Buug Cusub: Baal-taariikheedkii iyo Suugaantii Af-qallooc 
 

“Taariikhdu waynoo musbaax maanka caawima’e

Adoo male gudaayaad yaqiin marar ku gaadhaaye

Makaankaaga waa inaad taqaan meelba waxa yaalle”……..

Xaaji Aadan Axmed Xasan (Af-qallooc)

Ceerigaabo, 1968 
 

Waxa makiinadda wax lagu daabaco qarka u saaran buuggaas oo dhowaan soo bixi doona; haddii uu Eebbe idmo. 
 

Hordhac 
 

In badan waxa dareenkayga gudaha u xoqayey sida lisinku mindida u soofeeyo si la mid ah sidii loo daba qabatayn lahaa taariikhda ummadda oo aan mar kasta maankayga ka bixin in baylahdeedu badan tahay, halisna u tahay in wax badan oo ka mid ahi ay u tasoobaan dayac dartiis. Ummad aan taariikh sugan lahayni, waa ummad aan jiritaankeedu sugnayn. Buuggan oo haddaba ku saabsan Sooyaalkii Suugaaneed iyo Baal-taariikheedkii halyeygii waddaniga ahaa ee Xaaji Aadan Axmed Xasan (Af-qallooc) waxa uu ka dhashay dareenkaas werwerku ku takhlan yahay. Taariikhda dadka ayaa sameeya. Ficilada iyo falaadyada aadmiga; maan iyo muruq ahaan; ayaana dhaqan-galka taariikheed geeddi geliya. Xaaji Aadan Af-qallooc oo kale waa ku “dhif iyo naadir” Soomaalida dhexdeeda, waxaana loogu horraysiin karaa foolaadka hal-doorkeenna taariikhda ummadda docdeeda ugu mudan ka kulaalaya 
 

Xaaji Aadan Af-qallooc waxa uu ahaa nin aftahan ah, hiboole codkar ah, waddani Alle ka cabsi badan oo waaya arag ah, dal-mareen  qurbaawi ah, meelna ku weeleeyey oo isugu keenay aqoon ka soo jeedda dhaqammo iyo ilbaxnimooyin kala geddisan. Gabayada Xaaji Aadan Axmed Xasan waxa ay noqdeen caroog iyo dawan cod dheer oo guubaabiya, kiciyana shucuurta iyo dareenka waddaniga ah ee dadka Soomaalida. Badheedhe cad oo diidmo ah ayuu kala hor tegey gumaysigii Ingiriiska ee Somaliland maamulayey. Arrintaas oo uu kala kulmay handadaad badan iyo xadhig marnaba kuma aanay keenin inuu joojiyo gayllankii iyo guubaabadii gabayadiisa ilaa laga gaadhey gobannimadii 1960. Ilaa geeridiisii (1986) waxa uu Xaajigu u taagnaa kaalinta hogatuska ee hagaagsanaanta, wax hagaajinta iyo is-hagaajinta.  
 

