Shuruudaha horyaal qaran soomaaliyeed oo dib u dhisma mustaqbalka:

Waxaa soomaaliya ilaa markii nidaamkeedii dawladnimo uu burburay ay ku waalatay dadaalo iyo shirar dib u heshiisiineed oo isdabajoog ah oo aan dhammaan.waxayna shirarkaas iyo dadaaladaasi dhammaantood ay ku wajahnaayeen samaynta dawlad soomaaliyeed.waxay tijaabooyinkaasi dhamaantood ku akhirteen fashilaad iyo guuldarro. Haddaba su’aasha halkaas ka abuurmaysa ee cid walbaa iswaydiinayso ayaa noqonaya:maxaa qaldan oo waxii la sameeyaba u fashilmayaan.waxay ila tahay in rajada xal laga gaaro dhibaatadaas soo noqnoqonaysa ee dadka daashatay loo helo ay ku xirantahay ayna udub-dhexaad u tahay sida hadba su’aashaas jawaab loogu helo si cilmiyan oo mowduuci ah oo aan ahayn sida hadda dhacda ee la caadaystay iyo jawaabo mala-awaal iyo odoros aan jirin ku salaysan,kuna wareegta jawaabo diyaarsan oo ah hebel baa maqan iyo shirarka ayaa dibadda lagu qabtay iyo soomaalida la iskuma dayn oo haddii soomaalida la isku daayo xal bay gaaraysaa ama diintii baa laga tagay ee haloo noqdo iyo jawaabo igagee ah oo aan cilmiyaysnayn.waxay dhabta in marka su’aashaas jawaabteeda oo waaafi ah oo cilmiyaysan la helo in xalkii loo dhowaaday oo la gaari karo waayo waxaa iska cad oo aan muran lahayn in marka baadi la goobayo ay tahay waxa ugu horreeya in la helo ama la famo marka koowaad baadida la goobayo haybteeda iyo astaanta lagu garanayo in ay iyadii tahay.

Waxaa soomaalidu aysan wali islafahmin ama aysan garanayn waa maxay soomaaliyada aynu rabnaa? waase maxay noocadda iyo qaabka aynu u rabno in ay soomaaliya noqoto? Waa maxay horta nidaamka siyaasadeed ee soomaalidu u baahan tahay ee naasibaya? Waxaa haddaba soomaalida horyaal oo loo baahan yahay in ay kala doorato laba nidaam oo xukunka siyaasadeed ama dawladeed leeyahay iyo kan naasibaya bulshada iyo mujtamaca soomaaliyeed ee ay qaadi karto amaba u cuntamaya kuna habboon marka la fiiriyo samayskeeda ijtimaaciga ah iyo qaab-dhismeedkeeda bulsho-siyaasadeed ee ay u samaysan tahay kuna qaabaysan tahay ummaddu. Waxay labada nidaam ee aan ka hadlayno ay yihiin nidaamka xukunka dimuquraadiyadda tawaafuqiyeed ama is-waafajineed ee loo yaqaan(consesual democracy) iyo nidaamka kale ee isna ku dhisan dimuquraadiyadda aqlabiyeed ee loo yaqaan(majority democracy).

Hadaba nidaamka hore eek u dhisan habka nidaamka is-waafajineed ee muwaafaqo waxuu xambaarsan yahay oo leeyahay macne iyo falsafad xukun oo ka duwan nidaamka kale ee loo yaqaan habka dimuquraadiyadda aqlabiyeed oo ku dhisan tartanka furan kaas nidaamkan tartanka ku dhisan looga dhaqmo oo laga isticmaalo waddamada dadkoodu ku sifoobay ilbaxnimo sare lehna bisayl wacyi siyaasadeed oo horumarsan isalamarkaana bulshadoodu iswaafaqsan tahay oo ay aad isku leedahay isna ogoshahay oo aysan ka dhex jirin khilaaf qotodheer iyo kaladuwanaansho weyn oo ballaaran sida mujtamaca soomaaliyeed ka jirta oo kale.waxaa nidaamka kale ee isagu ah kan is-waafajineed ee muwaafaqo uu yahay kan ay ku dhaqmaan oo u cuntamaya islamarkaana naasibiya waddamada ay bulshadu kala duwan tahay oo leh bulshooyin iyo beelo kaladuwan ama ha noqoto kaladuwanaansho qabaliyeed ama mid kooxeed ama mid madhabeed iyo dariiqooyin.

