1da luuliyo Waa Tee??!!!!
Gogoldhig
Waxaan marka hore ugu hambaleyeynaa dhammaan ummada Soomaaliyed
munaasibadan qaaliga ah ee 1da Luuliyo. Waxaan leeyahay farxad ku ciida
isla markaana dib ha loo eego taxanaha taariikhda gobanimadoonka
Soomaaliyeed.
Umad waliba waxay leedahay taariikh ay ku faanto,iyo munaasabado ku
dheer oo lama ilaawaan ah,kuwaasoo la xuso oo laga sheekeeyo halgamadii
iyo maalin waliba waxay wanaag iyo tiiraanyo umada u
leedahay.Maalmahahaas ayaa waxa ka mid ah maalin qaran,mid qoys,iyo mid
shakhsiyeed oo midba mudnaanteeda loo xuso,taasoo mudan in mid walba
mudnaanteeda la siiyo,oo xuskaas la xusayaa uu noqdaa mid lagu xusayo
muxaadarooyin diini ah,iyo in laga sheekeeyo wixii wanaagsan
Hadaba maanta oo ah 1da Luuliyo sanadka 2008 oo ahayd maalin taariikhi
ah,isla markaana xusuus dheer mudun,ahna maalintii la heley dawlad
soomaali ah ee ugu horeysey ee dad Soomaaliyeed oo xor ah Maamulaan,isla
markaana la laabay calankii gumaysiga,laguna bedelay mid Soomaali
leedahay
Dadweynaha Soomaaliyeed meel kasta oo ay joogaan waxay u diyaar
garoobayaan xuska 1-da Luuliyo oo ah maalin taariikh qiimo badan u leh
ummadda Soomaaliyeed. Munaasibadaas waxaa lagu xasuusta xoriyadii
Koonfurta Soomaaliya, la midowgii Waqooyiga, iyo dhalashadii
Jamhuuriyada Soomaalida markii uu sannadku ahaa 1960.
1da luuliyo Waa Tee??
1dii luuliyo 1960, waa maalintii calansaarka iyo midnimada , 1dii
luuliyo 1960 waa maalintii gobolada koonfur ee Soomaaliya ay ka
xuroobeen gumeysigii talyaaniga, isla markaana ay la midoobeen gobolada
waqooyi, halkaasna ay ku curatey Jamhuuriyadda Soomaaliya.iyo 26 juun oo
iyana ahayd maalin taariikh iyo xusuus dheer mudun 26 juun waa maalintii
ugu horeysey ee ciida amase gayiga soomaaliya laga taago calanka quruxda
badan ee uu alifey, alifihii caanka ahaa ee Maxamed Cawaale Liibaan eebe
naxarisitii jano ha ka waraabiyee.
waxaana halkaasi gabey qiiraanyo leh calanka u tiriyay abwaanka caanka
ah ee Cabdulaahi Suldaan Timacade waxaana ka mid ahaa maansaddii uu
habeenkaas tiriyey ee ay ka mid ahaayeen ereyada ah:"SAREEYOOW MA
NUSQAAMOOW,AAN SIDUU YAHAY EEGEE KANA SIIB KANA SAAR" oo uu ula jeedey
in calankii gumaystaha meesha laga tuuro, waxaana farxad iyo reyn reyn
ay u ahayd maalintaas dhamaanba bulsho weynta soomaaliyeed waxayna
maalin muguro u ahayd gumaysigii meesha laga saarey ee ingiriiska.iyo
talyaaniga waxaanse shaki ku jirin in caalamka dadka ku nool qolo walib
ay marba heer soo martey taariikh iyo waayo kala duwan.
Waa maalintii xornimada laga helay gumeystihii saancaddaalaha ahaa oo
buluugley ay dabeyluhu ka lulayeen daaraha dushooda.Waa maalintii ugu
horreysay ee qaranka Soomaaliyeed labo midowday oo hal dawlad ah
yeesheen oo horey u ahaa “British Somali land” iyo “Italian Somali
Land”.
Waa maalintii hanka Soomaaliyeed kor u kacay oo lagu hammiyey loona
hawlgalay in la haleelo qaran Soomaaliyeed oo dhammeystiran.Waa
maalintii aan ku heesnay ”Qolobaa calankeedu waa caynoo innaga keennu
waa cirkoo kaloo aan caadna laheyn.”
