AW JAAMAC CUMAR CIISE:
DHINBIIL DIB U NOOLAYSAY HALGANKII DARAAWIISHTA- Q.5aad
 Waxaa qorey: Cabdullahi
Xasan Maxamuud (Cabdullahi Spanish)
Madrid, Spain.
Email: indhagube@yahoo.es
 Waxaa tafatirey:
Cabdirisaaq Maxamed Aaden (Lafoole)
Minneapolis, Minnesota
Email: lafoole100@yahoo.com
Qaybta:
1aad |
2aad | 3aad |
4aad |
5aad
|
QAYBTII 5AAD.
GEBAGEBADII
IYO MIDHIHII
waxa ilaahay mahadiis ah
in Aw Jaamac Cumar Ciise uu ku guulaystey
halgankii xooganaa ee uu u la galay Ingriis iyo
Soomaalidii kaalmaynaysey. Aw Jaamac, wuxuu gacantiisa
ku soo ururiyey wixii gabay iyo taariikh af Carabi ku
qornaa oo dabkii Isticmaarka iyo dabadhiliftiisii
ilaahay ka daahay dhibkoodiina ka badbaadiyey. Wuxuu
kale oo u guntadey qaybtii aan qorrayn oo iyadan uu baaqigii
daraawiishta iyo dadkii kale oo fahmada badnaa oo
ilaahay maskaxdooda ku kaydiyey uu ku gaadhey. Hanashada
taariikhdaas iyo gabayadaas Aw Jaamac geeddheer
iyo geed gaabanba waa u fuulay sida dahabkana waa u
raadiyey, dantiisa gaarka ah iyo reerkiisana waa u
dayacay.
Aw Jaamac kartida, garashada iyo aqoonta ilaahay
siiyey oo uu faciisa wax badan kaga horeeyey ka sokow,
aragtidayda waxan odhan karaa, wuxuu beeniyey oo keli ku
yahay gabay murtiyeedkii Soomaaliyeed oo ahaa:
Ma magoolo geed keliya oo milic
ku yaalaaye
Inkastoo mayey qooyo waa mudhux sanaadaaye
Aw-Jaamac, wuxuu noqday geed keliya oo milic ku yaal oo
magoolay, hadana midho laga dhergo bixiyey. Waxa intaa u
raacda in uu yahay halyey iyo halgame uu ilaahay u simay
isuna barbardhigay afarta sifo ee ugu waaweyn oo ninka
Soomaaliyeed lagu amaano oo kala ah: Geesinimada,
Deeqsinimada, Aftahamada, dad wad iyo dulqaad. Waxaynuna
u cuskan karnaa oo daliil inooka ah raadka uu reebay halgankiisii
dheeraa ee u badnaa ururintii dhaxalkii daraawiish.
:: Sidaynu kor ku soo sheegnay, Daraawiish
markii la jebiyey, gumaysigii Ingriisku wuxuu bilaabay
in uu raadkooda tirtiro. Wuxuu ka bilaabay horta
daarihii iyo qalcadihii ay daraawiishi meel kasta oo
ciidan ka joogey ama ay mar degsiimo ka dhigatay ka
dhistay. Sidoo kale, ingriisku markuu meel walba
ciidankii joogey jebiyey ama ka saaray, wuxuu u dalbaday
ciidan khaas ah oo madaafiic la dhaca iyo mid miineeya
si loo dumiyo oo dhulka loola simo, cid dambena aysan u
isticmaalin, kuwa dhalandoonaana raad taariikheed oo ay
higsadaan u waayaan. Nasiib wanaag, daaraha badankoodii
hadafkii ahaa dhulka lin lala simo way ku guul
daraysteen, 70% in ka badana weli waxbaa ka taagan.
Waxaa intaas barbar socday dacaayad iyo cay iyo been
sheeg ay “warbaahinihii” markaa jirey oo dhan ay u
isticmaaleen sidii ay sumcadii daraawiishta iyo
hogaamiyahoodii u xumayn lahaayeen, si ku dayashadooda
iyo soo hadal qaadistoodu ay u noqoto wax laga
yaqyaqsoodo. Waxaad odhan kartaa maxaa maanta uga ekaan
badan shalay wixii dhacay.