Waxaa si weyn la isugu raacsan yahay ayna qabaan oo ay rumaysan yihiin qolooyinka ku dooda ama qaba oo taageersan nidaamka dimuquraadiyadda muwaafaqo ee is-waafajineed in ku dabiqidda iyo ku dayidda ku tijaabinta nidaamka aqlabiyeed lagu holliyo oo lagu dayo nidaamkaas bulshooyinka kala duwan uusan keenayn ama horseedayn sida badanaa dhacda ee la arko in la helo dimuquraadityad aqlabiyeed oo guulaysata balse waxaa natiijadu ay noqotaa oo nidaamkaas iyo tijaabintiisu ay keenaan uuna horseedaa nidaam kalitalisnimo aqlabiyeed(majority dictatorship)

Waxaa taas dhiirigaliya oo sahlaya in kalaqaybsanaanta bulsho ee ay bulshadu u kala qaybsan tahay si qotodheer kooxo iyo beelo kaladuwan u saamaxdaa taasi in qolada markaa xukunka haysataa ee madaxda ka ahi ay xukunka iyo awoodda sida ay rabto ugu tagrifasho kuna caburiso inta kale sida soomaaliya ka dhacaysay ilaa markii dawladnimada la qaatay ilaa maantadaas la joogo oo ay arrimahaas aan soo sheegnay ay muuqato ayna caddahay in hadba ay qolada xukunka iyo awoodda haysataa ay inta kale ku maquuniso kuna caburiso oo ay ku cadaadiso. Waxaana taas wehelisa in qolooyinka iyo reeraha aan xukunka iyo awoodda aaan haysan ay la soo daristo ayna soo waajahdo in dibadda loo tuuro lana tukhaantukhiyo oo la yaraysto(marginalised) si joogto ahna loogu tacadiyo lana duudsiyo oo la maquuniyo.

Waxaa xadgudubkaan iyo ku tacadiga noocan ah ee fooshaxuni uu lid ku yahay uuna burinaya kana horjeedaa halkudhaggii ahaa xukunka shacabka iyo bulshaweynta soomaaliyeed iyo in shacabku talada iyo awoodda leeyahay ee la naadinayay dadkuna lagu maalayay ee la horwaday. Waxuu iyana sidoo kale keenayaa in ay lunto oo ay meesha ka baxdo degenaanshihii iyo xasiloonidii nidaamka dimuquraadiyadeed laga filanayay ee uu yeelan lahaa iyo jiritaankii midnimada waddaniyeed iyo dhuleed ee ummadda iyo qaranka iyo dawladdu ay lahaayeen.

Haddaba nidaamka dimuquraadiyadda tawaafuqiyeed ee is-waafajin ayaa la oran karaa in uu yahay mid ku sifoobay una dhow oo lagu magacaabi karo ifafaalaha hoyga iyo dugsiga dimuquraadiyadda kala-guurka ahi ay leedahay ee lagu tilmaansado.waxaana dhab ah oo jira in nidaamkan is-waafajineed uu leeyahay astaamo iyo tilmaamo u gaar ah oo uu kaga duwan yahay loogana garto nidaamka kale ee aqlabiyeed. Waxaana xusid mudan in u guuridda ay xilliga kala-guurka ah u guurayaan mujtamacyada bulshooyinka kaladuwani ay leedahay guuridaasi sifooyin iyo tilmaamo gaar ahaaneed oo ay ugu muhiimsan tahay in la helo naamuunad iyo qiyaas hal-beeg lagu qiyaaso lagulana socdo oo laga ogaado hadba sida ay uga dhab tahay ama ay u awoodaan uguna guulaystaan bulshooyinka kaladuwani hirgalinta iyo samaynta iyo ku tallaabsiga isbaddal dimuquraadiyadeed oo dhab ah oo guulaysta.

