CILMI BAARIS KU AADDAN HABKA DOWLIGA AH EE KU HABOON SOOMAALIYA.

CILMI BAARIS KU AADDAN HABKA DOWLIGA AH EE KU HABOON SOOMAALIYA.

Dr. Faarax Cabdullaahi Macallin.
hima_mog@hotmail.com

Hordhac;

Soomaaliya tan iyo markii ay soo ceshatay Xornimadeedii 1960kii, lana soo maro nidaamkii Milatarigu hor boodaayey ee 1969kii, ilaa iyo markii ay dhex dabaalatay dagaalladii sokeeye ee dhiigga faraha badani ku daatay ee 1990kii ka qarxay waddanka, ma aysan arag hab nidaam dowli ah ee ku saleysan cilmi, aqoon iyo qaanuun.

Markii Gumeystihii Talyaanigu waddanka ka baxaayey, wuxuu u dhiibay hogaanka qaranka Soomaaliyeed in ay qabtaan dad wax barashadoodu ku siman tahay heer Elementary, aqoon iyo maamul dowladeedna aan saldhig weyn u lahayn, hase yeeshee raggaasi waxay la soo mareen gebi dhacleynta maamulka dowladeed heerar kala duwan oo isugu jiray xumaan iyo wanaag intaba, ilaa markii danbe arrintu ay meel xun oo khatar ah gaartay, taasina waxay dhalisay in Millatarigu awoodda dalka la wareego.

Sida hadaba waqtigaas moodada u ahayd millatariga dowladaha Afrikaanka ah, ee Xukunka ku qabsada af-gambiga, waxaa millatarigii ka dhigay tallaabadii ugu horreysay ee uu qaaday in uu distoorkii dalka laalo, taas oo bilow u noqotay laabista nidaam dowli ah ee sharci ku dhisan, albaabaddana u furtay hogaan keli talis ah ee ku socda moodada iyo ra’yiga uu ninka kursiga ku fadhiyaahi lasoo tooso subaxaas.

Nidaankaas aan raad maamul dowli ah saldhigga ku lahayn ayaa waxaa lasoo anba qaaday kuna tababar qaatay kuwii lasoo shaqeeyey waaxyihiisa kala duwan ee kasoo howl galay Muumulkii Millatariga ahaa, waana kuwa manta si qarda jeex ah u hor boodaaya siyaasadda Dalka.

Taasi waxay ina bareysaa in Dowladnimada Soomaaliya ay weligeedba ku socotay qarda jeex, aysanna marnaba ina soo marin wax nidaan siyaasadeed ah oo ku dhisan Cilmi iyo Qaanuun, qardajeexaasi magacii la rababa haloo bixiyee.

QEYBAHA HABKA DOWLADEED.

Marka laga hadlaayo Dowlad, sideedaba waxaa looga jeedaa Nidaam Shacabku iska soo dhex doortay, si uu uga shaqeeyo danaha Shacabkaas soo dhisay, iyadoo loo raacayo dhismaha nidaamkaas iyo qaabka uu yeelanaayo heshiis ay diyaariyeen dad aqoon iyo waayo aragnimo durugsan u leh hab maamulka dowladeed, ayna ansixiyeen Shacabka loo sameynaayo Nidaamkaas, waxaana la yiraahdaa heshiiskaas marka la ansixiyo kadib (Distoor) isaga ayaana laga eegaa habka nidaaminta Dowladda iyo qaabka ay yeelaneyso.

Waxaa haddaba inta badan Distoorka lagu qoraa nooca ay noqoneyso Dowladda la dhisaayo ee ku haboon shacabka loo dhisaayo, iyadoo mar walba la eegaayo habka loo baahinaayo Awoodda Siyaasadeed iyo Maamul, waxaana inta badan lagu saleeyaa Saddex Nidaam oo kala ah:

1- UNITRY SYSTEM. XUKUUMAD DHEXE.

Waxaana nidaamkaasi looga jeedaa in loo qaabeeyo Dowladda hab awoodda oo dhan ay isugu soo urureyso Dowladda dhexe, howshana ay ula fal galeyso si details ah (faahfaahsan), wax kastana ay tahay in laga maamulo xarunta dowladda dhexe, taas oo inta badan ah Caasimadda dalka, si looga fuliyo dalka meel kasta ee ay ahaataba.

