FAALLADA SOMALITALK

Dagaalkii ahliga ahaa markii uu Soomaaliya ka bilowday, Soomalidii waxay noqotay tusbax furmay, waxay u kala haajireen dacalada adduunyada, waxaa muddo ka dib bilaabay tartiib, dadkii iyagu waqtigu geeyay Yurub iyo waqooyiga Maraykanka inay usoo gacan haatiyaan qaraabadii ka jiray dalkii hooyo, waxaa bilaamay xawilaado lacago lasoo dhigayo oo la leeyahay imaw dal hebel, waxaa hiyi kac kusii riday dhallintii kuwa ay isku ayni ahaayeen oo malaha nasiibkoodu ka badbaadiyay biimadii tahriibka oo intii usii gudbay dhulalkaas cayrta laga qaato hadiiba la leeyahay huteelkaas caawa arooskii hebel ayaa isagoo jooga wadan hebel looga tumayaa, gurigaas waxaa loo dhisayaa heblaayadii naga sii maqnayd sanadka, hebel amase heblaayo ayaa intaasoo lacaga soo diray/tay oo labadii waalid xajka u qaadaya/sa sanadkaan. Waxaasoo dhan waxaa kasii daran buufiska sii galay dhallintii guurdoonka ahayd oo xujooyinka ayaamahan socdaa ayna ka bixi karin, kuwaasoo sabab u ah kuwa ka yimaada qurbaha oo caruuskay samaynayaan aad iyo aad u kharash badan ayadoo kooxo iyo huteelo qaaliya gabadhaan loo tumin aan naayaa la oranaynin, arrimahaas iyo nabad gelyo xumo jirta iyo dagaal aan joogsi lahayn, shaqo la'aan baahsan ayaa waxay kalifeen in dad badan ay ismiidaamiyaan oo naftooda ku haligaan tahriib dheer oo naftooda iyo waxay haysteen kuwa badan galaaftay.

Dadka Tariibayaasha ah celcelis ahaan waxaa u badan dhalinyarada da'doodu u dhaxayso 17sano ilaa 30 sano jir, boqolkii 65 (65%) waa rag, inta kalena waa dumar iyo caruur (qiyaas ahaan marka la eego dadka lasoo tabiyay dhimashadoodii ilaa 1993dii). Banii'adamku sidiisaba hadduuna helin wax awood ku joojiya khaladka uu isu gaysanayo qofku nafsadiisa sida qof qaadanaya darooga (Xashiishad, Qaad, khamri IWM) naanaab ka dhigaysa, isbiimaynta ay ka mid tahay badweyn iyo dulaaliin manaxayaala nafsadaada ku halig ummadaasi waxaan shaki ku jirin inay dhan walba ku gaabinayso ilaa ay ka helayso awood ka xoog roon oo ka naxaysa kana joojinaysa qofkaasi halaagga uu ku hayo nafsadiisa, awoodaasoo ah waxa loo yaqaan "Dawlad ",oo xitaa soomaalidii hore waxay la lahayd wax dawlad aan ka dhicin oo xeer iyo kala dambayn beeleed ayaa jiray.

Maadaama gacanka cadmeed uu xuduud la leeyahay gobalada Somaliland iyo Puntland, dadkii tahriibyaasha ahaa meesha ugu dhaw oo ay ka geli karaan waxay noqotay labadaas gobal. Bilowgii qaxitaanka (1991kii) somaliland waxay yagleelatay maamulka hadda lagu magacaabo somaliland, oo waxaa samaysay awood kantarooli karta dhulka ay sheeganayso baddiisa, sidaas daraadeed qowlaysatada ka ganacsata tahriibayaasha naftooda haligaya waa ku dhiiran waayeen inay suuq ka furaan xeebaha Berbera iyo Xiis iyo Maydh, halka halaq mareenka noqotay oo fursadda dahabiga ahi ayay noqotay gobaladii waqooyi bari, ururkii waagaas jirayna ee SSDF awoodiisa maamul aad ayay u koobnayd oo beelo beel ayaa daadsanaa, sidii awgeed dilaaliin iyo doonyaalay reer aduunyo ah ayaa ka samaysmay xeebaha waqooyi bari, waxaana loo furtay xafiisyo lagu kala waarido dadka naftooda biimaynaya ee u haajiraya Jasiiratul carab. Waxaa samaysmay qiimo lagu raaco doonyaha oo ku xiran tayada doonyaha, tusaale doonyaha aad u liita waxaa loo goostay qiimo dhan $50 doolar qofkii, halkii doonyaha waawayn oo xamuulka qaada loo cayimay $150 doolar. Waxaa samaysmay marsooyin badan oo dadka u daabira sidii xoolihii loo iib gayn jiray sacuudi carebiya, dhimashadii ayaa noqotay xad dhaaf, dilaaliintii ayaa dhac bilaabay oo metelan intay dadka lacagta ka qaataan oo ka qaadaan Boosaaso ayay intay labo maalmood soo wareejiyaan intay xeebta Caluula ag geeyaan dhahaan waataas Yemen ee dega. Dad baa qori caaradiis badweynta lagu daadiyay kuwa xafiisyo inta lacagta looga dhaco la yiraahdaa ka soco. qaylo dhaan badan ka dib ururkii SSDF, sanadkii 1997 kii ayaa mar tafaxaytay oo soo saaray amar lagu mamnuucayo ka tahriibidda badda waqooyi bari, laakiin waxba kama hirgelin oo waaba kasii dareen dhimashadii iyo tacadigii tahriibyaasha aduunka meel walba wuu gaaray oo maraakiibo marayaa badweynta ayaa soo tabinayay maydad boqolaal oo babanaya badda-cas.