Indhahaysku aragtaan cadaawaha iskaga eega

Is aamina dannigu waa waxaad ku ibtilowdeene

Is aqbala qabiilnimada waad ku ambanaysaane

Is addeeca uurxumidu waa aayatiin li’iye 
 

Ilkuhu wada jirkooday hilbaha adag ku gooyaane

Haddii iniba meel taagan tahay adhax ma feenteene

Itifaaq la’aan laguma helo lib iyo iimaane

Abtirsiinyo reer hebela’ iyo oday ku faan tuura

Indho fura hurdadu waa waxaad ku ibtilowdeene 
 

Xaaji Aadan Af-qallooc waxa uu had iyo goor Soomaalida ugu baaqi jirey isku duubni, is-waansi, is-daawaysi, is-kaashi, isku kalsoonaan, tabcasho iyo wax qabsasho, waxaanu uga digi jirey kala tag, tafaraaruq, qabyaalad, eex, qaraabakiil, musuqmaasuq, meel iska kuudud, iska fadhi iyo wax taransi la’aan (ma shaqaystennimo). Qiimaha iyo tayada sarraysa ee Xaaji Aadan lahaa, hal-doornimadiisa, indheer-garadnimadiisa iyo qayuurinnimada hal-muceedka ah ee hal-abuurkiisa qiirada miidhan ah waxa lagala soo dhex bixi karaa gabayadiisa badan ee xilligii gobannimo-doonka iyo xilliyadii ka dambeeyey ee dawladihii sibilka ama rayadka ahaa iyo waayadii kacaannimada, gabayadaas oo intooda badan loogu tegi doono oboc weynta buuggan  ee dhowaan dhaayihiinna hor iman doona. 
 

Saddex marxaladood oo xidhiidhsanaa oo dalka iyo dadkuba soo mareen ayay gabayada Xaaji Aadan Af-qallooc si sokeeyennimo ah u gorfaynayaan, waxanu Xaajigu ahaa hal-abuur si qotodheer ugu fiirsada oo dhug u yeesha dhacdooyinka ka ilmo roganaya halku uu ku nool yahay. Waxa uu ahaa goobjooge si wanaagsan u falanqeeya oo gabay ku faalleeya wixii maanta dhacayey ee uu arkayey, isaga oo ku lifaaqaya dhacdooyin ka horreeyey oo xidhiidh la wadaagaya tan uu maanta faaqidaaddeeda soo bandhigayo. Waxa uu awood u lahaa inuu si sahlan gabay ugu soo gudbiyo fikraddiisa ku saabsan muuqaalka kasta oo nolosha ka mid ah, isaga oo u il furnaa caalamka kale iyo waxa ka dhacayaa xidhiidhka ay dadkiisa iyo dalkiisa la leeyihiin iyo saamayntooda shar iyo khayrba. Saddexda marxaladoodba arriintaas si mug leh ayaad uga dhex dhadhaminaysaa gabayadiisa. Saddexdaas marxaladood waxa ay kala ahaayeen: 
 

b. Sannadihii 1940-naadkii iyo wixii ka horreeyey 1960. Waa xilliyadii uu socdey halgankii gobannimo-doonka ee gumeysiga lagu kicinayey. Xaajiga gabayadiisa iyo hadafkiisuba gobannimo u dirir aan gorgortan gelin buu ahaa. Dadka waxa uu hogatusaaleyn jirey qiimaha xornimada iyo waajibaadyada aan la gefi karin in loo maro xaqiijinteeda. Tusaale: 
 

Gobannimo sun baa kaa xigtoo laysma siin karo’e

Waa sarac ku baxa dhiig rag oo lagu sadqeeyaaye

Sarakaca kufrigu waa sasabo suu na leeyahaye.

Gobannimo, 1943 
 

Gobannimo daleel lagama helo daar adoo galaye

Haddaad doono leedahay naftaa diiq la geliyaaye

Waa mur iyo deebaaq waxaad dib ugu aydaaye

Mar haddaan waxaan doonayiyo dawladnimo waayey

Dantay weeye inaan aammusaa eegga dabadeede

Dulligaa ku jira noloshu waa idinku deelqaafe.

Dilkii Sheekh Bashiir, 1947 
 

Gobannimada hawl yari ninna kuma helaayo’e

Rag horuumar doonana waayaa horjooga’e

Haasaawe jiib iyo hurdo kuma timaaddo’e

Habeen nimaan u guurayn hoo lama yidhaahdo’e

Gobannimo Halkay Taal, 1958 
 

t. Marxaladda labaadna waxa ay ahayd sagaalkii sannadood ee gobanimada ka dambeeyey (1960 – 1969). Xilligaasi waxa waddanka taladiisa u kala dambeeyey dawlado taag daran oo rayad lagu tilmaami jirey. Waxanay caan ku ahaayeen ku dhaqanka qabyaaladda iyo caadaysiga musuqmaasuqa. Xumaan badan oo madaxdii dawladdu horseed ka ahayd, ayuu Xaaji Aadan marxaladdanna dadka u soo bandhigayaa. 
 

