War Nagadaaya waa Ciyaal Casiire!!!

W/D : C/qadir Farax Diriye {Carab}

Department of Public Administration,

University of Karachi,

Karachi, Pakistan
Email: awdirie4@hotmail.com
 

Waxaa   jira   mah-maahyooyin  soomaalidu ay caan ku tahay ,markii aad si qotto dheer  ugu  kuur gashidna aad   dareeemi kartid    in soomaalidu   ugu dhaqmaan  islamarkaasna   u fuliyaan   si’aan  kawaabasho  lahayn

Tusaale ahaan  waxaa  kamid ah  maah-maahyooyinkaas  caanka baxay  ee soomalidu  kudhaqanto “meel waliba sideey  u taal ayaaa  loolayaal” iyo midaan kale ee  aan kayarysanin, kana dhicin macno ahaan ee ah “meel  il laga la’yahay  hadii aad  tagtid  isha ayaa   la is ka tuuraa”,   taa  waxa aan oga  goleeyahay  kadib burburkii kuyimid  xukuumadii dhaxe ee soomaliya ,  kumaanan  muwaadiniin soomali ah ayaa  waxaa ay ukala  firxadeen   caalmakaan  aanu   maantay  kunoolnhay   daafihiisa  kala duwan ,wallow  intoodabadan  ay markii hore si qoxootinimo ah ay kusoo gaareen  wadamada soomaliya   la’ah  daris ka , kadibna looga sii  daad   gureeyay wadamada    maraykana  iyo   yurub.

Marka laga soo tago   raacaan   waxa  jira  raac  kaleeto  oo leh  miizaan  iyo  culays  aan  ladhayalsan Kareynin , qoysas aad  u farabadan oo soomali ah ayaa  waxaa ay kunool  yihiin  wadamada  carbta   sida, wadanaka sa’udi Arabia  , wadamada hoos  yimaada  khaliijka  carabta  iyo kuwo kaleeto , waxaana soo  dagista  wadamada   carabta ah ay  somalidu bilaabeen  xoogeedu   kadib  dhicitaankii  dowladii soomaliya , waxaana ay  isgu jireen  dad markii hore dhaqaalo ahaan  ladnaa  iyo kuwo   kashaqaysan jiray wadamani ,tiiyoo ay sii dheertahay in xilliyadii danbe ay  sii  xoogaysanayeen islamarkaasna sii kob cayeen  dhalinyarada rabta  inay gaaraan  wadamada  carabta aygoo   xanbaarsan lehna ujeedooyin kala duwan, sida:shaqo , wax barasho  iyo  kuwa  hamigoodu uu yahay inay  uga sii  talabaan wadamada rer  galbeedka    iyo maraykanaka  iyagoo maraaya   hawada ,birriga iyo badda  inataba.Sikasataba , annaga  oo og in bani-aadamku  dhaqan ahaan  iyo caado aahan intaba   ay samayn xoog  leh kuleedahay  deegaaanka ama  bii’ada  uu   markaaas  ku dhax nool yahay  taasi  ay  marag madoonto u tahay xigamadii laheed “insaanku  waa  jir jiroole  lafal gala  hadba  deegaankiisa” ayaa  waxaa  jira dhalinyaro aad ufarabadan oo soomali ah  kuwaas  oo  kunool wadamada  carabta ee aan kor  kusoo  xusanay , waxaana ay  isugu jiraan dhalintaani  kuwo  lageeyay  wadamadaani iyagoo  da’doodu  tahay  mid aad  u yar  halka kuwa kaleetana ay yihiin kuwo  kudhashay,