Ingriis daraawiish iyo halgankeedii wuxuu gaadhsiiyey oo
isaga iyo daraawiishii waaga kala joogeen halkay ay
maanta kala joogaan maamulka maamulada ka jira reer
galbeedka iyo waxay ugu yeedhaan argagixisada. Aw
Jaamac mar sidaas u qalafsan ayuu bilaabay
halgan ku aadan ururinta gabayadii Sayid Maxamed iyo
taariikhdii halgankii daraawiisheed waqti ku aadan
1955. Wuxuu run ahaantii u badheedhay dil, xadhig iyo
dhibaatooyin kale oo badan uguna badheedhay dawladii
markaa aduunka ugu xoogga roonayd iyo Soomaalidii daba
dhilifta u ahayd.
:: Aw Jaamac wuxuu sheegay in markii uu
go’aansaday in uu hawshan galo, in dhibaatooyinkii la
soo dersey ay ka mid ahaayeen, xaggee dhaqaale aad ku
jid maro ka heshaa? waxay talo kaga soo ururtay in uu
shan geel ah iibiyo. Hadaba marka aynu dhaqankeena dib u
eegno. Geelu dhulkeena wuxu weligii ahaanjirey
halbawlaha nolosha nin walibana wuxuu isku deyi jirey in
uu inta uu hayoaa ku fara adaygo, isla markaana uu sanad
walba wax ku soo kordhiyo xaq iyo xaqdaraba ha ku tabcee.
Geelu dhaqankeenna reerka oo dhan (qoys, jilib) buu ka
dhexeeyaa oo marka xerada laga saarayo, yaradka kulay ku
tahay rag farabadan baa taladiisa ka qayb qaata. Marka
waxa hubaal ah ninka 1955 arrintaa u badheedhay oo rag
hordhigay kuna guuleystey in ilaahay geesinimo xad dhaaf
ah ugu deeqay.
:: Aw Jaamac wuxuu hawshan buraashadda u
biyeystey waqti amaanka dhulkeenu aad u xumaa oo waliba
ku safarka baadiyaha intaan cadow kale ku helin aad
halis u tahay bahal dad qaad ahi inuu ku dafo. Tan
labaad, waxaa lagu jirey colaad xun iyo dagaal aad u
dheeraaday laga soo baxay oo markaad cidla u dhaqaaqdo
adigoo wax la hungurayn karo wata ay isdeldelid ka
dhignayd. Iyadoo sidaasi jirto Aw Jaamac marna
uma jixin jixin, qaanuun gumaysi, col iyo bahal toonina
iskama hortaagin hawshii uu fulinteeda u qalabqaatay.
:: Waxaynu soo tilmaanay in Aw Jaamac
go’aan ku gaadhey in uu shan geela iibiyo oo jidmar iyo
baadifed ugu tala galo. Hadaba, meesha geelu kaga yaal
ninka Soomaaliyeed oo xoola dhaqatada ah, waxaynu
tusaale uga dhigan karnaa hadalkii ninka Soomaaliyeed ee
inta hashii ka yaraysay oo carrurtii deeqiweydey yiri:
Candhada laga jarta walaahi inta gado in aan
carruurta Dooni u siin. Wuxuu u haystey in
hashiisu doonida ka qaali santahay. Markaa hadaynu saa u
eegno Aw Jaamac iyo raggii nabad geliyey markuu geela
gadayey, waxay Soomaali ugu deeqeen shan Doonyood.
:: Waxa inoo wada muuqata in Aw Jaamac
waqtigiisa qaaliga ahaa, muruqiisa uu danihiisa gaarka
ah ku qabsan lahaa iyo maskaxdiisii u huray dan guud oo
dhib iyo dhaqaale kaga baxa mooyaane aan markaasi isaga
wax dheef ah oo u gaar ahi jirin habayaraatee.
:: Waxa dhaqankeena aad ugu xididaystey, diintuna
sii adkaysay oo tiir asaasiya ah dhaxalka. Dadkeenu waxa
manaafacaadka leh, mood iyo maal iyo aqoontaba waa kala
dhaxlaan. Waxaana dhab ah in aan qof aan dhaxalkeeda
lahayn sinaba loogu gudbinjirin, aqoonaha gaarka ahna
aan bilaash laysu barijirin ama laysugu gaadhsiinjirin.