Haddaba iyagoo taas ka duulaya waxa ay si taasi u hirgasho oo loogu guulaysto waxa ay qolooyinka iyo kooxaha dimuquraadiyiinta iswaafajineed rumaysani eek u tilmaamani looga baahan yahay in ay xoogga saaraan kuna tuuntuunsadaan si nidaamkaas loo gaaro loogana miradhaliyo in la hubiyo lana helo sifooyinka iyo astaamaha soo socda ee nidaamkaasi leeyahay laguna yaqaan ee astaanta iyo tilmaantaba u ah oo ah sidatan:

1)helidda isbahaysi weyn oo federal lagu yahay .waxaa isbahaysiga noocan ah laga rabaa in uu yahay mid kulminaya oo ka mid yihiin wakiilada qaybaha iyo kooxaha beelaha waaweyn ee ka kooban yahay ama ah tiirarka asaaska mujtamaca soomaaliyeed ee ugu tunka weyn marka la yiraahdo juquraafi ahaan iyo siyaasad iyo cudud ahaanba(geoplotical).waxayna yihiin beelahaas isbahaysiga federalka ah asaaska u noqonaya beelaha galgaduud-mudug(SNA),puntland(SSDF),banadir-jawhar(SSA),bay(RRA),gedo(SNF),hiiraan(USC/PM).waxaa samaynta isbahaysiga federalka noocan ahi ujeedadiisu tahay uuna dhiirigalinayaa in uu xaqiijiyo isbahaysigani suuranagaliyo gaaridda iyo ka dhabaynta in xukunka iyo talada uu shacabka iyo beelaha maxaliga ahi ay yeeshaan oo ay qaraarka iyo taladaba iyagu leeyihiin ayna qayb ka yihiin oo ka tirsan yihiin si dhab ah oo muuqata oo aan maqaarsaar ahayn sida hadda jirta ee muuqata ee la leeyahay afar iyo bar baa wax lagu qaybsaday oo maqarsaarka ah waxna aysan beelaha iyo shacabka faro ugu jirin oo talada wax ku lahayn ee ay daawade ka yihiin.waxaa iyana sidoo kale taasi sahlaysaa in laga fogaado lagana dheeraado in aysan dhicin in bannaanka laga dhigo ama loo tuuro lana duleediyo oo la faniiniyo xoog iyo cudud bee lama koox ka mid ah beelaha waaweyn ee aan soo xusnay oo ay dhacdo in bannaanka looga saaro xukunka iyo talada dalka oo laga sadbursado.

2)waxaa kale oo shardiga labaad yahay in lahelo nidaamkaas dimuquraadiyadda tawaafuqeed in la helo madaxbannaani taas macnaheedu yahay in kooxaha iyo beelaha aan soo xusnay ee waaweyn ay yeeshaan ayna helaan madaxbannaani ay qoloba ay qolada kale ilaa xad ka madaxbanaan tahay taasi oo suurta galinayasa in ay qoloba ama ay beeliba ay u gacan banaanaato kuna cabirto masaalixdeeda iyo danaheeda iyo yididiilooyinkeeda dhabata ah ee ay higsanayso iyadoo aan wax been abuur ah iyo gacantogaalayn toona aan lagu samayndoonisteeda iyo iraadada rabitaankeeda dhabta ah isalamarkaana aan sidoo kale aan lagu cadaadin laguna dirqiyin oo aan lagu kadin culaysna aan lagu saarin in ay la saanqaado oo ku biirto laguna qoorqabto oo lagu qalqaaliyo in ay ku lugdarsato lana saanqaaddo oo ay la lugqaaaddo aqlabiyadda la soo maleegayo ee boobsiiska iyo dulkakeenka ah ee la dhoodhoobayo sida dawlad ku sheegyadii ka soo baxay shirarkii maqaarsaarka ahaa ee meelaha badan inka badan dhowr iyo tobanka jeer lagu qabtay oo ay u danbaysay tan embagati.

3)waxaa kale oo la rabaa oo muhiim ah in la helo nidaam doorasho oo nisbiya oo kootaysan ama qaybeed kaas oo sahalaya oo suuragalinaya in ay fursad u helaan beelaha waaweyni in wakiiladooda gaarka ah ay ku darsadaan golayaasha hay’adaha qaran taas oo khilaafsan nidaamka dimuquraadiyadda aqlabiyeed oo isaga qofku ku biirayo golaha wakiilada qaran uu yahay qofka tirade ugu badan codadka isagu hela oo aan ahayn kan isagu meesha ku yimaada codadka beeshiisa oo ku matala cidda tirsatay ee uu wakiilka ka yahay.