Dhalinyaradaan somalida ah ee kusoo barbaaray, wax na ku bartay  islamarkaasina kuhanaqaaday wadamadaani  carabta ayaa,  qaar kamid ah waxaa ay  helaan  fursado waxabarsho  oo ay  u aadaan   isla  wadamo kuyaala   qaarada  Asia ,sida : Pakistan ,India ,Malaysia  Indonesia ,China ,Bangladesh  iyo  kuwo  kale,

markii ardaydaan ay tagaan oo ay soo  cago dhigtaan wadamadaan ay wax kabaranayaan ayaa  waxaa ay  intooda  badan noqdaan kuwo  naftooda  go’doon kagaliya dhamaan  ardayda kale ee soomaliyeed, kuwaas oo ka yimid gudaha wadanka , waxaana taasi   ugu wacan ayaa  ladhihi karaa labo  arimood  oo kala ah  :

1-Dhaqanka:  dhaqanku waa  horseedka iyo hogaanka ruux  waliba uu leeyahay , kuna uu faano xilli waliba iyo meelkasta oo uu dunida   ka joogo ,   waa  hagaha  waxa  u  qofku   uu aminsan yahay iyo hab dhaqameed kiisa , waxaana uu leeyahay  samaan iyo   xumaan  intabada , waxaa uu ka tarjumaa hadba  meesha   uu  qofku ka yimid dhaqanka  looga dhaqmo ,waana astaan u taagaaan ama muujisa rugta ruuxaani uu ka soo  ruuqaan saday ama uu kasoo jeedo , ayadoona taasi laga duulaayo ayaa  waxaa guud ahaan  ardaydaani somalida ah  badalay dhaqankii ay kala  yimaadeen  wadamada  carabta  , waxaana aad u adag inaad intooda badan ku aragtid dhaqankii suubanaa ee soomaali  gaarka  u ahaa  laguna  yaqaanay , islamarkaasna ay ku faani jireen ,waana taa midda  keenatay  in ey  ka go’doomaan ardaydii kale  ee somaliyeed  lana    wadaagi  waayaan howlaha  guud, sida  :

1- iskaashi  dhaxmara ardayda 

2-wax  wada qabsi

3- iyo in la iska   garabsiiyo  guud ahaan  howlaha  joogtada ah ee     ardayda kadhaxeeya    .

Taa badalkeedana waxaa ay  ka doorbideen iney wax waliba iyo xaajjo  kastastaba laqayb sadaan  dhalinta kale ee ajaanibtaa ee raad ahaan kasoo jeeda  qowmiyadaha  carabta ah , maadama ay  dhaqan ahaan iyo luuqad ahaan intaba is fahmaayan , sheekooyinkooduna yihiin kuwo isku dhan  u wada jeeda.

2-luuqada : wa  xirririyaha tiir dhexaad ka u ah inay  is fahmaan shan farood luhu ,ama qowmiyadaha kala gadisan ee aduunka  ku nool .

Maadaama dhalinyarada soomalida ah ee ka timaada wadamada carabta intooda badan aysan ku hadlin  af-somaliga, qaar kale oo kamid ah na  ay  ku adagatahay , ku hadalka ,aqrinta iyo wax ku qorista af soomaaliga ,lakin  ay fahmaan markii  lagu sheekaynaayo  ayaa waxaa ay door bideen , inay widaayaal iyo saaxiibo kadhigtaa  dhalinta   kale  carabtaa ee ay isku afka yihiin .waxaana  taas  ugu riyaaqay dad badan  waxaana ugu wacan bay leeyhiin  inay guud ahaan  a dagatahay inaad  isla sheeko  keentaan ruux  aadnaan  isku af ahayn.

magacayada ciyaal casiirka .

Ardayda   kale ee ka imaatay gudaha wadanka ayaa  waxaa ay ugu  yeeraan dhalinyaradaan magacyo kala duwan  sida :

• ciyaal  casiir 

      ama                     

• ciyaal  carab

mana ahan magacayadaani kuwo loola jeedo ama loola danleeyahay aflagaado iyo  in lagu  jaa’ifeeyo  ,waxana lagu yeelo sumcadooda , ee  waa magacyo ay ku faanaan, ayagoo qoraalo sharaxaad ah ku xardha  darbiyada qolalka ay jamacadaha kadaganyihiin ,waxana ay sidoo kale ku muujiyaan fanaanadaha ay ku dheelaan  kubbada cagta  iyo cayaaraha  kale .