Waxaana tusaale u ah aqoonta faalka, xiddiginta iyo
geeda gooyada iyo aqoonaha la mid ka ah, sida aduunka
kale boqortooyada loo kala dhaxlo baa loo kala dhaxlaa
oo qofka yaqaani cid kale daaye curruurtiisana ma wada
barijirin e wiilka u weyn baa dhaxalkeeda lahaa. Aw
Jaamac wuxu ka mid yahay uguna horeeyaa daka dumiyey
gidaarkii adkaa oo dhaqanka aqoon qarsiga ku meersanaa,
wuxuuna inaga sooryeeyey ila wadaagana si hagar la’aana
inoo yiri aqoontiisii uu hantiyideeda aadka ugu soo
dhibtooday.
:: Aw Jaamac wuxuu u badheedhay sidii uu rag
falaaga ah oo duur gal noqday oo nin waliba gaarkiisa
ugu baahanyahay (psychological treatment), in uu
aftahamo ku maalo, oo nin walba si gooniya u qanciyo oo
xusuustiisa waxa ku hadhay si gooniya ugala boxo.
:: Wuxu isla markaa afkiisa ku qanciyey oo
sharkoodii dhinac isaga weeciyey gaalo iyo intii u
kiraysnayd. Waxaana hubaal hadduu afgarooc ahaan lahaa
isla markaana ay ka fashilmi lahayd u jeedada uu ka
lahaa ama waxa ku kalifey in uu dhulka wareego, god
madow ayuu abaadi lahaa, hadduu dil iyo daldalaad ka
fakado.
:: Wax badan baynu sheeko ama goob dagaal warkeed
iyo taariikh kaleba maqalay, laakiin waxa keliya oo isku
dubaridi kara oo kutub dhaxal gal ah ka samayn kara qof
ilaahay maskax fiican, garasho dheeraad ah iyo aftahamo
siiyey. Run ahaantiina Aw Jaamac ilaahay intaba waa
isugu daray.
:: Iyada oo daraawiish la jebiyey wixii wadaad astaan wadaad
lehna il gaara lagu eegayo, kan Saalixiyada ku
abtirsadana sida dabka biyo loola raadiyo. Ayaa Aw
Jaamac wuxuu ku guulaystey oo af iyo ekaansho
kalsoonidooda ku hantiyey koox wadaado ah oo Saalixiya
ah. Si uu u barta xeerka iyo xeeladda Saalixiyada,
kadibna daraawiish raggii ka hadhay guntin walba ugu
furaan, sir kasta oo u qarsoonaydna uu ugu dhaadhoco.
:: Hore waxaynu u soo sheegnay in ingriis iyo
Soomaalidii dabadhilifta u ahayd ay aad u isticmaaleen
isgaadhsiintii isticmaarka iyo hab tebiskii Soomaalida,
si ay sumcadda uga dilaan guud ahaan daraawiish, gaar
ahaanna madaxdeedii oo Sayid Maxamed ugu horeeyo. Gabayo
badan oo Sayid Mohamed Cabdulle Xasan in uu islaamka ka
baxsanaa dadka Soomaaliyeed loogu tebinayo baa ina soo
gaadhey oo aynu ka soo qaadan karno kelmado ku jirey
kuwii Cali Jaamac Haabiil mid ka mid ah:
Todobuu qabaa
naaga xora tuu falaa darane
Taag niman lahayn iyo agoon buu ka taajiray e
Ma talyaanigaasaa mahdiya tanina waa yaabe?
Waxaa siyaasadaas loo
hirgeliyey si loogaga hortago hab tebiskii Soomaalidu
dhaqanka u lahayd, ab iyo isirna wax isku
gaadhsiinjireen (oral tradition) oo ay ogaayeen sida uu
xididada Soomaalida ugu dheehanyahay. Ujeedada ka
dambaysaa waxay ahayd in xasuus ku hadhka halgankii
daraawiishta wixii iyaga ka fakada, isaga oo aan sharaf
lahayn oo dhadhan kale leh dadka Soomaaliyeed la
gaadhsiiyo dabadeedna aan dheg loo jalaqsiin.
