alaaba libin isuma oggola, hase ahaatee khubaddaas uu jeediyay Imaam Axmed, wuxuu ku kasbaday taageero iyo magac oo rag kii ku lid ahaana uu ku tixgaliyo kii raacsanaana uu kalsooni uu ugu hogaansamo madaxnimadiisa.Inkastoo ay ahayd khudbaddaasi bilowgii halgankiis, misana waxaa u harsanaa is muujintii goobta dagaalka siduu gabyaa soomaaliyeed yiri:
“Saajac wiil ah wuxuu beelo yaal, wada sulfeeyaaba
Wuxuu sumcada dheer iyo dabkiyo sababta qaataaba
Sirqey doqon ah suukaha xun baa, sanco raacaaye
Jeereey sun iyo qiiq galaan kalama soocmaane”

Sidii balanku ahaa,oroortii qoraxdu soo baxday buu colkii oo ku hubaysan himilooyin jihad,oo kalsooni ka muuqato horgalay isagoo ku joogo faraskiisi lamagac baxay Haraan, haddaba goor ay barqo dheer tahay ayaa waxa layskaga horyimid halka loo yaqaan Caqam, oo uu ku sheegay Shihaabuddiin (Carab Faqiih) Wabi wayn oo biya badan,haddii labadii ciidan is hardiyeen,oo qoob, qeylo iyo dananka fardood ma ahee wax kale la maqli wayay,siigaduna cirka isku shareertay,ciiro iyo qiiqna u gameen,seefihii la soo afeeyay, oo wirwiraayay,ay isu badaleen xinjiro, gorod goyntii iyo gol dooxii dhiig la guduuteen oo farasba faraskii uu ka cirib wacnaa goobabka galiyay ayaa dagaalkii waxaa ku guulaystay ciidamadii Imaamka ,iyadoona lagu dilay Faniil oo horwada ka ahaa colka Xabashida,dadbadana looga laayay xoolihii ay dhaceena iyo dumarki iyo caruurtii ay qafaasheena, dib loogasoo celiyay,hanti badanna laga qaniimaystay,ayaa Imaamkii iyo colkiisii oo soo guulaystay waxay dib ugu soo noqdeen magaalada Zeefa oo u dhow Harar.

Intuu Imaam Axmed uu dagaalka kula jiray Xabashida ayaa, Suldaan Abuubakar oo xukumayay Harar wuxuu is tusiyay inuu Imaamku halis ku yahay saldanadiisa, maadama uu Imaamku ka mid ahaa ciidankii Garaad Abboon ee la jabiyay, khilaaf ba, ana kala dhaxeeyaya isaga.

SOOMAALI IYO XABASHI
Akhtri qormadii: Taariikhdii Innaga iyo Xabashi 

Markaasuu ku bilaabay dibindaabyeyn iyo shirqool si ay isaga horyimaada,dabadeedna uu tallaabo uga qaado intaanu ku taagsan,hase yeeshee Imaamku durbadiiba wuuu dareemay wuxuuna billlaabay tillaabooyin ka soo horjeeda,ilaa ugu dambayntii ay gaartay gacan ka hadal iyo in xoog la isakaga horyyimaado si kii roon reerka ugu haro.

Waxaa dhacday in Suldaan Abuubakar uu iskaga tagay Harar, isagoo ka bilaabay col uruursi deegan Kadaad, Arab faqiih wuxuu ku sheegay deegaankaas in uu ku yaal dhulka Soomaalida, waxayna isaga iyo Imaamku dagaal isaga horyimaadeen halka lagu magacaabo Qaran oo ah Wabi biya badan, dagaal dheer ka dib waxaa lagu jabiyey ciidaankii Suldaanka guushuna waxay raacday Imaam Axmed,oo run ahaantii lagu soo gardarooday.meelaha ay isaga horyimaadeen waxaa ka mid ah Hobat, Sheex iyo Jaadir.Maadaama ay dadka Muslimiinta ama Soomaalidu ay xeer u leeyihiin, marki lays qabto,in lays dhaxdhaxaadiyo ayaa waxaa lagu dhaxdhaxaadiyay in Suldaan Abuubakar ahaado Suldaanka Harar,Imaam Axmed Gureeyna ahaado Amiirka Siim iyo nawaaxigeeda uuna u madax bannaanaado taliskiisa iyo madaxnimadiisaba, hase ahaatee Suldaan Abuubakar kuma qancin,oo halkii ayaa loolankii ka sii socday,ilaa ugu dambayntii side laysu hagardaamaynayaba oo siyaasad layskugu xeeladaynay dagaal gorada lays daro sidaana looga takhaluso Suldaan Abuubakar laguna dilay,dabadeedna wuxuu Imaamku Suldaanimadii ku wareejiyay Suldaankii la dilay walaakii Cumar Diini,isaguna ku kaaftoomay magaca Imaam jihaadkiina uu halkaas ka sii waday.
Hadaba la soco qeybaha soo socda.

Akhri Qaybta 1aad

Tixraac:
1. Tuxfatu-alzamaan (futuuxul Xabasha), Shihaabuddiin Axmed Cabdulqaadir (Carab faqiih) bage.5, 6, 7, 8,9,10,11,12,13.
2. Al-Ilmaam biman fii ardil Xabasha min Muluukil al- Islaam.AL-maqriizi, bage: 26,27,28,49.
3. Alsiraac Alsiyaasi Wal-thaqafi wa qadiyatul hawiiyati cindal Axbaash, kaatib. Dr Muuse maxamed, bage.44-57.
4. Garba Duubkii Gumaysiga.Faarax maxamed Jamac Cawl.
5. Alislaam walthaqaafah al arabiyah fii ifriiqiyah.Dr Xasan Axmed Maxmuud bage, 63, 73, 75,201.
6. Al-Islam wal-Xabasha cibrattaariikh: Fatxu Qeyth, bage.63, 64, 72-76.

FG: Wixii talo iyo tusaale ah waan ka aqbalayaa akhristayaasha sharafta leh.
Qore: Zakariya Ismaciil Xaaji Nur.
Islamabad-Pakistan
Email: Zakarie_21@hotmail.com , Zakariyei@gmail.com .

Faafin: SomaliTalk.com |  July 23, 2008

BAARID | SEARCH


guriAustralia: Gurigii Xafiiska u ahaa Shirkadda Range Resources oo La Xaraashayo
Gurigaas oo ku yaal galbeedka Perth oo xafiis u ahaa dhawr shirkadood oo ay ka mid tahay shirkadda heshiiska kula jirta DGPL ayaa Akhri

yusuf iyo handuleSafiirka Soomaaliya ee Moscow oo wada-xaajood kula jira Shirkadda Ruushka ee Gazprom
Xaggeese Marayaa Heshiiskii C/llaahi Yuusuf iyo Shirkadda Militariga Faransiiska. Akhri

Kalfadhigii 20aad ee Golaha Wakiillada Puntland oo Ka Furmay Garoowe...
iyo Gen. Cadde Muuse oo sheegay in 5 bilood ay kusoo saarayaan Batroolka, waxana uu yiri "Jirri ayaa tiriye Shaydaan baan la heshiinayaa si aan waddan kayga wax ugu soo saaro"  Akhri..


Kulaabo bogga  www.SomaliTalk.com  © www.SomaliTalk.com

La soo xiriir:

IIDHEH
XAYAYSIIS