Daabaco Boggan | Print

Dib u eegista Taariikhda Soomaaliya: Sheikh Saadiq Eenow - Qaybta: 1aad

Taariikhdaadaa marka aad taqaanid ayaad hore u socon kastaa....

• SomaliTalk.com | July 26, 2010

  ---

Sheikh Saadiq Eenow, oo ah taariikhyahan Soomaaliyeed, dhakhtar iyo macallin Jaamaceed iyo qoraa, ayaa June-July 2010 ka soo safray Soomaaliya isagoo booqasho ku yimid gobolka Minnesota ee dalka Maraykanka. Halkaas oo Soomaalida ku dhaqan iyo guud ahaan shacabka Soomaaliyeed inta qormadani gaaro waxa uu u soo bandhigay taariikhda facaweyn ee Soomaaliyeed. Prof. Eenow intii uu ku sugnaa Minneapolis waxa uu Soomaalida kala hadlay dhawr goobood sida mutamar iyo masajiddo iyo munaasabado kale.

Haddaba waxaan qormadan idiinku soo koobayna dib-u-fiirin soo koobaysa Taariikhda Soomaaliyeed oo uu Sheikh Saadiq Eenow la wadaagey dadkii Soomaaliyeed. Waxaan qormada ku dari doonaa tixraacyo dheeraad ah oo kabaya warbixin taariikheedka dadka Soomaaliyeed ee ku dhaqan cirifka bari ee Qaaradda Afrika, sidoo kale waxaa qormadan la socda cod kamid ah taariikhdii uu jeediyey Saadiq Eenow oo barax tiran.

Qormadan aan ka diyaarinay taariikhdii uu soo bandhigay iyo khudbadihii Sheikh Saadiq, waxaan u qaybin doonaa dhawr qaybood. Qaybtan waxaan si gaar ah ugu soo qaadanaynaa siday Soomaaliya ahayd qarniyadii 19aad iyo 20aad iyo sahamadii gumaystayaasha iyo sidii la isaga caabiyey gumaysiga ilaa xorriyadii. Waana qormo koobaysa taariikhdaas dheer.

Dr. Saadiq Eenow Waxa uu Soomaalida u soo bandhigay Fiiro Kooban ee Taarikhdan:

• Dhegeyso Dr. Saadiq Eenow ama soo rogo (mp3)

Taariikhdu waxay ka mid tahay waxyaabaha isku xira dadka, oo midnimadooda adkeeya, oo in ay isku dad yihiin tilmaama, oo muujinaya xididka dheer oo ay ku taagan yihiin ee u adkaynaya. Laakiin haddii xididkaas la waayo dadku waa kala firdhanayaa sida Soomaalida hadda ku dhacday.

Soomaalidu waxay leedahay taariikh hodan ah oo aad u qiimo badan oo loo baahan yahay in qofka Soomaaliga ahi wax badan ka ogaado, jiilasha dambena aannu u gudbino si ay uga tallaabsadaan godadka taariikheed ee hor yaalla.

Taariikhda Soomaalidu waxay leedahay facweyn oo guun ah, waxay kamid tahay waxyaabaha la inaga bililiqaysatay. Sida caadiga ah taariikhda waa dhacdo oo sideedii loo soo weriyey, taas oo ah taariikh sugan oo aan laga badbadin ama qayb laga tegin. Taariikhda waa tagto, mana aha waxaad jeceshay ama aad necebtahay, waa dhacdo.

Inta aynaan u gudbin taariikhda fog ee Soomaalida, aan marka hore eegno sidii ay Soomaalidu ahayd Qarniyadii 19aad iyo 20aad.

Labadii boqol (200) ee sano ee ugu danbeeyey oo ah qarnigii 19aad (1800 - 1900) iyo qarnighii 20aad (1900 - 2000) bulshada Soomaaliyeed ee ku nool Geeska Afrika ma soo marin 10 sano oo xiriir ah oo nabad ah ama ay nabad ku sugnaayeen ma soo marin.

