Dabku hadduu dhaxamoodo maxaa lagu diiriyaa

DAAWO:- VIDEO: Muhammad: Legacy of a Prophet

Daabaco Boggan | Print

May 27, 2007: Geedi iyo Seyoum Mesfin oo calanka Itoobiya ka taagaya Xamar.... GUJI...

Ali Mohamed Gedi
Prof. Cali Maxamed Geeddi oo Diyaarad Militari oo Itoobiyaan ah keentay Afgooye:29/12/06, Sawirka: AP.
Geeddi oo aan Weli Ka Jawaabin eedayntii ahayd in "uu Mas'uul ka ahaa Mamnuucidii Dhoofinta xoolaha Akhri

Xildhibaan Ka Fakaday Itoobiya

The rise and fall of Mogadishu's Islamic Courts,

Read Here..

VIDEO: "The Most Lawless War of Our Generation" - Fmr. UN Spokesperson on Somalia or Read here

VIDEO:: Ra'iisal Wasaarihii hore ee Soomaaliya, Mudane Cabdirisaaq Xaaji Xuseen oo ka hadlaayo duulaanka cadowga Itoobiyaanku ku soo qaadeen Soomaaliya... DAAWO

VIDEO: Xeryaha ay Shacabku ku qaxeen

"Waxaan Rabnaa in aan Soomaaliya Ka Asaasno Dowlad aan wax Diin ah Shaqo Ku Lahayn
Maxkamaduhuna Waxay rabaan in ay Soomaaliya ka Asaasaan Dowlad Islaami ah" kuxigeenka wakiilka DFKMG ee UN Akhri...

Dhagaxbuur: 9 Shaqaale Shiine ah iyo 65 askari oo Itoobiyaan ah ayaa lagu diley meel Shiinuhu Batrool Ka Baarayeen... Akhri..

Ceelka iyo Xaruntii Conoco, Garoowe, Soomaaliya... Akhri....

Nidaamka Islaamiga ee Wadaagga Batroolka: Laga bilaabo Morocco ilaa Indonesia: Q.3aad

Qaybta: 1aad | 2aad | 3aad

Dowlada FKMG Ah Ee Soomaaliya oo Indhaha Ka Laabatay Ceelasha Shidaalka Ee Ay Kenya Ka Baarayso Xadka Soomaaliya... Akhri

Kenya ma Badda Soomaaliyeed ayey Shidaal Ka Qodaneysaa?
Dawladda Kenya ayaa dardar gelisey baaritanka batroolka ay ka wado xeebta, waxaana soo baxay warar tibaaxaya Akhri

Itoobiyaan baaraya laba nin oo Soomaali. Muqdisho. AFP - Jan 13, 2006

Taangi Itoobiyaan ah oo taagan garoonka muqdisho - AFP - Dec 2006
ARAGTIDA/MAQAALLADA DADWEYNAHA EE MAANTA

“Haddii calankii aan taageeri jiray tacaddi ii geystay” – Gabyaa Saciid Gacamey

Maxamuud Muuse Xersi (Cadde Muuse) oo madax u ah maamulka gobollada Waqooyi Bari ee la baxay ‘Puntland’ ayaa beri dhexdaas ah si publicly ah ugu dhawaaqay in sababta loo diiddan yahay Maamulka ku meel gaarka ah ee Kenya lagu soo dhisay ay tahay Col Cabdullaahi Yuusuf oo lagu riixayo haybta uu u dhashay. Haddaba, bacdamaa kuwii ka horreeyey sida Cali Mahdi, Caydiid iyo Cabdiqaasim aan haybtooda lagu diidin, hadalka Cadde Muuse wuxuu ka dhigan yahay, “Baroortu, Orgiga ka weyn.”

Qoraalkan, waxaan qeexitaan kula sameynayaa waxa ay tahay ‘Dowlad’ (Definition of Government), maadaama Soomaalidu ay caado ka dhigatay inay dowladnimada ku dabaqdo dan qoyseed. Haddaan ku hormaro qaabka ay dowladnimo u dhigaan khubarada culuunta siyaasadda, gaar ahaan contemporary scholars, waa xukun maamul oo howshiisu ay tahay ka shaqeynta danta dadweynaha (People’s interest) - waa wax ay tahay in qof kasta oo muwaadin ah ay shardi tahay inuu ka dhex arko dantiisa, si looga wada shaqeeyo dan guud (common interest).