Sooyaalka Taariikhda Halganka Soomaaliyeed
Halgankii ummadda Soomaaliyeed ee ay hogaanka u soo hayeen gobonimo
doonkii Soomaaliyeed Taariikh ahaan wixii ka horreeyay qarnigii 18aad
inta ayan bilaaban duulaankii dhulka Soomaalida lagu qeybsaday,
Soomaalida waxay dhaqan iyo dhaqaalo ahaanba aad ugu xirnaayeen caalamka
Islaamka, gaar ahaa dhulalka xeebaha ku teedsan ee
Banaadir,Kismaayo,Berbera & Bandar qaasim. “Boosaaso” Qeybintii dhulka
Soomaalida ka dib waxaa abuurmay nidaamyo ku cusub bulshada Soomaalida
kana duwan xeerarkii & shuruucdii ay ku dhaqmi jireen dadka
Soomaaliyeed. Waxaana aad u yaraaday xiriirkii ay Soomaalida la
lahaayeen dalalkii Islaamka, iyadoo meelo badan oo ka tirsan dhulalka
Soomaalida ay ka bilowdeen dhaqdhaqaaqyo lagaga soo horjeedo maamulkii
soo galootiga ahaa ee gumeystaha.
Dhaqdhaqaaqyadii ugu caansanaa ee lagaga soo horjeeday gumeystaha waxay
ahaayeen kii Axmed Garaad Ibraahim "Axmed Gurey" sida la ogsoonyahayna
ahaa halgankii Soomaaliyeed kan ugu caansanaa ahna,halgamadii uu ugu
horreeyey ee lagaga soo horjeedey gumeystaha .
Axmad Garaad Ibraahim "Axmad Guray "oo halgankiisu bilowday 1528
dhammaadayna 1543. Axmad Gureey waxaa usuuro gashay in uu jabiyo aabihii
boqortooyadii Xabashida uuna gacanta ku dhigo Xaruntoodii Xabashidu
waxaay ka fursanwayday in aay u yeerato ciidamo shisheeye oo daafaca.
Halganki Axmad Guray waxaa ku xigay kii halgankii Daraawiishta oo
21-sanadood dagaal ay ku naf waayen kumanaan mujaahidiin ah,ayna ku
barakaceen in ka badan dadkii Soomaaliyeed ee ku noolaa gobolada
Waqooyiga,khaas ahaan goboladii xarunta u ahayd Daraawiishta waxaa
hogaaminayey halyeeygii Sayid Maxamad Cabdulle Xassan ,waxaana
daraawiishtu halgan wayn ay kula jirtey gumeystihii ingiriisak muddo ka
badan labaatan sano.Markii Ciidamadii badda iyo kuwii berriguba ka
huleeleen darawiishta waxaa Ingiriisku goáan ku gaaray sanadkii 1919kii
in uu xagga cirka ka weeraro ciidamada Daraawiishta ,qorshahaas oo
ingiriisku fuliyey 21kii jannaayo 1920kii maalintaas oo aay xarumihii
Sayidka ee Taleex aay soo weerareen dayuuradihii dagaalka ee Ingiriiska
oo noocoodu lagu sheegey inay ahayeen DH9 .Sida taariikhdu qorayso ugu
danbeyntiina Halganka Daraawiishta ayaa halkaas ku jabey, kadibna Sayid
Maxamed Cabdille Xassan iyo daraawiish wixii ka hadhay ay u baxeen xagaa
iyo koonfur waxaa la sheegaa in Sayid Maxamad Cabdille Xassan ku
geeriyooday degmada Iimeeyey 23dii Noofember 1921dii.
- Tix Kamid ah Gabayadii Saydka ee Guubaabaad ahaa
- Anaa diiday dagal in aan la galo daalin ii col ahe
- Dalka malihid anigaa ku iri dooraweeynaha eh
- Anaa diiday nabaddiisa aan daacad noqonayne
- Anaa diiday Deeqdiida aay Naari dabataale
- Anaa diiday maantuu laha duunyo iga hooye
- markay duusho Gaaladu anaan daabaddu qabane
- Kolka aay dareeraan anaan duul xammaal noqone
- Diintayda anigaan ku gaadn dabakhi Naareede
- Anaan labada Daarood tan hore darajo moodayne
- Dardaarankii uu Sayid Maxamed ka tagay:
- Dabin buu idiin qolayaa waydin dagayaaye
- Dirhamkuu idiin qubahayaad dib u goáaysaane
- marka hore dabkuu idinka dhigin dumar sidiisiiye
- Marka xigana dabbakhaada waa idin dareensiine
- marka xiga dushuu idin kararin sida dameeraha eh
- Marka xiga dalkuu idin ku oran duunyo dhaafsada eh
- Mar haddaan Dushii Adari iyo Iimey dacal dhaafay
- waxaad iga dambaysaanba waa deyrta maanta ahe
- maxaad igaga digataan berribuu siin lasoo degiye
Sidoo kale waxaa jirey halgamayaal badan oo dhiigooda iyo hantidooba u
hurey dhulkooda hooyo waxaana ka mid ah halgamaa Maxamed Cawaale Liiban
oo ahaa halgamayaashii gobannimada Soomaaliya ka soo hooyey gumeysiga,
wuxuuna caan ka yahay dhamaan gudaha Somaliya.