Qarnigii 19aad iyo Soomaaliya

Sannadkii 1800 waxa uu Soomaalida u bilowday ayagoo badankoodu ku sugnaa dhaqankoodii xoolo raacatada ahaa, oo hayaanka iyo geedigu uu ahaa waxyaabaha asalka u ah noloshooda dhaqan-dhaqaale, isku xirnaanshaha beeluhuna ay ahaayeen aasaaska saldhigga noloshooda iyo midda siyaasadeed.

Burburkii imaaraddii Axmed Gurey waxaa markaas laga joogey in ka badan 250 sano (Axmed Gurey waxa uu noolaa intii u dhaxaysay 1507 – February 21, 1543). Dhaawacii Soomaalida xilligaas soo gaaray waa ka soo kabteen. Waxaana xilligaas Soomaalida u hana qaaday imaarado dhawr ah.

Bilowgii qarnigaas 19aad waxaa Soomaaliya ku soo batay ganacsiga iyo doonyaha. Waxaana bartamihii qarnigaas bilowday sahanadii reer Yurub. Maadaama xeebahaas geeska Afrika ay ku soo bateen doonyaha iyo ganacsigu waxaa Ingrisiiskii degeen oo saldhig ka dhigteen Cadan (halkaas oo maxmiyad u ahayd intii u dhaxaysay 1937 - 1963). Cadan waxay Ingriiska u noqotay meel doonyihiisa u socda Bariga-fog ay ku sii nastaan oo shidaalka iyo sahayda ka sii qaataan, waxayna noqotay meel camiran.

Badweynta Hindiya iyo badda Gacanka Cadmeed meesha ay iska galaan waxaa ka kaca hirar aad u waaweyn. Sidaas daraadeed maadaama doonyihii xilligaas ay aad u tabar yaraayeen waxay ku soo dhowaan jireen xeebta. Marka ay soo dhawaadaan dadka Soomaalida ahi, gaar ahaan dhallinyarada ayaa qafaalan jirey, qaab Burcad-badeed oo kale ah.

Hadii aan ku hakano arrinta la xiriirta Burcab Badeeda xeebaha Soomaliya ka jirtey qarniyadii hore waxaa arkeynaa sidan:

Haddii aan intaas kaga gudubno qormadii dhextaalka ahayd, oo aan u soo laabano  Qarnigii 19aad iyo taariikhdii uu soo bandhigay Dr. Saadiq Eenow:

1825kii waxay ahayd markii u horeysey ee Ingriiska uu damco Soomaaliya. Doon uu leeyahay Ingriisku ayaa lagu afduubtay Berbera. Dadkii lasocdeyna waa la laayey, hantidiina waa la dhacay. Markaas ayaa sarkaal Ingiriis ah waxa uu yimid xeebaha Soomaaliyeed waxana uu heshiis la galay qabaa'ilka degganaa xeebaha si uu ammaan uga helo iyo in ay magdhaw ka siiyaan doontii iyo dadkii laga laayey, haddii kale waa ku soo duulayaa, qabaa'ilkii heshiiskaas waa ogolaadeen.

Qarniga bilowgisii boqortooyadii Cumaan oo uu Suldaan ka ahaa Sayid Siciid ayaa u soo guurtey Zenzibar ayagoo daba socda ganacsiga Afrika, siiba ganacsiga xayawaanka duur-joogta iyo iibsigii Bini-Aadamka (dadkii la dhehi jirey Addoomada), kuwaas oo kaaba-qabiilada siin jirey lacag iyo wax dhal-dhalaalaya si ay ugu soo ururiyaan wiilasha iyo gabdhaha dhallin yarad ah. Maadaama ganacsi xoog leh halkaas uga furnaa ayaa saladanii Cumaan usoo guurtey Zengibar.

Markaas ayaa suldaankii Zengibar wuxuu la xiriiray xeebihii Koonfurta Soomaaliya, sida Xamar, Marka, Baraawe iyo Kismaayo. Waxana uu geeyey rag masuul uga ah. Waxana uu Soomaalida ugu sheekeeyey waxan ahay Nebi Muxammed (SCW) duradiisii, nin Islaam ah ayaan ahay ee maadaama aan Ashraaf ahay ii ogolaada in aan dusha idinka maamulo. Dadkuna reer miyi ayey u badnaayeen, waana iska ogolaadeen. Weliba magaalooyinka dad Carab ahina waa deganaayeen kuwaas oo dhankiisa ahaa.

