Muqdisho Magaaladii Islaamka Badbaadisay
- "Haddii aysan Muqdisho jerteen Maka iyo Madiina waxay ahaan lahaayeen
ama kujiri lahaayeen gacanta saliibiyiinta" Buugga Majdī Naṣīf.
Taariikh ku saabsan Muqdisho oo ka dahsoon Soomaali badan
Assalamu calaykum waraxmatulaahi wabaraatuh.
Hordhac.
 Xilli
aan kuqiyaasay sanadii 2000 ilaa 2001 ayaa anigoo jooga magaalo ka mid ah
magaalooyinka Soomaaliya waxa lay sheegay in laduminayo guriga awoowgay oo
dhintay, gurigaas wuxuu ahaa guryaha looyaqaan cariishka ama mundulka ee ka
samaysan dhoobada iyo tiirarka.
Halkii ayaan ka orday anigoo ku ogaa gurigaas gudihiisa inay kujiraan alaab
taariikhi ah oo lagama maarmaan ay tahay in laga soo saaro, markii aan tagay
waxan ka soo helay alaabo badan oo uu awoowgay kategay. Waxaa ka mid ahaa
alaabtaas sanduuq ay kujiraan waraaqo iyo kutub hore, waxaana ka helay buug ay
wax ku baran jireen adeeraday oo maanta ah professoro ama jaamiciyiin, buugtaas
waa buugtii ay birimada ku dhigan jireen ama farta ay ku baran jireen.
Waxaan kaloo ku arkay laba kitaab oo daabacan, waxay kala ahaayeen kitaab ka
hadlayey taariikhda madaxwaynihii ugu horeeyay Soomaaliya ee Aadan Cabdule
Cismaan, magaciisu buugaas wuxuu ahaa magaca madawaxwaynaha waxana ku sawirnaa
isagoo ka khudbaynaya golaha midowga Afrika ee Addis ababa wuxuu ku qornaa af
carabi.
Buugga kale ee aan meesha ka helay waxa uu ahaa buug magaciisu yahay
Soomaaliya DHULKII UDUGA IYO CATARKA ama
الصومال أرض البخور والعطور waxa qoray qoraa Masri ah oo ladhaho Majdī
Naṣīf, buugaas waa buug wayn wuxuuna kaga hadlayaa taariikhda Soomaaliya laga
soo bilaabo intaan taariikhdaba laqorin ama waxa lagu yiraahdo afka carabaiga
عصر ما قبل التاريخ 350 milaadka ciisa kahor.
Waxyaabaha aan ka helay sanduuqaas oo kale waxaa ka mid ahaa waraaqo uu
owoowgay ku xisaabsan jiray daymaha mar uu lahaa dukaan 1927 waraaqahaas waxay
ku qornaayeen Soomaali loo qoray sidii carabiga. Waxa kutaalay kilo sonkor ah
qaatay taarikhdu xitaa way kuxusnayd 1927.
Waxan akhriyay labada buug ee daabacnaa waxana ahaa arday tiibo carabi ah oo
madaarista ahliga ee afcarabiga ku baxa dhigta aad ayan ujeclaa wax akhriska.
Waxan aad isugu taxalujiyay buugii ka hadlayey taariikha Soomaaliya. Markii aan
khriyay buuga waxan ku arkay taariikh layaab leh oo aad aan ula yaabay qof binu
aadam ahna aanan ka maqalin waligay oo qariib ah taariikhdaas waxay ku
saabsanayd Muqdisho.