Habka noocaas ihi wuxuu gobollada dalka ka abuuraa maamullo awooddoodu ku kooban tahay howl fulin, hase ahaatee aan wax xiriir ah la lahayn go’aan qaadashada, wuxuuna mas’uuliyaadka oo dhan dusha ka saaraa dowladda dhexe, taas oo looga baahan yahay iney qabato, isla markaana koontoroosho wax kasta ee qaranku u baahan yahay ha yaraado ama ha weynaadee, waana arrin aan sida badan suurta gal ahayn, waxayna sababtaa in Culeyska dul saaran dowladda dhexe dartiis, ay howluhu isku wada xannibmaan, Go’aankana laga sugo meel aad u fog, qulqulka Macluumaadku yaraado, howshuna ku dhowaato iney Fowdo noqoto, ugu danbeyntiina ku dhamaada qulqulatooyin iyo dagaallo aan dalka waxba ka reebin.

Faaiidooyinka nidaamkani leeyahay, haddii dad xil kas, aqoon iyo waayo aragnimo isku darsaday majaraha u hayaan, waxaa ugu mudan, in ay khilaafaadka ka dhex dhasha dowladda dhexe waaxyeheeda kala duwani yaraadaan, isla markaana gobollada dalku si isku hal ah ugu xirnaadaan caasimadda, si isku mid ah u qaybsadaan kheyraadka dalka, isla markaana muwaadiniintu u sinnaadaan xuquuqda iyo waajibaadka galka guud ahaan.

2- REGINAL AUTONOMY (IS MAAMUL GOBOLEED MADAX BANNAAN)

Waxaa nidaanka is maamul goboleedku kaga gedisan yahay kan hore in awooddii maamul ee Dowladda dhexe qaarkeed loo wareejiyo Gobollada, ayna go’aan ka gaari karaan arrimaha qaar ee markaas uu u asaxayo Distoorka Qaranku, waxaana ismaamul goboleedka inta badan awood uu u siiyaa Maamulka Gobolka in ay wax ka qabtaan go’aanna ka gaaraan arrimaha Ijtimaaciaga ah ee gobol walba sida: wax barashada, amniga gobolka (regional Police), iyo barnaamijyada horumarineed ee gobolka, hase yeeshee Arrimaha Aasaasiga ah ee Dowladeed, waxaa maamulkeeda iyo go’aan ka gaaristeeda iska leh Dowladda dhexe.

Haddaba Maamula Dowladeed ee Caynkan ah wuxuu leeyaha laba heer oo kala ah: Maamulladii Gobollada, ha la magacaabo ama hala soo doorto, iyo Maamulka Dowladda dhexe. Waxaana u kala qaybsan Mas’uuliyadda iyo heerka go’aan qaadashada.

Nidaamka Noocan ah wuxuu dowladda dhexe ka dul qaaday Culeys fara badan maadaama aarrimaha qaarkood loo ogolaaday in maamullada gobolladu qabsadaan, hase yeeshee culeyskaas laga dul qaaday dowladda dhexe waxaa looga gol leeyahay in ay u gacan bannaanaato waqti ku filanna ugu hesho arrimo ka muhiimsan kuwa gobollada la siiyay, waxaana ugu muhiimsan Arrimaha Dowladda dhexe: Difaaca Dalka, Wax barashada sare, Amniga guud ee Qaranka (National Police), ... , hase yeeshee isla markaasna waxaa laga doonayaa in ay Maamullada gobollada ku Koontoroosho howlaha loo xil saaray, kulana xisaabtanto in dakhligii loo qoondeeyey ee Canshuurta Gobolka iyo Miisaaniyadda Dowladda dhexe ay sidii loo qorsheeyey u bexeen iyo in kale, ayna mar walba qaadatto Tallaabada kaga aaddan sixidda khaladaadka ka imanaya Maamul goboleedyada.

3- FEDERAL GOVERNMENT. (DOWLAD FEDERAL AH).

Nidaamkani waxa uu ka kooban yahay saddex heer oo loo qeybiyey Maamulkii Dowladda iyo Mas’uuliyaadkii loo haayay Shacabka, waxayna kala yihiin:

DOWLADDA FEDERALKA AH:

Waxayna u xil saran tahay inta badan Saddex Arrimood oo kala ah:

Amniga Qaranka. Waxaana hoos imanaaya Ciidanka Federalka ah oo loogu tala gala inuu daafoco Xuduudda iyo Maslaxadda Qaranka.

Siyaasadda Dibadda. taas oo ah Xiriirka dowliga ah ee ka dhexeeya Dowladda iyo caalamka intiisa kale.