Markii xoogaggii reer Yurub kusoo bateen xeebaha  Afrika waxay xiriir la yeesheen Suldhaankii Zengibar. Dawladdii u horeysey oo xiriirka wanaagsan la yeelatey Ingriiska ayuu ahaa, waxaa ku xigey Jarmalka iyo Talyaaniga oo goor dambe yimid.

Talyaanigu waxa uu 1885 bilowgiisii ayaa Talyaanigu waxa uu suldaankii Zengibar ka codsaday in uu kusoo wareejiyo degmooyinka ku yaal Koonfurta Soomaaliya. Suldaankii arrintaas waa ka diidey. Markaas ayaa Talyaanigii waxa uu yiri diidamadaasi waa ihaano la igu sameeyey, marka waa in aan ku duulo jasiiradda Zengibar. Xilligaas Seyid Saciid ma noolayn waxaana jasiirada suldaan ka ahaa wiilkiisii Barqash. Ingriiska ayaa kala dhex galay oo u dallaalay, yirina ogolow in aad dhulkaas xeebaha Soomaaliyeed siisid Talyaaniga, lagna ka qaado. markaas ayaa Seyid Barqash waxa uu talyaanigii u ogolaaday xeebahaas. (Waxaan qormada dambe ku arki doonaa sidii aay dadkii ku noolaa xeebaha Koonfureed ay isaga caabiyeeen Talyaanigii).

Xilligaas, xuduudda Soomaaliya oo dheer waxaa ku socdey sahanno farabadan oo ka imanayey dalalka reer Yurub. Sahamadaas waxsay markoodii hore xiisaynayeen oo ay fiirinayeen meelaha biyaha leh iyo khayraadka dhulka geeska Afrika, ganacsiga, dadka noloshooda, waxyaabaha khilaafaadka ee ay dadku isku hayaan, waxyaabaha ay heshiiska ku yihiin iyo taariikhda dhaw ee dadkaas. Waxayan sahamiyayashaasi la kulmeen dhibaatooyin farabadan iyo caqabado ka hor yimid.

Sannadkii 1869 markii la furay Kanaalka Suweys (Zuez canal). Kanaalkaasi waxa uu soo dhaweeyey isu socodkii Badweynta Hindiya iyo doonyihii ka imanayey Yurubta Galbeed. Doonayahaas ka imana jirey Yurubta waxa ka soo jiroon jireen Koonfur Afrika. Fogaantii la isu socon jirey waxay noqotay kala bar kaddib markii lafuray kanaalka. (Kanaalka Zuez waxaa dhismihiisa la bilaabay 1859 waxaana la qodayey muddo 10 sano ah. Waxaana maraakiibta loo furay November 1869.)

Furitaankii Kanaalka Zuez waxay kor u qaaday xiisahii loo qabay degaankeena Soomaaliyeed. Waayo maraakiibtii oo dhan ayaa waxay noqdeen kuwo wadadeenii soo mara. Arrintaas ayada ah waxay keentay in xoogaggii reer Yurub isku qabsadaan. Taasi waxaa ka mid ahayd waxyaabahii keenay Fadhigii Berlin ee 1884-1885 iyo  Fadhigii Begium. Fadhiyadaas oo lagu qaysanayey awoodii dhulalkan looga talin lahaa. Dhulalka la qaysanayey nasiib darro waxaa ka mid noqday dhulkeena Soomaaliyeed; Saddex xoog oo shisheeye ay ayaa kala qaatay: Faransiiskii oo qaatay Jabuuti, Ingriiskiina wuxuu qaatay Woqooyi, Talyaaniguna wuxuu qaatay Koonfurta. Waxaa intaas weheliyey Boqortooyadii Itoobiya oo damac kaga jirey dalka Soomaaliya oo ayaduna ka soo sikatay dhanka Galbeedka Soomaaliya.