Sidaad wada ogtihiin islaamku markuu daciifay ee uu kala jajabay xiligii
cabaasiyiinta kadib 656H wuxuu ukala qaybsamay dowlado yar yar oo dhexdooda
khilaafaad kajiray kala qoqobkaas kadib gaaladu waxay isugu habar wacdeen in loo
dhameeyo islaamka oo laciribtiro waxay soo qaadeen duulaamo taariikhda galay oo
loo bixiyay duulamadii saliibiyiinta ama الحروب الصليبية , waxa u istaagay oo ka
hortagay halyeygeeni Saaaxu diin al Ayuubi oo hogaamiyay duulaamadii lagu
jabiyay, xamlaadkaas saliibiga ah hadafkoodu wuxuu ahaa in ay Qudus qabsadaan
kadibna ugudbaan Maka iyo Madiina kacbadana ay burburiyaan qabriga nabigana
labaxaan laakiin intaas midna uma suurta galin oo diinta ilaahay ayaa soo
dajiyay isaga ayaana ilaashanaya, waxa ilaahay kusaladay Saaaxu diin al ayuubi
oo ka yimi Masar laakiin udhashay Ciraaq.
Salaaxu diin wuxuu burburiyay dawlad waagii dambe daciiftay oo ladhihi jiray
Mamaaliik المماليك wuxuuna ka dhisay meesheedi dawladiisa oo ahayd dawladtul
ayuubiyah. Waxa layaab lahayd taariikhdaas ninkii raacraacay, in gaalada
saliibiyiinta ah ay soo qaadeen 7 xamlo sida ay qorayaan mu’arikhiintu,
todobadaas xamlo midkasta waxaa loosoo magacaabay hogaamiye birta calashaday,
kadibna masiirkiisu wuxuu udanbayn jiray in ladilo hadana midkale ayaa lasoo
magacaabi jiray sidaas oo kale isagana manoqon jirin 7 hogaamiye waxa hortaagnaa
hal hogaamiye waan salaahu diin.
Waxa taariikhda kujirtay in ay koox ka tirsan saliibiyiinta ay usoo talaabeen
jaziirada Carabta oo ay soo mareen badda cas waxayna kasoo dageen maanta meesha
ay kutaal Jeddah hadafkoodu wuxuu ahaa in ay labaxaan qabriga nabiga naxariis
iyo nabad galyo korkiisa ha ahaatee, Madiina markaas dad badan majoogin oo waxa
la aaday jihaadka ka socda Qudus, waxa ubadnaa Madiina dumar iyo caruur iyo
odayaal.
Salaahu diin warkii uu maqlay wuxuu usoo diray fardo iyo rag aad udheereeya
waxay kasoo baxeen Qudus ilaahay wuxuu usuurta galiyay inaysan gaaladii gaarin
Madiina oo looga soo hormaray waadna arki kartaa masaafada ay isku jiraan Qudus
& Madiina iyo Madiina & Jeddah. Sida u afkiisa ka qiranayo taliyihii
hogaaminayey gumaystihii saliibiga.
Raggii loosoodiray inay difaacaan qabrigii nabiga naxariis iyo nabad galyo
korkiisa ha ahaatee way difaaceen nafta ayeyna uhureen nimankiina meesha ayey
kulaayeen.
Markii ay usuurta gali wayday inay qabsadaan Qudus oo ay ku khasaareen 7
dulaan oo midkastaba rag iyo kharash iyo naf uga baxay ayey joojiyeen dulaankii
larabay in islaamka looga qabsado dhanka woqooyi. Muddo lagu qiyaasay 20 kadib
ayey umuuqatay saliibiyiintii inay jirto fursad banaan oo looga soo gali karo
musliminta dhabarkana looga jabin karo si toos ahna loo qabsan karo Maka iyo
Madina, meeshaas waxay noqotoy bariga islaamka gaar ahaan in geeska Afrika laga
soo galo kadibna loo gudbo Yemen halkaasna looga talaabo Maka iyo madina, waxay
is tuseen dadka geeska Afrika jooga inay yihiin cawaan iyo inaysanba ahayn dad
jira, yemen waa loo qiyaastay inay cidloowday madama dadkii kunoolaa ay ujihaad
tageen Qudus oo ayba cidlo tahay.