Aw Jaamac isaga oo og in dacaayadda lagaga adag
yahay makas oo dhanna la qanciyey oo meeshay ka arkaan
ay dagaal ka horkeeni karaan, buu buraashadda wuxu u
biyeystey in uu samro dulna u yeesho si uu taa u
beeniyona, taariikhdii runta ahayd oo ay xaqa u la
haayeena uu ubadka Soomaaliyeed soo gaadhsiiyo.
::
Midhihii uu u guntadey oo dhibka badan u soo maray
markuu gacanta ku dhigay, waxay noqotay sidee dadka
Soomaaliyeed u gaadhsiisaa. Wuxuuna halkaa ka muujiyey
samir iyo dulqaad oo wuxu sugey, midhihiina inoo
kaydiyey ilaa far Soomalidii uu soo bixideeda awaaley ka
soo baxaysey.
::
Aw Jaamac ilaahay ha ka abaal mariyee wuxuu u
badheedhay harraad, gaajo, daal iyo martinimo joogta ah
oo aan dhaqankeenna dantoo kugu khasabta mooye
Soomaalidu ku degdegin. Waxa jira xadiis macnihiisu
yahay “safarku waa qayb cadaabka ka mid ah”. Aw Jaamac
socdaalkaa layna yiri cadaabkay wax wadaagaan ayuu u
badheedhay iyadoo u jeedadiisu ahayd difaaca dadka,
diintooda iyo dalka oo laga difaaco gumaysi sii haysta
ama bedala taariihkda soo halgamayaashii daraawiisheed.
Isla markaa wuxu go’aansaday wixii kaga yimaada in uu u
dhabr adaygo samir iyo dulna u yeesho, ilaaha waaxidka
ahina waa ku guuleeyey, midhihii tacabkiisana waa
hantisiiyey. "Haddaba akhristoow, waxaad ogaataa
in maanta dadkeenii iyo dalkeenii ay marayaan marxalad
la mid ah midii wadanku horey u soo maray waqtigii
gumaysiga iyo gumaysi kalkaalka. Taariikhdana waxaa loo
xusaa ama loo qoraa in qorshe loo samaysto loona diyaar
garoobo mustaqbalka. Bal haddaba, akhriste aniga iyo
adiguba aan miisaan isa saaro, kana fekero sidii loo
badbaadin lahaa dalkeena, dadkeena iyo diinteena".
Aw Jaamac wuxuu takhasus ahaan u qaatay
Xadaaradii da’da weyneyd oo waqti fog oo dhawr kun oo
sano laga joogo ka hanaqaaday dalka Yaman loona yiqwqiin
Xadaaradii “SABA”. Wuxuu kale oo isla markaasi
boodhka ka tumayey, dibna u soo nooleeyey, maantana
hogaanka u hayaa ilaahayna ku taakuleeyey oo hantisiiyey
guud ahaan Taariikhdii Soomaaliyeed oo ku siman ilaa
2000 oo sano iyo Maansadii Soomaalidii hore oo ay
hormuud ka yihiin tan Geela,
Fardaha iyo Haweenka.
Waxana ka mid ah
kutubta faraha badan oo Aw Jaamac qoray oo maanta
qof kasta oo Soomaliyeed oo Dhaqankiisa, Taariikhdiisa
iyo Suugaantiisa jeceli ku dhaadan karo, dhaxalna inoo
wada ah:
(1 Diiwaankii gabaydii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan
(2) Taariikhdii Daraawiishta
(3) Maansadii Soomaalidii hore ee: Geela, Fardaha iyo
Haweenka.
(4) Hilimada Maansadii Soomaalidii hore oo ka kooban 16
baab
(5) Taariikhdii Jamhuuriyadda Jabuuti iyo Halgankii
Xornimodoonka.
(6) Qaran jabkii Soomaaliya
Waxaa qorey: Abdullahi Hassan Mohamud (Abdullahi Spanish)
Email: indhagube@yahoo.es
Madrid, Spain.
Waxaa tafatirey: Abdirizak Mohamed Aden (Lafoole)
Email: lafoole100@yahoo.com
Minneapolis, Minnesota
Faafin: SomaliTalk.com |
Jan 9, 2007
###
|
Daabaco
Boggan | Print