Waxaa jirey 1874 ayadoo hayaamadii sahamintu ku socotey dhulka Soomaalida, oo qabaa'il is laynayaan, ayaa magaalada Cadan markii ay camirantay ayaa waxaa dhacday in dadkii ku noolaa dhanka xeebta Soomaaliya uu soo geliyay kharash badan. Marka reerkii meesha ka xigey reeraha kale waxa uu yeeshay hanti badan, halka reerihii dhulka gudaha ku jirey ay weli ahaayeen geeley sabool ah. Waxaa dhacay khilaaf xoog weyn.

Taariikhdan waxaan u xusaynaa xaalad ay gebi ahaan Soomaalidu ku sugnaayeen, heshiiskii la heshiisiinayey labadii reer: War hantidaan wax naga siiya walaalihiin ayaan nahay, iyo maya, waxaa ka dhacaay dagaal. Dagaalkaas oo muddo socdey. Fadhi kasta oo la isu yimaado waa la heshiisiin waayey. Gabay la yiraahdo Dal dhameeye ayaa nin degaaankaasi ahi katiriyey dhacdadaas. Gabagaas waxaa yaab leh ninkaasi Soomaaliya oo dhan ayuu tilmaamayaa oo tusinayaa xaaladda ay ku sugnayeen.

Qarnigaasi waxa uu dhammaaday ayadoo ay sii socdaan sahamadii iyo qaybsigii Soomaaliya.

1854 - Waxaa Soomaaliya sahan ku tegey laba kabtan oo ah Burton iyo Speke.
1875-1876: waxaa xeebta Berbera iyo Webiga Jubba soo gaaray masaaridii.
1883 - M. Revoil ayaa sahan ku tegey Jubbada Sare ee Soomaaliya
1884-1885 - Sahan u wato F.L. James ayaa garey Soomaaliya
1884-1885: Waxaa magaalada Berlin lagu qabtay shirkii lagu qaybinayey Afrika (Berlin Conference of 1884-1885)
1889-1890 Talyaanigii ayaa maxmiyadiisii gaarsiiyey xeebaha Soomaaliya oo ka soo bilaabanaya gacanka cadmeed ilaa webiga Jubba.
1890-1892 - Waxaa Soomaaliya sahan ku tegey safar Talyaani ah, gaar ahaan sahankaas waxaa ka mid ah aa Signor Robecchi, Lieutenant Baudi di Vesme, Prince Ruspoli, Captain Battego iyo Captain Grixoni.

Qarnigii 20aad iyo Soomaaliya

Sannadkii 1900 waxa uu Soomaalida u bilowday ayadoo xaaladda aan kor ku xuysnay lagu jiro. Qarnigaas Soomaalidu waxay sameeyeen iska Caabin farabadan oo ay iskaga caabinayeen xoogagaaan damaca wadey ee gumaysiga ah in laga hor tago.

Ka hortaggaas taariikhda waxay xustaa qabaa'ilka Biyo-maal dhaqdhaqaaqoodii xoogga lahaa ee iska caabinta gumaysisga. Waxa kale oo taariikhdu xustaa kacdoon ka dhacay Kismaayo. Kacdoonadas marka la isku daro kii u weynaa waxa uu ahaa Kacdoonkii Daraawiishta ee socdey 20 sano. Kaas oo markii dayuurado loo adeegsadey aakhirkii la jebiyey 1921.

Buugii laga qoray Seyid Maxamed Cabdulle Xasan, ninka qoray buugga "Mad Mullah" oo ah ninkii jebiyey waxa uu sheegayaa in Seyidka iyo ciidamadii Daraawiishtu ay ahaayeen dad wadaniyiin ah, oo dalkooda u diidanaa in la guamsto. Sharafna waxa qofka ugu filan waxa uu u qiro ama ictiraafo kii isaga ka soo horjeedey.