Murtida iyo aqoontiyo cilmigu malaha miisaane

Hadduu sida muwaashiga ciyuu muudal yahay soocan

Nin adduunyo maantaa hayaa mawlihii noqoye

Mugdi baynu soconnaa habeen meelaan nuur jirine

Sidii Binu Israa’iil mutaan marar sallownaaye

Isku murugney aakhirana waa madhax xunoo yaalle

Maxaan idinku maaweeliyaa miridhay laabtiiye.

Marwo, 1962 
 

Kuwa fuudka laaciyo intuu faajir talinaayo

Oo camalku kii Fiishar yahay faracna dheeraaday

Oo aanan  filahayn inuu furuqu baan yeesho

Jeeruu fadliga Eebbahay ferej inoo keeno

Oo shicibka reer hebel fasaqay foodhibahalleeyo

Oo ay fariiddo u kacaan fidhadan ceebawdey

Faallada wixii dhacay inaan fidiyo waa caare

Waxba yaan ku foofine arrini hay fadhido caawa.

Facaan Ahay, 1962 
 

Taaj madaxa awr loo geshaa waa tusmo habowe

Tuug daalliniyo caasi baad tamar u yeeshaane

Tembi baad u dhiibteen nimaan tuna ka sheegayne

Toorrey af badan baw xidheen taarig xoogsadaye

Tabaalaha Wakhtiga, 1966 
 

Akhlaaqdii  xumaatoo xishood laga awaareeye

Iimaanku laabtuu jiraye aragahaw u guurye

Kun jeerood ixsaan fari ma jiro axad maqlaayaaye

Waxay dheguhu aad ugu furmaan ereyga ceebeede

Ina Cigaal, 1967 
 

j. Marxaladda saddexaadna waxa ay ku beegmaysaa xilligii kacaannimada ee askartu ay dalka maamulayeen. Sidii dadka Soomaalida intooda ugu badani u taageereen inqilaabkii ciidamadu hormuudka ka ahaayeen, ayuu Xaaji Aadan Af-qalloocna u soo dhoweeyey is-beddelkaas.  
 

Arday kama hadhoo macallinkuu daba ordaayaaye

Mas’uuliyaddu waa adagtahoo waa ammuur culuse

Ardal iyo nimaan qaadi karin looma aammino’e

Nin naftiisa amarkeed gabaa ma abyo khayrkeede

Aqalkeeda Leegada

Oktoobar 1969 
 

Waxaan ahay qabiilkii akhiray Reer Afriiqiya’e

Dabkaan ololiyaa lagu gubtaa meel haddaan imiye 
Iimaan la’aantiyo dhibtaan abid jeclaadaaye  
Awood waxaan u leeyahay khilaaf inan abuuraaye 
Isku diridda iyo baan aqaan laydinka adkaaye

Qabyaaladdii oo Hadlaysa, 1971 
 

Muddo boqol gu’yaa dhaqankaygu nagu magoognaaye

Maantuu bilow yahay codkeennu oo laysku maamulo’e

Ka macaan maggaabada listiyo malabka Daaloode

Maskaxdii jirroon dayaxu waw madow yahay

Inyar oo qalbiga maal ku leh baa ka murugoone

Waa mahadho taariikhi ah iyo madhax la tuugaaye

Ku mintida afkii hooyo waa lagama maarmaane.