Waxuuna Caan ku ahaa uuna sameeyey calanka Soomaalida 1954kii, siiyeyna
micnaha qotada iyo xeesha dheer leh ee calanka Somalidu xambaarsan
yahayay. Kaas oo ah:
- 1-Xiddigta cad ee shanta gees leh: Shanta qeybood ee dhulka Soomaalidu
degto ka kooban yahay.
- 2-Midabka buluugga khafiifka ah : Cirka iyo badda dhulka Somaalida oo
mar walba midabkoodu buluug yahay
Calanka Soomaaliyeed waxaa markii ugu horreysay Taariikhda la saaray
12kii Oktoobar 1954tii isaga oo ka dhex babaday calamadii Talyaaniga iyo
Jamciyadda Qaruumaha ka dhexaysa.
iyadoo halgamadaas ujeedadoodu aheyd sidii dib loogu celin lahaa
dhulyowgii dadka Soomaaliyeed ee gumeystuhu wadaagay ama qeybsaday.
Horraantii sanadkii 1940kii waxaa qeybo badan oo dhulka Soomaalida ee
gacanta u galay gumeysigii dalka qabsaday ka bilowday dhaqdhaqaaqyo tiro
dhaafay.
Sidoo kale Waxaa iyaguna la xusi karaa Dagaalkii Siyaasiga ahaa oo
gumaysiga looga soo horjeeday waxaa majaraha u hayey xisbiga SYL oo
dhidibada loo aasay 15kii May 1943 .Xisbigaas baaqa halkudhegga u ahaa
waxaa ugu waynaa ereyga hannoolaato oo micnaheedu ahaa waa in qofku
naftiisa u huraa sidii uu aayatiin iyo nolol sharaf leh ugu abuuri lahaa
jiilka ka dambeeya.
Saddex iyo Tobankaas Dhalinyaro waxaay kala ahaayeen
- 1.Yaasiin Xaaji Cusmaan
- 2.Cabdulqaadir Sakhaawuddiin
- 3.Cusmaan Geddi Raage
- 4.Maxamad Faarax Hilowle
- 5.Maxamad Cusmaan
- 6.Maxamad Xirsi Nuur
- 7.Daahir Xaaji Cusmaan
- 8.Xaaji Maxamad Xusseen
- 9.Cali Xassan Maslax
- 10.Maxamad Cabdulle Xassan
- 11.Maxamad Cali Nuur
- 12.Dheere Xaaji Dheere
- 13.Khaliif Hudda macalin
13 -kaas dhalinyaro fikraddii waddaninmo oo aay keeneen waxaay noqotay
mid lagu liibaanay xaqiijisayna midnimadii iyo wadajirkii ummadda
Soomaaliyeed ,waxaana halgankii SYL mirihiisii la gurtay 1960kii markii
1dii Luulyo aay qarannimada qaadatay Koonfurta Soomaaliya aayna la
midowday waqooyiga Soomaaliya oo iyana ka xorowday Ingiriiska 26dii Juun
1960kii waxaana dhalatay markii taariikhda ugu horreysay Jamhuuriyadda
Soomaaliya, Waxaase nasiib daro noqotay in Daraawiish iyo dadkii
taageersanaaba aanay ka helin wax abaal ah dawladihii Soomaaliyeed ee
xoriyada ka dib awooda qabtay.
Maalintaas qiimaha badan waxey dadka Soomaaliyeed xasuusineysaa
abayaashii Soomaaliyeed oo dhiigooda iyo naftooda u huray iney dhisaan
dal Soomaaliyeed oo madaxbanaan, kaas oo dadkiisa ugu adeega si gobonimo
leh.
Aabayaashii u soo halgamay dhismaha iyo jiritaanka Qaranimada
Soomaaliyeed waxey dagaal siyaasadeed oo ka culus kii gumeystaha reer
Yurub ay gaashaanka ugu dhigeen Cadowga Xabashida. Waxaa Xusid mudan in
maalintaas ay ku noqotay Xabashida xidig ku soo baxday oo ay
dabooliweysey.
