Warbixin Qaxootigii Mandera
Waxaa soodiyaariyey:
Maxamed cabdi farax Botan
faaraxbotan@yahoo.com
March 24, 2001

Bacda  Salaan, Walaaha Qiimaha iyo Qaayaha Badanoow Halkaan waxaa ku Daabacan Warbixin aan kasoo qaday walaal Soomaliyeed oo Goob joog ka'ahaa Xero Qaxooti oo laga Sameeyay Mandera loona yaqaanay  - Mandera Refugee Camp.

Walalka doorbiday  iina saamaxay Qoralkan Waxaa layiraahdaa  Axmed Xirsi Faarax oo Kamid ahaa Shaqaalihii Hay'adaha ee ka shaqo galay aagga  Mandera Sanadku Markuu ahaa  1992-dii dabayaaqadiisa iyo 1993dii.

Walaalkeen Axmed waxa uu Warbixintan u doorbiday Umadda Somaliyeed ,kadib markuu aqristay warbixinadii ku daabacnaa Shabakadda Inter-Netka ee somalitalk.com kana hadlayay Noloshii Qaxootiyada Somaliyeed ee kunoolaa Xeryihii Qaxootiyada ee Kenya , faalooyinkaas qaxootiyada Axmed markii uu ka indho bogtay ayuu lasoo xariiray Qoraga Xeryahaas warbinida kasoo baxshay , dabadeedna Axmed waxaa uu isna doorbiday Warbixintan in loogudbiyo Umadda Somaliyeed oo ay u aqristaan maadama dhulka uu aad ukala fog yahay.

Qoralkan walalayaal waxaa uu ka madaxbanan yahay Arrimo Siyaasadeed iyo wax yeelayn, waxaan uu wax katusinayaa Sida Mujtamaca Somaliyeed ay usaamaysay Dhibaatada , gaar ahaan kuwii ku haray dalka iyo wadamada dariska ah ee aan soo gaarin dhulalka fog-fog, qaxootiyadana ku noqday dalalka dariska ah iyo aagga u dhow Somaliya.

walaalayaal waxaan ka cudur daaranaynaa in ay daruuftu iisaamixi wayday sidii aan usoo raacin lahaa qoralkan sawiro muujinaya Xeradas iyo siday dadka unoolayeen tan iyo intii ay jirtay xeradas ,Axmed oo Safar ahaa ayaa iisuura galin waayay Sawiradaas, hasayeshee waan soo daabici doonaa haddii rabbi idmo sida uu walakeey Axmed Ii sheegay.

Noloshii Xerada qaxootiga ee Mandera Sidan ayay U bilaabanaysaa.

Xeradan Qaxootiga ee Mandera waxaa loogu Yeeraa  Mandera Refugee Camp
Xeradan waxaa lafuray  sanadku Markuu ahaa 1992-dii Dabayaaqadiisa waxana lagu furay dad somaliyeed oo kasoo qaxay dalka Soomaaliya gudihiisa ,dadkaasi waxay kasoo qaxeen dagaladii sokeeye ee dalkoo idil gaaray   , Dadkan waxay kasoo qaxeen Gobolada u dhow dhow  Mandera waxayna kasoo kala qaxeen Gobolada kala ah   (Bay, Bakool,Gado, Shabeelaha Hoose-Marka ,Jubada dhexe-Bu'aale Iyo Doolow ) Dakan dhammaantood waxay isaga soo lugeeyeen  deeganadaas aan so sheegnay illaa xuduudka Kenya iyo Somaliya ee Aagga Koonfur galbeed ee somaliya Mandera.

Dadkan waxa sigaar ah usaameeyay  dagalkii sokeeye ,sabatu waxay tahay dadkani  waa dad Reer Guuraa ah ,haddana ah Xoolo dhaqato, waxayna u dhaxeeyeen  Abaar iyo Colaad isla mar ahantaan  Beerihii waxii ay ka fasheen oo kasoo saarteen waa laga dhacay Guud ahaan ,waxay laheyeen dadkan BAKAARO, (Erayga "Bakaar"waxaa  laga isticmalaa Koonfurta Somaliya waxana macnihiisu yahay Meel Laqoday oo Lagu shubto Waxa kasoo Go'a Beeraha Inta Jawaano Lagu dahaaro.) Dadkaan bakaartoodii  waa lawada furtay oo laga qaatay Kaydkoodii , isla mar ahantana dadkan waxaa usii dheeraa oo dhibtaas oga darnayd Xoolahoodii ayaa ladhacay ,degankoodii waa lagu dagaalamay ,intaasi waxaa dheeraa iyagoo aan haysan wax u gurmada iyo  Hay'ado  ka howl gala Deegaanadooda.