Maka waxay kutaalaa qalbiga caalamka iyo qalbiga wadamada islaamka, maadaama
ay usuurta gali wayday inay kasoo galaan dhanka wuqooyi waxay ku fakareen in
laga soo galo dhanka koonfureed oo ah dhul furan.
Sawirka oo weyn:
http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/n_africa_mid_east_pol_95.jpg
Burtiqiiska ayaa hogaaminayey duulaankan, waxana ku gadaaljiray wadamada
Faransiiska, Britishka iyo Jermalka laakiin hogaanka iyo ciidanka ugu badnaa
waxa lahaa Burtiqiiska waayo wiilka watay duulaankan ee Henry aabahiis ayaa
baadari ahaa wuxuuna korka uga soo shubay biyo uu kusheegay kuwa barakaysan oo
ka yimi dhanka ciise.
Duullaanka ka hor waxay ahayd geeska Afrika mid kunaaloonaya nolol aad
uwanaagsan iyo amni wuxuuna ahaa dhul ay aad iyo aad uga socdaan ganacsiga iyo
nolashii kale ee kala duwaneed waxay mu’arikhiintu sheegaan in xiligaas geeska
Afrika ama Soomaaliya ay ahayd dhulka ugu barwaaqada badan aduunka dadkooduna ay
ahaayeen dadka ugu qanisan caalamka.
Duullaankii iyo ciidamadii waxay bilaabeen inay soo dhaqaaqaan, wuxuu buugu
leeyahay waxay kasoo wareegeen galbeedka Afrika ilaa Koonfur-Afrika kadibna
waxay usoo wareegeen bariga Afrika. iyagoo soo qabsaday jaziirada zinzibaar
dadkeedana soo laayeen guryahoodana soo gubeen, waxay kusoo xejiyeen Mambasa oo
buugu leeyahay waxay ku qaadeen weerar, Mambasana way isdifacday kadibna way
go’doomiyeen waxay Mambasa go’doon ahayd 33 bilood kadibna way is dhiibtay.
Kaddib waxay usoo gudbeen Kismaayo iyadana dagaala ayey kula wareegeen, waxay
ku xijiyeen Marka iyadana si fudud ayey ula wareegeen, kadib ayey yimadeen
Muqdisho iyagoo Muqdisho dhayalsanaya ayey aadeen balse waxay lakulmeen dagaal
aad u adag oo aad ukulul kuwii horena ka daran jilbahaa laysu laabay.
Muqdisho way diiday inay isdhiibto dhowr weerar ayey ku qaadeen balse uma
suurta galin Burtiqiiska iyo kuwii kale ee lasocday inay furtaan waxay
kutashadeen inay go’doomiyaan (Portuguese Blockade). Kadibna waxay kusoo rogeen
go’doon adag oo dhankasta ah badda iyo bariga, dadka reer Muqdishana way diideen
in laqabsado, waana diideen in ay is dhiibaan, danna kama lahayn go’doonka
lasaaray.
Balse meesha iyo waxa aan lafajacay waxay ahayd intee ayey Muqdisho go’doon
ahayd? Walaahay dhawr jeer ayaan eegmada ku celceliyay inta sano ee Muqdisho ay
go’doonka ahayd ee uu qoraagu qoray, waxay Muqdisho kor fadhiyeen 40 sano,
waa tiro aan rumaysan waayey balse buuga ay kuqorantahay, ٤٠ سنة ayaa kuqornayd
buuga afartan sano ayey kor fadhiyeen Muqdisho dadkeeduna ay ku dhex noolaayeen.
Arintaas waan baaray, kutub kalena waxay qoraysaa inay ahayd 39 sano labada
tiro makala foga, 40 sano tiro yar maaha dadkaas sidee u dulqaadanayeen sideese
unoolaanayeen gadaal ayan ku arki doonaa taas.