Dadka Soomaalida ah waxaa lagu tilmaami jiray taariikhda in aay yihiin
dad wax iska caabiyeen gumeeystayaasha reer Yurub oo uu ugu soo
horreeyey Burtuqiisku muddo qarni ka badan .Geesiyaal badan ayaa
naftoodii qaaliga ahayd u huray dhiigoodiina u daadshay difaaca dalka
hooyo ,hasayeeshe nasiib darro in halyeeyadaas magacyadoodii aan qaar
badan oo kamid ah la diiwaangalin ,hasayeeshe ummaddu illoobimayso
ciddii usoo halgantay camuuduna ma diimoona ciddii dhibic dhiig ah u
qubtay.
1da luuliyo waa maalin qadarinteeda iyo xasuusteeda mudan aysana ilaawi
doonin bulsha weynta soomaaliyeed ay ku dheehan tahay waxa la yiraahdo
wadaniyada, waa maalintii ay xoroobeen gobolada koonfureed ee dalka
soomaaliya waana isla maalintii iyo midowgii gobolada waqooyi iyo kuwa
koonfureed ay ka xoroobeen gumaysigii cadaa ee talyaaniga iyo ingriiska
talyaanigu waxa uu gumaysan jirey gobolada koonfureed ee dalka
soomaaliya ingiriiskuna waxa uu gumayste ka ahaa gobolada waqooyiga
soomaaliya waana maalintii ugu horeysey ee uu gumaysigii cadaa ee
talyaanigu uu ka guuro gobolada koonfureed ee dalka soomaaliya waana
israacii iyo midowgii soomaaliweyn.
Xiligaasi waxaa la doortey madaxweyne waxaa loo doortey Aadan Cabdulle
Cismaan (Aadan Cade) oo isugu bishan June ee sanadkii hore 2007 ku
geeriyoodey magaalada Nairobi, Waxaana sidoo kale Ra'iisul Wasaare loo
doortay C/rashiid Cali Sharma’arke oo labaduba ka soo jeday goboladii
koonfureed,meesha Max’ed Xaaji Ibraahim Cigaal iyo Cali Garaad Jaamac oo
ahaa odayaashii horkacayey siyaasiyiinta reer Waqooyi ay nasiib u heleen
jagooyin wasiiro ah,halkaas oo ay ka bilaabatay wax isu quudhi waa iyo
kala sed bursi awoodeed oo kow u noqday Soomaalidii sida walaaltinimada
ah isugu soo hilowday.
Si Kastaba ha ahaatee ummada Soomaaliyeed oo in badan ku hamin jirtey in
la helo qaran Soomaaliyeed oo la yidhaahdo Somaliweyn ah,ayaad hada
moodaa in ay adag tahay sida lagu heli doono xataa Soomaaliyar,ama
labadii qaybood ee isu tegey oo hada leh laba madaxweyne iyo
maamul,waxaa maanta lagu qoslaa ninkii ka sheekeeya Somaliweyn,iyadoo
halgankii lagu xoreyn lahaa NFD,OGADENIA,ay ka danbaysey in ay maanta
intii kaleba ku jiraan gacan gumaysi cusub,oo cadaan iyo madowba leh.
Maantay oo ay 1da Luuliyo tahay waxaa nasiibdarro ah in qarannimadii iyo
midnimadii loo soo tiil iyo tacab beelay aay farahayaga si hawlyari ah
uga baxday , sharaftii iyo cisigii ay soomaali lahaydna ay manta tahay
mid ku dayacan daafaha dunida oo dhan.Soomaaliya oo ku jirtay 18 sano
fawdo iyo majarahabow wallow labadii sano ee ugu danbeyey ay ku jirto
gacan cadow oo gumeyste ah, hadana ma jirto rajo dhaw oo muuqata iyo
talo suuban oo lagu soo celinayo qarannimadii iyo midnimadii
Soomaaliya.Hasa ahaate Soomaaliya sida aay u Indho la´dahay uma
Alla-laá,lagamana quusan in maalin maalmaha kamid ah la arko soomaaliya
oo ah dawlad madax banaan oo diimooqaraadi ah ,dawlad soo celisa
midnimadii iyo wadajirkii dadka iyo dalka Soomaaliya una horseeda
ummadda xasiloonaan aay dadkeedu ku naaloonayaan.
- Qaranka iyo Xorriyadii la Helay waa la quursadaye
- Wax ku qooqay niman aan ogayn qaabka loo helaye
- Qudhooda iyo Maalkaba raggii qiiradaw bixiyey
- Waa kaa gidaarada ku quban qalin jabkoodiiye
- ( Waxaa tiriyey Xaaji Aadan Afqalloc)
Mohamed Ismail
mismacil@live.co.za
Johannesbrug
South Africa
Faafin: SomaliTalk.com | July 1, 2008