Dhaqaalaha Guud ee Qaranka. Dowladda Federalka ah ayaa u xil saaran isu dheelli tirka dakhliga iyo tirada dadka ee ku nool xuduudda Dowladda waana waxa loo yaqaan dhaqaale ahaan (Gross Domestic Product) iyo waxyaabaha la xiriira Dhaqaalaha oo ay ka mid yihiin Lacagta Qaranka, Baanka Dhexe ee Federal-ka …

DOWLAD GOBOLEEDKA (STATE GOVERNMENT).

Waxayna Dowlad goboleedku Koontorooshaa dhowr gobol oo midiibay kana tirsan Guud ahaan Qaranka, waxayna ku leedahay awood maamul oo baaxad weyn, isuguna jirta maamul siyaasadeed iyo mid arrimaha bulshsada ah intaba, waxay dowladdani leedahay waaxyeheeda Dowladeed ee isugu jira Baarlamaanka Dowlad goboleedka, Maxkamado u gaar ah Gobolka, oo xaq u leh in ay fiiriyaan denbiyada ka dhex dhaca dowlad Goboleedka ee aan gaarsiisneyn heer Federal ah, iyo Xukuumadda Gobolka.

Dowlad goboleedku waxay dowladda Federalka ah ee dhexe ka qaadeysaa Mas’uuliyaad iyo Culeys aad u fara badan oo ay qaban lahayd haddii aaneysan heysan lahayn Dowlad Goboleedyo taageera lana qeybsada Culeyska Maamulka, isla markaa Dowladda Federal ka ihi waxay dowlad goboleedka ku leedahay in ay koontoroosho howlaha ay u xil saaran tahay, maadaama ay mas’uuliyadda Qaranku iyada dul saran tahay.

LOCAL GOVERNMENT. (DOWLADDA HOOSE).

Dowladda hoose waa heerka ugu hooseeya ee ay Dowlad nidaam federal ah leedahay, waxayna hoos timaadaa maamul goboleedka, waxayna u xil saaran tahay fulinta barnaamijyada Dowlad goboleedka ee ku aaddan Magaalooyinka.

Dowladda Hoose waxay inta badan xukuntaa Hal magaalo oo ka tirsan Dowlad Goboleedka, waxayna u xil saran tahay culeyska arrimaha bulshada ee aasaasiga ah in ay ka xambaarto Dowlad goboleedka, una gacan banneyso isku xirka arrimaha Istiraatiijiga ah ee Dowlad Goboleedka, oo ay ugu muhiimsan yihiin arrimaha ay ka midka yihiin: Isgaarsiinta, Jidadka, Amniga Gobolka, Dhaqaalaha gobolka ururintiisa iyo ku jaangoyn tiisa baahida Shacabka Gobolka, iyadoo wixii ka dheeri noqda baahida gobolkana ku shubeysa Qasnadda Dowladda Federalka ah, si ay uga qayb qaadato Miisaaniyadda Dowladda Federalka ah qeybta uga soo aadan.

GABA GABO.

Shaki kuma jiro in habka Dowladeed ugu wanaagsan ee hadda aduunka ka jira uu yahay habka Federalka ah, maadaama uu Mas’uuliyaddii Dowladda iyo awooddii maamul u baahiyey si ay uga qayb qaadan karaan tiro fara badan oo heerar kala duwan ah ee shacabka loo shaqeynayo, isla markaana fursad u siineysa aaya ka talinta ay xaqqa u leeyihiin umadaha kala duwan ee ku wada nool Waddan.

Waxaase Shaki ku jiraa Nidaamkan Casriga ah ee ummadihii hir geliyey u horseeday horumar iyo baraare, ma ka hir geli karaa meel aan weligeedba nidaam dowli ah soo arag, dadkeedu aysanba waxba ka aqoon waxa ay dowladi tahay iyo sida ay isula shaqeyso, sida Soomaaliya oo kale.

Dadkeennu waxay u baahan yihiin dadaal aad u dheer, iyo wax barasho iyo faham xeel dheer ee ku wajahan waxa ay dowladnimo tahay, iyo sida dowladi u shaqeyso, kahor inta aysan ka fikirin hab-dowladeedkee innagu haboon (Federal Government, Reginal Autonomy, mise Unitary System).

Waxaa Diyaariyey.

Dr. Faarax Cabdullaahi Macallin.

hima_mog@hotmail.com