Markii Daraawiishkii meesha ka baxday, Soomaalidu waxay sii wadeen iska caabintii gumaysiga ayagoo wadey dagaallo googoos ah. Waxaa ka mid ahaa:

Boqor Cismaan: waxa Talyaanigii u soo qoray waraaq, lagu amrayo in uu hubka dhigo oo is dhiibo. Wuxuu markaas Boqor Cismaan shiriyey raggiisii oo uu weydiiyey "ma is dhiibnaa, mase weynu dagaallanaa". Waxaa shir bil qaatay ka socdey meesha la yiraahdo Noobir, waxaana laga tashanayey arrintaas. Waxaa halkaas laga soo saaray go'aan in aysan is-dhiibayn. Markaas ayaa Talyaanigii weerar oo boqorkiina qabtay, magaalooyinkii lala dhacay madaafiic, laba sano ayaa dagaalkaasi socdey.

Iska caabintii Sheikh Xasan Barsane: Dagaalkaasi markii uu bilowday waxaa gumaystayashii qabteen Sheikh Xasan barsame, waana la xiray waxaana lagu diley xabsiga. (Sanadkii 1924 ayaa Sheikh Xasan Barsane waxa uu hor kacay kacdoon ka dhacay Shabeelle oo looga soo hor jeedey gumaysigii Faashiistaha Talyaaniga. Dabayaaqadii sannadkaas ayaa kacdoonkaas la caburiyey, waxaana la xiray Shaykh Hassan Barsane, shan sano kabacdi ayuu ku geeriyoodey isagoo weli ku jira xabsiga 1926).

Iska caabintii Cumar Samatar: Dagaalkii iska caabinta ahaa ee uu hor kacayey Cumar Samatar waxa u usocdeey laba sano. isgana wa la caburiyey.

Dhanka Woqooyiga waxaa ka kacay saddex nin oo wadey halkan oo iskacaabin xoog leh oo isugu jirey dagaal, qalin iyo af. Kuwaas oo kala ahaa Sheikh Bashiir, Faarax Oomaar iyo Xaaji Aaden Af-qallooc.

Iska caabintii Sheikh Bashiir: Waxa uu bilaabay halgan iyo dhaqdhaqaaq iyo dagaal uu kaga soo hor jeedey gumaysigii Britain, waxaana durbadiiba gumasigii kala hor tegey caburin. Shiekh Bashir Yussuf waxaa la diley 1945, meel u dhow magaalada Burco.

Qalin ku difaacii Xaaji Faarax Omaar: Waxay firfircoonidiisii si weyn u soo shac baxday wixii loo gaaray sannadkii 1920. Waxana uu biloaabay in uu Soomaaliya oo dhan u hadlo oo u noqdo abuukaato ama u doode. Isagoo ah dhallinyaro ayuu raadiyey Taarka wasaaradda arrimaha dibadda ee Ingriiska. markii uu helay ayuu u diray Taar ay ku qoran tahay "HAYAAY, HAYAAY, HAYAAY,". Taarkii markuu ku dhacay wasaaradda Arrimaah dibadda Ingriiska,  ayey is weydiiyeen luqaddaas, markii la arkay in uu ka yimid Hargeysa ayaa la raadiyey qof Soomaali ah oo garanaya afkaas. Waxaa markaas magaalada (London) wax Soomaali ah laga helay Caabi Faarax. Odaygii ayaa loo yeeray oo la weydiiyey macnaha kelmedaahaas in uu tarjumo, wuxuu ku tarjumay "Ayadoo aad joogtid meel mugdi ah, oo ay tahay habeen, oo hawd dherer badan oo roob iyo daruur adduunkii xiray,  adiguna aad huruddo, haddii libaax halkaas bawdada ah kugu dhego oo kula booday, nin dhehi waayey 'war iga dhiga' ayaa waxa uu dhahaa: hayaay, hayaay, hayaay." Markaas ayaa Ingriiskii waxay fahmeen in meeshaan wax culusi jiraan. Baarlamaankii wuxuu ku khasbanaaday in uu wafti u soo diro Hargeysa. Markii la arkay firfircoonidii Oomaar iyo inuu u doodayo dadweynaha waa la masaafuriyey, waxaana la geeyey Cadan. Dhaqdhaqaaqiisii ma damin, waxanauu sii wadey dagaal nabad ah oo uu doonayey in uu xaqa shacabka ku soo dhiciyo.Waxana uu geeriyooday 1948 isagoo weli ku jira halgankii.