Waxaa lasheegaa in 40 sano gudahooda dagaalo badan ay isku dayeen Burtaqiisku
ayna fooda galin waayeen magalada. Laakiin buugu maqorin dagaaladaas.
Soomaalidii Muqdisho joogtay kumaysan xisaabtamayn sanadahaas aadka ubadan in la
go’doomin doono waxay waraqo dhuumasho ah udireen muslimiintii kunoolayd
Ethiopia oo ay kaga dalbanayaan inay usoo gurmadaan oo ay ka dulqaadaan
go’doonka saaran, laakiin umasyan soo jawaabin waraaqo kale ayey udireen oo
dalabkii hore kuqornaa iyagana jawaab kamaysan soo bixin. Guud ahaan dalka
Ethiopia waa dal cadow soo jireen ah ku ah Soomaaliya.
Kadib waxa dulqaadkii ka dhamaaday Burtiqiiskii iyo huwantii kale, waxay
udireen reer Muqdisho waraaq ay kaga dalbanayaan inay is dhiibaan maadaama muddo
dheer ay kujireen go’doon ba’an, waa loo dhaartay waana lahandaday waxna waa loo
balanqaaday haday isdhibaan balse jawaabtu maxay noqotay?
Waxa lasheegaa in dadka markaas Muqdisho joogay ay kujireen carab iyo hindi
muslimiin ah oo difaaca ka qayb qaadanayey balse si kastaba ha ahaatee meeshu
waa Muqdisho dalkuna wuxuu ahaa Soomaali, waxay kusoo jawaabeen jawaab layaab
kunoqotay kuna kaliftay huwantii iyo Burtuqiiskii inay halkaas kahuleelaan kuna
joojiyaan duulaankii ay kudoonayeen inay ku qabsadaan Muqdisho, kaddibna uga sii
gudbaan Maka si ay ula soo baxaan qabriga nabiga naxariis iyo nabad galyo
korkiisa ha ahaatee.
Kadib markay ka tashadeen reer Muqdisho jawaabta ay bixin lahaayeen ayaa
odayaal diinta aad ugu xeel dheeraa waxa ay ku taliyeen inay jawaabtu noqoto
dhawr sadar oo qiima badan. Jawaabtii waxa loo doortay inay noqoto qoraalkaan
Carabiga ah oo u qornaa sidan:
.بسم الله الرحمن الرحيميا ايهالذين كفروا لاتدخلوا بيوتا غير بيوتكم حتى
تستأنسوا وتسلموا على أهلها ذالكم خير لكم لعلكم تذكرون. فإن لم تجدوا فيها أحدا
فلا تدخلوها حتى يؤذن لكم وإن قيل لكم إرجعوا فارجعو هو أزكي لكم, والله بما تعلمون
عليم
Kalmadahaas oo ah waxa luqadda Carabiga looyaqaan iqtibaas ama إقتباس
in quraanka wax laga soo qaato, mana aha jees-jees. Kutubtuna way qorayaan gaar
ahaan kutubta balaaqada البلاغة. Erayadaas micnahoodu waa “war hooy kuwani soo
duulayoow hagalina guryo aan guryihiina ahayn ilaa aad dalab waydiisataan oo aad
salaantaan taas ayaa idiin khayr badan si aad ugu waano qaadataan”.“Hadii aad
kawaydaan dad hagalina ilaa laydiin ogalaado hadii laydin dhaho noqdana noqda
taas ayaa idiin daahirnimo badan, ilaahayna waxad samaynaysaa wuu ogyahay”.
Guriga loo jeeday waa Muqdisho muqdishana waxay tiri noqda wayna diideen.
Sidaas ayuu hadalku udhacayaa.