Afka Hooyo, 1972 
 

Inkastaad haleelada adduun jaad kastaba hayso

Waa hoodo yay kaala dhicin jar iyo haadaane

Hodankii ahaa shalayto baan maanta qado hayne

Hoos labadii gelin weeye oo hawli dheer tahaye

Dhaaxay habaas kaga tagtaa nimay heshiiyeene

Nin Hawoodey, 1978 
 

Saddexdaas marxaladood ee aynu wax ka soo xusnay gabay kastaa waxa uu muraayad u yahay oo laga dhex halacsanayaa waayihii iyo duruufihii jirey ee dalka iyo dadku ku sugnaayeen. Gabayada Af-qallooc marka aad la kulanto waxa aad dareemaysaa in ay lafta iyo dhuuxa ka nool yihiin oo ku dherersamayaan waayahan haddeerto la joogo. Waxa aad is moodsiinaysaa inuu haddeerto gabayada tirinayo, kana hadlayo nolosha maanta iyo daruufaha jira Soomaalida dhexdeeda iyo caalamkaba guud ahaan. Buuggani waxa uu haddaba si mug iyo miisaan leh isu dul taagayaa saddexdaas marxaladood iyo gabayadii ka dhashay ee Xaajiga Aadan Af-qallooc, waxaanu dhinaca kale soo bandhigayaa taariikh nololeedkii Xaajiga, barbaaritaankiisii, hanaqaadkiisii iyo inta jeer ee Alle saymo iyo sursuur oodan ka samata-bixiyey, noloshiisii qurbaha iyo inta uu badweyn iyo xuduudo u kala gooshay iyo halgankiisii gobannimo-doonka ahaa dibadda iyo markii dambe ee waddanka uu ku soo laabtayba. Waa taariikh hodan ah oo dhawr jiil iyo dhaqammo kala duwan aqoontood iyo waaya-aragnimadood minjaheedu ka soo jeedaan oo madaxa ku haysa. In ku dhow lixdan gabay, mid la soo wada helay iyo mid tuducyo laga hayaba, ayuu buuggu weelaynayaa. Waa suugaan la yaab leh oo aan ku ekayn xilligaas uu Xaajigu tirinayey duuruufihii jirey. Waxa ay la jaanqaadaysa wacaasha iyo waayaha bulsheed ee Soomaalida maanta, waana muraayad dib looga daawan karo tagtadeennii shalayto, laguna qiimayn karo joogtadeenna maanta, lagana sii hilaadin karo timaaddadeenna berrito soo foolka leh.  
 
 

Wax na diley xaqoon aasno iyo iib dacaawiya’e

Wax na diley dunuub aanad gelin aanadeed bixiye

Wax na diley anaanayida iyo abiyo laan sheege………. 
 

Mar kale: 
 

Ammaanaa yaraatoo dadkii ways ogaal dhacaye

Nin waliba halkii lagu ogaa gurey intii tiille

Ashahaado beeniyo ribey ku istareexeene

Acmaal lama rabee hadal-tiray ku ibtiloobeene……. 
 

Haddana:

 

Ilaah lagama baqo shilinka oo la arko mooyaane

Axad gaabsha lama caawiniyo kii itaal darane

Nin adduun hayaa kii kaluu alamsanaayaaye

Waa lays inkirayaa sidii maalintii Urure……… 
 

Mar kalena: 
 

Eexdiyo rishwadu waxay dhalaan uur-xumiyo ciile

Aanadu cadliga laga tegay aabbaheed tahaye

Aargoosigiisiyo dulmigu waa isu adeere

Marka xaqa la awdaa tolnimo loo abtiriyaaye…….. 
 

Ka sii daran: 
 

Caammiye nin daadihinayuu diidayaan ahaye

Dab baan moodey gaaraabidhaan daymadii hore’e

Dambas iyo ramaad baariddaan naar ka deyayaaye

Dacar iyo unuun baan macaan ugu dudaayaaye

Doofaar ilkihii baan u filay dur iyo yaaquude……….. 
 

Yaab kale: 
 

Bahal cadarku dilayaa jira oo digo shifaysaaye

Idinkana daliilkiyo wacdigu waydin didiyaane

Af-daleela iyo baad shubtaan Diin la iibsado’e……… 
 
 

Dunjigi Aadan ubadkuu dhalaad ugu dambaysaane

Wixii aad ku dacafteen qalbigu saw iskama daayo

Dib maxaa idiin celinayoo hore idiin diidey

Maruun maad ku dayataan khalqiga libinta doonaaya!!

Xaaji Aadan Axmed Xasan (Af-qallooc) 
 

Qalinkii Maxamed Baashe X Xasan

mohamedbashe@hotmail.com