Dhanka kale markii ay  timaado  xaaajo ama umuur    laga fursan waayo  in salka  dhulka loo dhigo  loona  wada yeero guud ahaan aradayda  soomaalida ah ee joogta markaas goobta barnaamijku uu kadhacaayo, hadii uu aagga  uu soomaro arday kamid ah kuwo  ka imaaday wadamada carabta  durbadiiba isha ayaa  inta lala  raaco  deedna layiraahdaa “war naga daaya  waa  ciyaal casiire”   ama   “waa ciyaal carabtiiye” taaasina waxa ay kutusinaysaa sida   uusan  habayaraatee  u jirin wax wada shaqayn  ah oo u dhaxeeya labadaan garab .

Casiir:  waa eray carabbi ah, af soomali ahaan waa  “miirid”sida markii  liinta  lamiiro oo kale , wadamada  carabta ayaa  waxaa  aad looga cabaa  cabitaanada mushalkaa  ee fud fud ,lagana heli karo dukaamada sida supper market-yada , dhan dhankiisa ayaa ah mid aad u macaan

Maadama ay kusoo koreen cabitaan noocaan ah , aadna ay u jecelyihiin  waa  sababta keentay in loogu waqlalo “ciyaal casiir”

Dhaqamaada ciyaal casiirka.

Dhaqano farabadan oo aan halkaan lagu soo koobi Karin  ayay leeyihiin ciyaal  casiirku

Laakin haddii aan soo  qaadano  qaar kamid ah dhaqamada ay caanka kuyihiin  ardaydaani ka imaata  wadamada carabta  ayaa  waxaa   kamid ah :

1-mukhaadaraadka:{Drugs}

intooda badan waxaa ay  soo baxaan kana yimaadan wadamada carabta ayaga  oo aan lahayn wax balwad ah ama  aan is ticmaalin maandooriyaasha , waxaa ay  eheladooda iyo waalidkood  soo macsalaameeyaan ayagoo  leh  oogo ama jir qurxoon , wax yar kadib markii ay  joogaan dhowr  bilood  waxaa ay bilaabaan  noocyada  kala    gadisan ee  maandooriyaasha ,  waxaana  si  dhaqso ah  is badal ugu dhacaa , muuqaalkooda dhimirkooda , wajiigooda iyo  caqligooda  intaba ,waxaana ay u is ticmaalaan daroogada  sidii  ruux  kasoo baxay xabsi ,oo aan haysanin waqti ku filan .

Tusaale ahaan :  waxaad  arkaysaa arday yimid  markii ay  jamacadu  bilaabanaysay, sanadaka qaybtiisa hore , waxa u ahaa  arday ay kamuuqato ardaynimadu , sida uu udadaalaayo  iyo hammiga uu uhaayo wax barashada, waxaa  uu muujinaya  dadaal iyo  fir fircooni dheeraad ah , markii ay bilaabato  sanad dugsiyeedka    qaybtiisa 2-aad waxad arkaysaa ardaygii   oo ay kamuuqdo  is  badal xoogleh , islamarkaasna 70% gabay ama dhumiyay dadaalkii wax barasho ee uu haayay , asagii oo noqday  dub iyo maqaar caatana latiicaaya ,  shakina uu   kaaga jiro  inuu yahay  “hebel” iyo in kale , hana layaabin hadii aad aragtid  xilliyada habeenkii  markii  ardayda ay soo xaroonayaan asagoo banaanada ku dhac-dhacaaya ,