Sanadkii 1998dii waxaa gobalada waqooyi bari loo sameeyaya maamul la magac-baxay Puntland oo uu hogaaminayayay Col. Cabdullaahi Yuusuf, waxaa la sameeyay wax u eg astaan dawladeed sida Boolis, xafiisyo dawladeed iyo Xabsiyo. Waxaana bilaabantay canshuur ururin dekadda Boosaaso oo ah dakhliga ugu wayn ee soo gala maamulkii lagaga dhawaaqay Garowe. Waxaase su'aashu tahay maamulkii Punland wax maka qabtay masiibadii ka taaganayd badda udhexaysa Puntland iyo Yemen? Jawaabta waa maya oo maamulkii Puntland innaba wax xila iskama saarin dhalinyarada ku dhammaanaysa Badda gacanka cadmeed, oo sidii iyo si kadaran ayaa wali looga ganacsadaa tahriibka u socda Yemen. Oday reer Afgooya oo wiilkiisii ka mid ahaa dad ku dhammaaday doon ka shiraacatay Boosaaso sanadkii 2002dii dadkaasoo xabbad caaradiisii loogu tuuray bad weynta dhexdeeda ayaa isagoo ilmaynaya waagaas isagoo la hadlaya maamulka Puntland ku yiri "reer Puntland dawladda aad sheeganaysaan ma afka baarkiisaa, maxaa wax looga qaban kari waayay dhagar qabayaasha dadka ku xasuuqay doontii ay lacagta ugaga urursadeen sida khiyaamada leh". Waagaas waxaa idaacadaha adduunku sheegeen in kuwii watay doontaas dadka xoogga looga daadiyay inay ku soo xirteen Boosaaso oo aan waxba laga qaban, taasoo dad badani kaga yaabisay sida maamulka Puntland uuna ugu soo jeedin inuu la dagaalamo kuwa ka ganacsada tahriibayaasha dabadeedna dhiigooda ku daadiya badda u dhaxaysa iyo Yemen

Tahriibayaasha badi waxay ka tagaan Gobalada Bay, Bakool, Labada shabeele, Jubbooyinka, Banaadir iyo wadanka Itoobiya, sidaas daraadeed marka ay joogaan dhulkaas ay ka haajirayaan waa looma ooyaan meel daran ka yimmid oo ninna xil iskama saaro wax ka qabashada tacadiga ka jira ka ganacsiga naxariis la,aanta ah ee dad aan waxay la kulmayaan aan ogayn oo xitaa qaarkood waligood bad arag intee lacagtii laga furto haddana doonyo tayo daran lagu guro, hadhawna haddii xaalku xumaado xoog badda loogu daadshaa amase meelaan jirin oo isla soomaliya lagu khiyaameeyaa.

Sidee wax looga qaban karaa murugada soo noqnoqonaysa ee galaafatay dhalintii soo koraysay

Horta Masiibooyinka wadanka aafeeyay ee dadku isku gaysano aad iyo aad bay u faro badan yihiin, haba ugu darnaadeen Tahriibka aanu hadda ka hadlayno, Qaadkaan faro ba,an ku haya bulshada xag caafimaad, xag dhaqaale iyo midqoys, dagaalkaan aan dhammaadka lahayn ee salka ku haya cudurka soomaali galaaftay ee QABIIL, iyo waxyaalo kaloo badan waxaa looga badbaadi karaa iyadoo dadku marka hore la wacyi geliyo oo loo sheego runta xitaa haddii ay ka badbaadaan isbiimayntaas inay Yemen kala kulmo doonaa nolol ayna waligood soo marin oo ciriiri badan. In lahelo maamul adag oo la dagaalama kuwa ma naxayaasha ah ee ka ganacsanaya tahriibyaasha maamnuucana oo waliba lala wareego doontii xambaarta tahriibayaasha. In odayaasha iyo cuqaasha jooga xeebaha badda cas ee Puntland ay iyagu xil wayn isa saaraan oo haddii ay gabtay maamulkii ay igmadeen howsheedii ay usoo jeestaan sidii looga badbaadin lahaa dhalintaas ku qammaamaysa meelay ogayn wax ka qabsanayaa, waxaa ku dayashu mudan odayaasha reer Dhahar oo iyagu isku xilqaamay inay la dagaalaan kuwa xaalufinaya deegaanka (Dhuxulayda), ka dib markii ay waayeen dawlad ka horjoogsata ka ganacsiga xaaraanta ah ee dhirtii noloshu ku dhisnayd; sidaa daraadeed waxaa la joogaa waqtigii ay odyaasha jooga xeebaha laga daldalayo tahriibayaasha sida Boosaaso,Ceelaayo,Shimbiro, Caloola iyo meelo kale oo badan oo ka tirsan Puntland inay isa saaraan waajibaad wayn oo la dagaalamaan kuwa ka ganacsada dadka ay soo waashay xabad iyo shaqo la,aantu oo ah qof qoyani biyo iskama dhowro, amase leh heestii Dacar ee "Raggu socodku wa udoor hadduu moodku daayee waa duulayaaye Deeqa ii soo ducee". balse duulid ma jirtee waxaa ka horeeya waa dhac iyo xeebtii geerida oo ay ugu wacantahay doonyo baaba'san oo boqolaal qof sidii arigii lagu gurayo.

###
____________________________
Faalladdan waxaa ka qayb qaatay: Talo bixinta, Qorista & soo ururinta; Amiin yuusuf Khasaaro, C/fatax Jaamac, Faysal Xaaji Siyaad, Cabdi Xasan, Canab Mumtaz, Xasan Dhooye iyo Maxamed Cali oo kala jooga: Muqdisho, Kismaayo, Boosaaso, Nairobi iyo Woqooyiga Ameerika.

Faalladan kala Xiriir:
tifatire@somalitalk.com