Dadkan markii ay intaas oo dhibaato ahi soo gaartay ayaa waxaa ay doorbideen inay uso qaxaan dhul aysan garanaynin ,isla mar ahantana waxa  ay lakulmeen Dhibaato aanan halkan kusoo koobi karin oo ay ka mid tahay  Macaluul, Gaajo, Haraad,Hoy la'aan, Hanti la'an,Xoolo la'aan.

Dadkana Qaarkood intii ay wada kusoojiren  waxa kaga dhimanayay Dad, Tusaale ahaan  Hadii uu Reerka kakoobnaa  (6Ruux)waxaa mandera Nolol kusoo garay (4Ruux)labada kale Jidka intii lagu soo hayaamayay ayaa ay nafwaayen, waa wax dhacay oo adduunka laga  Ogsoon  yahay, Dhibatadaas waxa loogu magac daray (Cago Barar).

waxad arkaysaa qof fadhiya meel kuu dhow ,marka aad garto oo aad tirahdo  Magacaa walaal ,wax jawab ahi ma bixinayo,waad sii eegaysaa ,mise qofkaan fadhiya waaba Mayd, gacmihii waasoo ruqayaan ,sidii harag xoolaad ookale ayay kuusoo raacayaa Jirkiisa markii aad qabato, Xerada waxaa  kusoo aruuray dad gaaraya (60,000).

Xeradan waxaa ugu darnaa oo intas dadka uga sii darnaa ,dadku Xerada masoo gali jirin malintii oo Askarta Kenya ayaa celinaysay, waxa taas dheeraa qofkii heli karay shay (lacag)yar oo uu galaas biyo ah ku gato waxa u kadoorbidaa inuu Askarigaas kaqaato si'uu Xerada ugalo,dadku kii aan awood u lahayn waxaa uu xerada soo gali jiray Habaynkii  galinka  danbe isagoo dhuumanaya,  si kastaba ha'ahaatee  xeradii  waa lasoo wada galay ,dadsoo Qaxay iyo Mid deeganka horay u daganaaba, waxaa iigu naxdin badnayd  markii Qof kamid ahi  Qaxootigii soo qaxay ee yimid xerada  la'isku dayay in lasiiyo Mushaali iyo Shaah ,qofku madaxa ayuu dhulka ku hayaa , isla mar ahaantaan waxaa ka muuqata Nafaqo la'aan iyo dac darro aad uwayn oo aad ka naxayso kana qooma maynayso.

Markii la'isku dayay in madaxa kor loogu sooqaado ayaa waxaa soo yeeray dhawaq qof dumar ah oo iyadana aan sidaas  u muuqaal wanagsanayn waxayna ku dhawaaqaysay  Erayadan (War ii Yaasiimiya -war ii Yaasiimiya)

waxaa dhacda in qofkaas aan layasiimin , oo aad diidayso in waqti kaga dhumo ,maxaa yeelay kuwa kale ayaad rabtaa inaad kagaarto oo afka aad uugu qabato waxii aad awooddo, Xerada waxaa ka furnaa xarun loogu talagalay in dadka wax lagu siiyo oo Deg Deg ah (Intensive Feeding Centre), xarunta Quudinta Deg Degga ah , Qofkasta maalin kasta waxaa laquudin jiray Illaa saddex (3)jeer,  waxa lagasiin jirayna waxa kamid ahaa (Milix Kuluukoos ah, Buskud aad u Culus  oo nafaqaysan, Mushaali, Shaah, IWM) sababta keentay in qofkastaa lasiiyo quudinta ayaa waxa ay tahay in dadka laga gaaro inaysan sii rafaadin , maxaa yeelay waa dad aan muddo wax afkooda saarin ,si aad ahna u Ildaran.