2-ayaga iyo cibaado kala dheer :

waxaa aad  u adag inaad ku aragtid ama ay  yimaadan goobaha  cibaadada sida masaajidyada ,  marka laga reebo  xilliyada ay jiraan ama ay soconayaan imtixaanadu maahine , markaas oo ay indhahaagu qabanayaan   ayaga oo  soo buux dhaafiyay soona camiray maasjidka ,kuna dadaalaya inay soo haleelaaya jamaacada intabadan 5 waqti  ee saaladaha ,waxana dhaqankaaan ay lawagaan guud ahaan  ardayda  katimaada  wadamada carabta , ha ahaadeen soomali ama ajaanib kale , sidoo kale  waxaa  dhif iyo nadir  ah inay  soo xadiraan oo ay yimaadaan  kana soo  qayb galaan xilliyada ay dhacaayan muxaadarooyinka  diiniga ah .

3-sawaxan saqdii dhaxe ah :

tanni waa dhaqan cajiib ah oo ay leeyihiin caana ay kuyihiin ciyaal casiirku , waxaana dhibaato  xoogleh ku qaba oo ay ku hayaan ardayda kale ee la dagan jamacadaha gudahooda ama hosteelada .

Tusaale ahaan : saqbarkii habeenkii  adoo hurdu macaan mel fiican kuumaree , lagana yaabo  inaad  sidhib leh kuheshay hurdadaas , ayaa  waxa aad   maqalaysaa    sawaxan,iyo qaylo circa isku shareertay  taasi   oo ay sii dheertahay dad is  cayrsanaaya , intaad  si  hal haleel ah sariirta  uga soo  booday, bisinka boobtay ,adoo leh  tallow  caawa  ma dhul giriir baa dhacay ,goortaada albaabka furtay , mise waxaa taagan  2-kamid ah ciyaal casiirka , markaad  waydiisay  waxa dhacayna  makuu  jawaabeen  “hebel iyo hebel ayaa  waxaa ay  isku  haystaan  yaa cod macaan labada fanaan ee kala ah naazi cajram iyo  fathia umma khalduum , annaguna ayagaan lakala jirnaye  ee adigu  yaa kula sax san ”adoo ciil margiyaha  ku kala go’anyahay  inta  albaabka iska soo xiratay  ma ku   ganuuncaday  “war nagadaaya  waa  ciyaal  casiiire”

Tanni waxaa ay  katarjumaysaa oo aan  illaa iyo  hada  kala saari la’ahay in markii ay  da’da yaraayeen aysan habayaaratee sooqaadan waqtigii cayaarta , oo ay hadda  u arkaan  inay haystaan fursad ay ku dheeli karaan xilligii ay rabaan iyo in kale .

Dabeecada noocaan ah waxaa  ciyaal carabta soomalida ah lawadaaga oo ku wehliya  dhalinyarada suudanta ah , waana  dhaqan iyo dabeecad joogtaa in saqda dhaxe habeenkii ay  is burbursadaan ayagoo waliba qaylinaaya xoogna  u ordaaya iskuna haysta wax aan macno dhaaxaa lahyn.

3-sheekooyin maan gaabnimo ah :

Intabadan Ciyaal  casiirku waxaa ay  is kula socdaan  una sheekaysataan  koox koox  ,sidii  dagiirantii oo kale , buuq iyo sawaxan ayaa  ku dhax laran markii ay sheekaysanayaan, lakin  kan waa  uu maqala  waxa mid ka kale  uu yiri .

mamuddo dheer hadii aan  u kuur gallay waxaan  ogaaday  in ciyaal casiirku sheekooyinkooda ay san wax raad ah  ku lahayn arimahan soo soca :

1-waxbarasho

2-siyaasad

3-cayaaraha……………. “kan waa ay  ku kala qaybsan yihiin”