Balse, haddii aad aragtid dowlad ay dantooda ka dhex arkayaan koox gaar ah ama qoys gaar ah, ma ahan dowlad ee waa jabhad ama fallaago. Sababtoo ah, meel kasta oo adduunka ah, jabhadaha waxaa dantooda ka dhex arka kooxo ama qabiillo gaar ah (certain clans or groups). Dowlad waxay ku socotaa sharci dadka ka wada dhexeeya, laakiin jabhaduhu kuma socdaan wax sharci ah. Shaqada dowladdu wey ka duwan tahay tan fallaagada – howsha dowladdu waa inay u adeegto dadkeeda, kana difaacdo qatarta.

Dowladdu marka ay tahay distoori waxay ka kooban tahay saddex qaybood; Qeybta fulinta (the Executive), Qeybta Sharci-dejinta (the Legislative) iyo Qeybta Garsoorka (the Judiciary). Waa awoodo (powers) kala madax-bannaan marka ay jirto dowlad dimoqraadi ah. Abwaan Cali Sugulle ayaa waxaa laga hayaa, “Dab iyo dhagax layskuma dhuftee, kala dhowra, dowladnimada qabiil dhex gashee, kala dhowra, waan is dhinac wadnaa, kala dhowra.” Waxaan halkan ku faahfaahinayaa dhowr nooc oo dowladeed iyo hab liddi ku ah.

1. ISLAMIC GOVERNMENT: Waa dowlad Islaami ah oo sharcigeedu yahay in la isku xukumo Qur’aanka Kariimka. Waxaa tiir-dhexaadyadeeda ka mid ah in la rumeeyo Ilaaheey iyo in wixii shuruuc ah ee uu soo dejiyey laysku xukumo, wixii xukun ah ee kastana loola noqdo dhinaciisa. Nidaamkan wuxuu ahaa kii ay ku socdeen Maamulkii Maxkamadaha Islaamiga. Inkasta oo ay kala duwan yihiin haddana wadammada raaciya magacyadooda ‘Jamhuuriyadda Islaamka’ waxaa ka mid ah Iiraan, Pakistan, Mauritania iyo Afghanistan.

2. AUTOCRATIC GOVERNMENT: Waa dowlad uu hal shaqsi haysto awooddeeda oo idil. Ma jirto awoodo kala qeybsan (separation of power), waxayna awooduhu ku urursan yihiin gacmaha Xukumaha (Ruler). Waxaa dowladaha sidaan u sameysan ka mid ah boqortooyooyinka iyo keligii-teliyeyaasha (Monarchs and Despots). Dowlad noocaan ah ayaa horey u soo martay Soomaaliya, waxayna ahayd tii uu hoggaamin jiray Maxamed Siyaad Barre oo siyaasadeysay maamulka. Waxay ahayd dowlad meel weyn uga dhacday diinta Islaamka, kaddib markii January 1975 ay daldashay toban nin oo culumaa’uddiin ahaa oo ka dhiidhiyey xeer ka soo horjeeday diinta oo la soo saaray. Lee V. Cassanelli (Professor of History, University of Pennsylvania) oo buugaag dhowr ah ka qoray Soomaaliya ayaa daraasaddiisa ‘Explaining the Somali Crisis’ wuxuu ku xusay in dowladdii kacaanku ay ka sii adkeyd dowlad autocratic ah.