waxaa maalin dhacday in inta lala gaari kari wayay gurmadkii dadkii markii danbe looqayb shay Rooti aad ufara badan ,shaahii waa sugi waayeen  rootigii oo kulul ayay afka hal mar wada saareen , waxa dhacday maalin inagoo  gaari hay'adeed saran  ayaan soomarnay  meel ay dad joogaan gacanta ayay noo haad-sheen  markii aan u nimid waxay nawaydisteen  laba sheey (Kafan ay qof ku duugtaan Iyo Rubuc Sonkor)ah oo ay yirahdeen biyo yar ayaan haysannaa oo aan ku  karsanayno Qabriga inta aannu aasanayno Maydka, waxaa aad u adkayd  in lahelo Kafan lagu duugto Mayda , Deeganka malahan Dhir waawayn oo dadku harsado  waxaad arkaysaa qof calalkii u gashanaa inta iska baxsha  oo ul yar dusha kasaaro  sidii daladdii harsanaya oo calalkaas Hoos ka raadinaya .

waxaa taas dheer marka qofka ad siiso raashinka nafaqada ahi ,waxa uu bilaabayaa qofkaas (Hunqaaco iyo Doox)xaruntii maalinkasata (10)jeer in kabadan ayaa laga shaqaynayaa qofkastaa oo shaqalaha kamid ahi waa uu gashan yahay  (Banbiirada Gacmaha iyo Midda Sanka) Xeradan waxaa ka  Hawl galay  hay'ado Islaami ah iyo Kuwo  qarama midoobay ,waxaa taas dheer NGO's-yada kaligood isu aababulay  waxayna kala hayeen sida

1- Al Mimtada Al Islamiya
2-Al Ibrahim Foundation
3-Mandera Education Development
4-UNHCR
5-UNICEF
6-MSF(Dalka Belgum)Taqaadiirta aan Xududa lahay (Medecine Sans Frontier)
7-Care International
8-ICRC (International Commitee of Red Cross)
9-Kenya Red Cross
10-CRS (From South Africa)  IWM (ETC).

Guud ahaan waxaa la'orankaraa wax wayn ayay Hay'adahan tareen dadkaas, hasayeeshee  dadkaasi waxa  si xun ugu habsaday Dhibaatooyin aad u fool  fool xun oo aan marnaba Dadka niyaddooda iyo Uurkoodaba ka haraynin.

markii ay dadkii laqabsadeen nolosha intii kusoo gaartay Nolol  ayaa waxaa meesha ka bilaabmay Musuq maasuq ,Rashinkii Hay'adaha ayaa waxaa laga gadanayaa  Dadkii deeganka ee Kenyan-ka ahaa , waxa dhacday in mar dadka qaxootiga ahi ay gadood sameeyeen  banaaxbax ay kaga ashtakoonayaan shaqalaha hay'adaha  iyagoo ku cambaaraynaya  Inay gattaan rashinka loogu talagalay in dadka lasiiyo, Xeradii markii lasoo gaaray dabayaqadii 1993-dii ayaa waxa ay UNHCR-ta dadka u bilowday  Qorsho dib u dajin Ninkii dalka somaliya Dib ugu laabanaya,waxana dadkii ay ukala qaaday Gobolada dalka oo idil.

Siyasadda UNHCR-ta yaa waxay ku dhisan tahay in la cesho qaxooyiyada loona cesho gudaha Dalkooda.

Walayaal waxa intaas aan kusoo gaba gabaynayaa  Noloshii ay soomareen  dadkii  lagu Furay Xerda qaxootiga ee Mandera Rufugee Camp

Qoralkan waxaan u hibeeyay Shabakadda Inter-Net-ka ee somalitalk.com

NB: Waxii Fudayd ahi shaydaan ayuu usugnaday.

Waxa diyaarshay Maxamed cabdi

Mahadsanidiin


E-Mail: faaraxbotan@hotmail.com 
ama faaraxbotan@yahoo.com 

Daabacaad: March 24, 2001   | Faafin: SomaliTalk.com