4-shukaansi.     iyo wixii lahal maala

  Laakiin  muwduucayadaan  badalkooda  ciyaal  casiirku waxaa ay  isla faaqidaan mowduucyo kale, kuwaas oo ay u arkaan inay ka xiiso badanyihiin ,mowduucyada aan kor kusoo xusnay , waxana ay isla qaada dhigana arimahaan :

Lasocoshada al-bumyada cusub  “heesaha carabta”

inay ku taxnaadaan ,iskuna howlaan lasocashada guud ahaan al-bumyada cusub ee ay soo  saaraan faaniinta   kaheesta ,isalmarkaasna ah kuwo ugu  caansan wadamada carabta , si iskumid ah ayay  uga wada faaloodaan  heesaha  , midkasta oo  ayaga  kamid ahna waxa u xilgooniya iska saaraa sidii dusha uga kaxafidi lahaa al-bum waliba heesaha cusub ee kujira , lkin  illa  iyo  hadda  ma arkin ciyaal casiir  fanaan noqday.

    musal salaadaka carabta ee aan dhamaadaka lahyn

    Arimaha kale ee ay  ciyaal  casiirku intabadan waqtigooda  qaaliga  ku lumiyan waxa  kamida ah soo     

iibsashada DV-yada iyo lasocoshada   musal salaadka carabata ee aan dhamaadka lahayn ,waxaa  yar  inay fiirsadaan aflaanta kale sida :  hindiga, maraykan  IWM

isku cel celis ardayga  ciyaal  casiirkaa  inta uu  kubixiyo  kuna dhumiyay  fiirsashada aflaanta  ama Tv-ga    uu horfadhiyo sanadkii waxaa ay  dhantahay 65%.

Dharka iyo telefonada gacanta oo la isugu faano

Si aan  kafatan ahayn  ayay isugu faanan waxaana dhacda in mararka qaar ay ku galaan  , tartan  dharka gaaar ahaan saraawiisha jeeniska ah , iyo  teleefonada  gacanta lagu qaato waana muwduuc   ciyaal  casiirka agtooda ah arin kulul

Maalin anigoo kasoo baxay  imtixaan , islamarkaasna  uu  jiro kuleyl zaaid ah ayaan waxaan  kusoo leexday katiin ama cafateriyo  “biibito”qofba sida uu  u yaqaan , waxana aan  kaqaatay xabad cabitaan ah , waxaa  goobta fadhiya ayagoo koox ah ciyaal  casiir, dood aad u kulul ayaa  kadhax socota , waa la ii yeeray marki aan waydiiyay  waxa  la iga rabana ,  waxa  la  iyiri “2  jawaaz ayahumaa  xilwah” , taasi oo micanheedu yahay 2-daan mobile  keeba fiican , waxase cajiib leh  in labadaan  telefon  ay yihiin kuwo isku  mid ah  shirkaddu waa NOKIA,  mudolkuna  waa N75. 

gunaanad 

Ugu   danbeytii   Soomaali aduunka  oo dhan ayay  ku kala faaftay  inta u dhaxaysa qorax  kasoo baxa illaa iyo qorax u dhax ,dhaqamo kala duwan ayaa lala kulmay, waxaana  shaki kujirin in  qaar badan oo  kamid ah dhaqamadaas lasoo min guuriyay .

kudhawaad muddo 20-tan sanno ah ayaa  wadankeenii hooyo  xabadi  kaqarxaysaa , taasina  waxaa ay sii ragaadisay  rajadaii waalidiin farabadan oo soomali ah , ahna qurbo jog ay kutaamayeen in ubbad kooda ay dib ugu celiyaan somaliya ,si loo badbadiyo dhalaanka  dhaqan ahaan  iyo diiniyanba u gadoomay , su’aashuse  waxa ay tahay  maalin uun wadankii dib waa loo noqon ee  maxaa lala noqon doonaa???

 

W/D : C/qadir Farax Diriye{Carab}

Department of Public Administration,

University of Karachi,

Karachi, Pakistan

Email: awdirie4@hotmail.com