3. OLIGARCHIC GOVERNMENT: Waa dowlad ay awooddeeda siyaasadeed haystaan koox yar oo ka mid ah dadweynaha, kuwaas oo wadaaga dan isku mid ah oo isku xiraysa. Waxay, sida badan, ku maqshuulaan dantooda gaarka ah iyo dhaqaale abuurasho. Inkasta oo faylasoofkii weynaa, Aristotle, uu iqtiraacay in xukun-dowladeedka qaabkan ah uu ku dhisan yahay xukunka dadka qaniga ah, haddana wuxuu hindisay ereygii ku habboonaa oo ah Plutocracy (dowlad dabaqado ku dhisan). Ereyga Plutocracy wuxuu ka soo dhambalmay xidid qadiimi ah oo hore oo Giriig ah, kaasoo ahaa ploutos oo macnaheedu yahay hanti iyo kratein oo macnaheedu yahay xukumid ama maamulid. Si kale haddii loo dhigo, waa isku dhalaalin lacagta iyo dowladda. Xukuumadda noocaan ah, waa tan Cabdullaahi Yuusuf iyo Cali Maxamed Geeddi, oo ka kooban koox maxaysato ah oo dantoodu tahay inay quutaan dhiigga dadka, lacagna urursadaan, isla markaana barakiciyaan iyagoo boobaya.

4. DEMOCRATIC GOVERNMENT: Waa dowlad ay dadweynuhu u siman yihiin awoodda. Iyaga ayaa maamula, iskuna maamula. Waxay isugu maamulaan si toos ah (Direct Democracy) iyo si aan toos ahayn oo wakiil laga yahay (Representative Democracy). Labadan hab hoos ayaan ku sharrixi doonaa, haddii Alle idmo. Cillada dowladda noocan ah waa inay dalbato in diinta laga saaro hab-nololeedka bulshada, si dadweynuhu u helaan xorriyado dheeri ah.

a) Direct Democracy: Waa hab siyaasadeed ay dadweynuhu toos u soo doortaan dadkii xukumi lahaa. Waxay dadku u codeeyaan dhammaan go’aamada waaweyn ee siyaasadda. Waxaa loogu yeeraa dimoqraadiyadda tooska ah, waayo ma jiro wax ku dhex jira dadka iyo dowladda ee dadweynuhu iyaga ayaa go’aanka iska leh. Waxyaabaha ay dadku sida tooska ah go’aamada uga gaaraan waxaa ka mid ah aftitooyinka (referendums) iyo tallaabooyinka ay billaabaan muwaadiniinta.

b) Representative Democracy: Waa dimoqraadiyad wakiil laga yahay dadka, waxaana ka wakiil ah madax siyaasadeed oo ay iyagu soo doorteen. Wakiillada noocan ah waxaa laga soo dhex doortaa degmooyinka iyo constituency-ga. Dadku waxay habkan ku soo doortaan xubno u metela golayaasha go’aamada siyaasadeed lagu gaaro, sida Golaha Shacabka. Baarlamaanka noocaas ah ee ay dadku soo doorteen ayaa sameeya shuruuc (legislations) ay dadku raalli ka yihiin oo aan ka hor imaanayn rabitaanka dadweynaha.

Hase ahaatee, waxaa mudan in la kala caddeeyo dowladda Mbagathi oo isu haysata inay tahay dowlad dimoqraadiyad lagu soo doortay in aysan ku dhisnayn Direct Democracy iyo Representative Democracy midna, balse ay tahay dowlad ay soo doorteen qabqableyaal dagaal oo xeerinaya dantooda, isla markaana ay dusha ka taagan tahay fara-gelinta Ethiopia.

5. ANARCHY: Waa hab ka soo horjeeda afartaan nidaam. Waa jiritaan la’aan dowlad wax xukunta. Caadiyan, wuxuu dalbadaa nidaam darro iyo isku dhex yaac. Xilligii Kacaankii Faransiiska ayaa dalka France wuxuu galay marxalad fowdo ah, waxaana dhacay qalalaase fool xun oo lagu laayey dhammaan dadkii ka dhashay qoyskii dalka xukumayey. Waxay Soomaaliya ku soo jirtay habkan muddo dheer, illaa markii ay soo bexeen Maxkamadaha Islaamiga oo ku guuleystay muddo gaaban inay ku islaaxiyaan saddex meelood oo laba meel guud ahaan Soomaaliya. Maxkamadaha ka hor, dalkeennu wuxuu ku jiray xaalad halaag ah (Hobbesian mood), waxaana la dhaxlay dagaal qof walba uu gowracayo qof walba (a war of all against all), taasoo la mid ah dhaqankii Yurub looga yaqaannay medieval culture. Waxaa murugo leh in hadda dib loogu noqday habkaas fowdada iyo dowlad la’aanta.