Hadaba goortii loodhiibay jawaabta hogaamiyihii ciidanka ee henry wuxuu
dalbaday tarjumaan wuxuuna layaabay jawaabta yar, jawaabtuna waxay ku qornayd
carabi, tarjumaankii wuxuu usheegay hadalka aan kor kusoo xusnay, taliyihii
wuxuu layaabay jawaabta yar ee aadka udaran oo quusta ah, Taliye henry wuxuu
latashaday ciidankii iyo ragiisiiba. waxaana lagula taliyey in la iska noqdo oo
halkaas lagu joojiyo duulaankii ayna iska daayaan duulaanka.
Waxay bilaabeen inay aruursadaan qalabkoodii ayna iska noqdaan balse intaan
lanoqon hogaamiye henry wuxuu dalbaday inuu lakulmo odayaasha reer Muqdisho oo
uu waydiiyo hal sua’aal oo kaliye. Way aqbaleen kulankuna wuxuu ka dhacay meel
labada ciidan udhaxaysa su’aashii ayuu waydiiyey waxayna udhacday sidatan.
- Taliye henry: “intii aan go’doonka idinku haynay oo dhamayd 40 sano side
unoolaydeen mudada intaas la’eg maadama aan idinka xirnay bad iyo bari inay
wax idinka yimaadaan”?
- Mid ka mid ah odayaashii Muqdisho ayaa ujawaabay wuxuu yiri : “ XOOLO
AYAAN DHAQANAYNEY INTAAD GO’DOONKA NAGU HAYSEEN LO’, GEEL IYO ARI AYAA NOO
JOOGA, MALINTII WAXAN DAAJIN JIRNAY MAGAALADA GUDAHEEDA, HABEENKIINA
HILIBKOODA AYAAN CUNI JIRNEY, CANAHOODANA WAA CABI JIRNAY, CARUURTANA SIISAN
JIRNAY, XOOLUHUNA WAY TARMI JIREEN”.
Hogaamiyihii wuxuu ku baaqay oo uu kutaliyay kadib markuu uu Yurub kunoqday
in ciddii rabta in Soomaaliya qabsato ay kala dirirto xoolaha oo ah laf dhabarta
nolosha Soomaalida, wuxuu kutaliyay in Soomaaliya laga dabar jaro xoolaha ay
kunoolyihiin.
Ugu dambayntii gaaladii duulaanka ahayd way noqdeen iyagoo niyad jabay
Muqdishana waxay udabaaldagtay inay islaamka badbaadisay. Qoraaga buugu wuxuu
hadalkiisa kusoo gaba gabaynayaa sidatan “ لولت مقديشو لكانت مكة ومدينة تحت
يد الصليبين".Wuxuu yiri “ hadii aysan Muqdisho jerteen Maka iyo Madiina waxay
ahaan lahaayeen ama kujiri lahaayeen gacanta saliibiyiinta”.
GABOGABADII: Soomaaliya iyo Soomaalida waxay ahaayeen dad utaagan inay is
difaacaan, waxay ahaayeen dad aad u adkaysi badan oo geesiyaal ah. Waana sababta
keentay in lakala jabiyo oo lakala qoqobo.
 Waxan
kusoo gaba gabaynayaa taariikhdan yar: Waxan hoos kuxusayaa inta wadan ee isku
dayey inay Soomaaliya xoog ku muquuniyaan oo cidiyaha ku diriray laakiin ay
usuurta gali wayday.
1- Portugal - 1295
2- Ethiopia - 1504
3- Egypt- Masar - 1870
4- France - 1884
5- Italy - 1886
6- England - 1886
7- Ethiopia - 1921
8- Ethiopia - 1935
9- Ethiopia - 1964
10- Ethiopia - 1977
11- U.S.A - 1992
12- UNISOM - 1993
13- Belgium – 1993 kismayo
14- Ethiopia - 2006
15- AMISOM - 2007
16- Kenya - October 2011.
Wabilaahi towfiiq
Mohamud Ahmed Mohamud Aw-Osman (xaydar)
E-mail: Haydar101@muslim.com
Faafin: SomaliTalk.com | November 16, 2011
| 
Daabaco
Boggan | Print