4)samaynta iskudheelitirid iyo isilaalin awoodeed oo u dhexeeya beelaha iyo kooxaha waaweyn taas oo ujeedadu tahay in aysan dhicin in bee lama koox ka mid ah beeluhu ay istusto isnamoodsiiso oo ay hawaysato ama u hanqaltaagto in ay ku amarkutaagleyso ayna ku marooqsato kana gacansarrayso oo ay ku amarkutaaglayso beelaha kale kana awood badsato.waxay iskudheelitirka iyo isilaalinta noocan ahi ee beeluhu waxay muhiim u tahay iyadoo aysan suurtagal ahayn marnaba in la helo nidaam siyaasadeed oo fadhiya ama xasiloon haddii aan la helin iskudheelitirkaas damaanadda u ah isilaalinta iyo dheelila’aanta awoodeed ee beelaha waaweyn iyadoo marka ay beeli leedahay awood iyo hayb madaxbannaan oo u gooni ah aysan suurtagal ahayn in ay la mid noqoto ama ay la sinnaato beel iyo koox kale oo iyadu cillaal iyo dulsaar ku ah meel kale oo aan haysan damaannada madaxbannaani awoodeed iyo haybeed oo gaar u ah oo ay isku hallayn karto sida tusaalaha puntland oo kale ay haysato ee ay leedahay madaxbanaanidaas u gaarka ah ee ay ku naaloonayso ee dammaanadda u ah.waxaana taas awgeed aan marna laga fili karayn in beelaha iyo kooxaha aan haysa madaxbannaanidaas iyo damaanadaas haybeed iyo awoodeed ee gaarka ah ay marna ku qancaan ayna liqaan in ay si daacad oo dhab ah ay ugu biiraan una galaan ama ay uga mid noqdaan nidaam dhexe oo ay cillaal ku yihiin oo maqaarsaar ah oo aysan beelahaasi lahayn awood iyo hayb siman oo isku dheelitiranisna ilaalinaysa oo damaanad u ah iskiina u taagan sida kan nidaamka hadda ka dhisan puntland oo kale

5)samaynta awood iyo hayb baadisooc astaysan oo gaar ah oo ay beel waliba oo ka mid ah beelaha waaweyn ee aan soo tilmaanay ay yeelato hayb iyo awood isle’eg oo siman oo dheeliotiran(relative power and status),taas oo beelahani ay yeelanayaan magic iyo hayb aqoonsi bulsheed oo waddani ah iyo awood maamul oo siyaasadeed oo u gaar ah sida tusaalaha noocaas ah ee ka jira puntland ooo kale oo leh hayb iyo awood siyaasadeed iyo madaxweyne iyo xukun oo iskiis u taagan.

6)samaynta kaladuwanaansho iyo baadisoocyo waaadax ah oo cad oo ay beeluha waaweyni kalayeeshaan oo aan la isku qaldamin taas oo ujeedau tahay in ay u suurtagaliso beelahaas waaweyn jihaynta iyo qaabaynta baahiyahooda iyo cabashadooda iyo arrimahooda ay danaynayaan iyo yididiiloooyinkooda ay higsanayaan iyo doorashada iyo yagleelidda nidaamkooda siyaasadeed iyo maamul ee ay jecel yihiin ama ay danaynayaan oo ay tahay in aan madmadow iyo hoosaasin iyo iskuqas iyo tuhun iyo kalashaki toona uusan yeelan oo aan qolona taas dareemin ama tuhun iyo madmadow ka galin amaba aan la gacantogaalayn balse iyada la isku daayo fursadna la siiyo oo aan la qulbin laga dhabqin.

Haddaba ilaa arrimahaas aan soo tilmaanay ee kor ku qodobaysan la helo lana suurtagaliyo oo la gaaro nidaam dimuquraadiyad muwaafaqeed oo habka xilliga kala-guurka ah ku salaysan kana tarjumaya marxaladaas ayaysan suurtagal ahayn ayan adag tahay in la helo xal iyo nidaam

mahad herse

mahherse@talktalk.net