Muddo dhow inaan la arkeynin Soomaaliya oo dowlad noqota waxaa marqaati u ah inaan dowladnimada iyo calanka u haysanno dhaxal qoys leeyahay. Beri dhexdaas ahayd ayaa nin waayeel ah waxaan ku kulannay goob dadka Soomaalidu isugu yimaaddaan. Wuxuu arkay calanka Soomaaliya oo iigu xiran dhinaca bidix ee wadnaha. Wuxuu igu yiri “calankaan waa calankii adeerkeey Maxamed Cawaale Liibaan.” Waxaan ku iri, “Calanka ma Maxamed Cawaale ayaa keenay horta, mise Isloow Cumar, goormuuse calanka Soomaaliya noqday calan qoys leeyahay?”

Si qaldan in loo iibiyey magaca ‘Dowlad’ iyadana waxaa caddeynaysa sheeko na dhex martay aniga iyo nin ka mid ah ragga ugu dhow dhow Col Cabdullaahi Yuusuf. Waxaan ninkaas weydiiyey arrin aan xiiseynaayey inaan wax ka ogaado oo ahayd; nin sameyn jiray baasaboorrada been-abuurka ah oo laga dhigay Somali Ambassador to China. Sababta ninkaas uu ku muteystay Safiir ayaan su’aalay. Wuxuu iigu jawaabay, “Ninkaas wuu shaqeystay jagada, because wuxuu kushiinka cunnada u galay xaaska Madaxweynaha.” Inta aanan jawaab u celin ayaa calooshu i gaddoontay, waxaanan ku sigtay inaan hunqaaco.

Waxaa markaa kaddib ii soo baxday in Cabdullaahi Yuusuf uu ka sii xagjiro Niccolo Machiavelli oo u ololeyn jiray in siyaasadda (politics) iyo akhlaaqda (morality) la kala fogeeyo. Machiavelli wuxuu ahaa mufakkirkii kula taliyey nin Amiir ahaa sannadkii 1513-kii inuu xukunka ku doono xoog, halkii uu kaga dooni lahaa sharci (rule by force rather than by law). Laakiin, hal dardaaran oo adag ayuu siiyey Amiirkaas oo ahaa, “Dadku waa inaysan ku nicin.”

Si kasta ha ahaatee, maamulka Mbagathi iyo dadka hoggaaminayaba waa koox iyagoo la neceb yahay qasbaaya dadweynaha oo ku xuuxinaya inay ku xukumayaan xoogga cadowga. Ma ahan xitaa noocii dowladda baas ee uu sheegay Herbert Spencer in loo baahan yahay, waayo dowlad aan ku dhisnayn shuruuc (a government of laws), laakiin ku dhisan qaab qoyseed (a government of sub-clans) ma keeni karto qarniga 21-aad nidaam dowli ah, nabadgelyo waarta (sustainable peace) iyo caddaalad loo aayo.

Soomaaliya inay gacanta u geliyeen Ethiopia waxaa caddeynaya qaabkii Muqdisho looga taagay calanka Abysinia. Protocol-ka diblomaasiyadda iyo qaanuunka caalamiga waxaan ku jirin birta calan safaaradeed in la suro dhulka. Sida uu yahay diplomatic tutelage ama uu yeerinayo Vienna Convention on Consular Relations, waa in birta calanka dal ajnabi ah la suraa dhismaha safaaradda. Sidaa darteed, calanka Ethiopia oo ciidda Soomaaliya lagu muday wuxuu astaan u yahay in la qabsaday dhulkii dhiigga badan loo soo qubay.

Gabagabadii, Maamulka Mareykanka, maadaama uu horjoogsaday rabitaankii shacabka Soomaaliyeed iyo xaqii ay u lahaayeen aaya-ka-tashigooda (self-determination) oo uu ku soo fasaxay Ethiopia, waxaa habboon inuusan horjoogsan kan dadweynaha Mareykanka oo raalli ku noqon lahaa inay arkaan Soomaaliya oo ay maamulayaan dad haysta baasaboorro reer galbeed ah, halkii ay ka xukumi lahaayeen kuwa haysta baasaboorrada Ethiopia.