Baraarujintii Xaaji Aaden Axmed Afqallooc: oo ahaa aftahay waxa uu furtay afkiisa si uu u baraarujiyo Soomaalida, oo tusa waxa ay midnimadu tahay. Waxana uu tirin jirey gabayo iyo suugaan uu ku guubaaniyo dadka si ay heeryada gumaysiga isaga qaadaan. Xaaji Aaden Afqallooc waxa uu geriyoodey 1986 isagoo aad uga weyn 100 sano-jir. Waxana uu Soomaalida uga tegey gabayo taariikhi ah oo Soomaalida ku tusayey waxa ay tahay Soomaalinimadu.

Dhaqdhaqaaqii Soomaalidu waxaa uu sii socdey sannadihii 1920-naadkii iyo 1930-naadkii, laakiin markasta waa la muquuninayey mar kasta.

Dagaalkii 2aad ee Adduunka ayaa dhacay (oo socdey 1939 - 1945). Dagaalkaas intii uu socdey waxaa Soomaali u kacay dhaqdhaqaaqii gobonimo doonka ahaa ee leegada oo ay hor seedayeen dhallinyarada Soomaaliyeed. Waxaa ururka dhallinyarada ee SYL la asaasay 1943.

Maxamed Saalax Ladane oo 96-jir ah oo weli nool, kana mid ahaa raggii laf dhabarta u ahaa leegada, waxa uu Saadiq Eenow u sheegay "shan (5) nin oo keliya ayaa wax qoraal qori kara nagu jirey markii halgankaas leegada la bilaabayey, shan nin oo keliya oo la dhehi karo hebel-iyo-hebel. Laakiin dadka qalbigooda ayaa wanaagsanaa, taas oo ahayd aqoon. Laakiin maanta waxaad tihiin dad kumayaal ah oo haysta shahaadooyinka ugu sareeya." Halkaas oo uu ku muujinayey ama ku hoga tusaalaynayey qalbig afiyow in uu wax qaban karo.

Dhaqdhaqaaqaasi SYL muddo 17 sano ah ayuu gobanimo ku gaarsiiyey Soomaaliya.

Waxaa markaas bilowday 9 sano oo ay Soomaali u dhisantay  dawlad rayad ah, waxaana is bedeley saddex ra'iisul wasaare kuwaas oo mid kasta uu ka tegey taariikh culus. Cabdirashiid Cali Sharmaarke (12 Jul 1960 - 14 Jun 1964), Cabdulrasaaq Xaji Xuseen (14 Jun 1964 - 15 Jul 1967) , Maxamad Xaji Ibrahim Cigaal (15 Jul 1967 - 1 Nov 1969). Waxaa ka nool C/risaaq Xaaji Xuseen oo xilligan deggan Minneapolis.

Kaddib ciidamadii ayaa Soomaaliya la wareegey (October 21, 1969). Halkaasna waxaa ku jirta taariikh. Kaddib waxa dhacay waa la ogaa.

Taariikhdaas dheer ee Somaalida qaybaha muhiimka ah iyo sida gumaystayaashii u qaybiyeen Soomaaliya, iyo halgamadii oo faahfaahsan waxaan ku arki doonaa qaybaha soo socda ee qormadan. Insha Allah.

AKHRI Qaybta 2aad...

• Dhegeyso Dr. Saadiq Eenow (Q.1aad) ama soo rogo (mp3)

Dr. Saadiq Enow, waa taariikhyahan, qoraa, dhakhtar iyo macallin Soomaaliyeed. Waxaana lagala xiriiri karaa Email: enow2@hotmail.com

Faafin: SomaliTalk.com | July 26, 2010

Tixraac: Buugaagta aan tix raacnay:

• A Collection of Treaties, Engagements and Sunnuds Relating to India and Nearby Countries - Turkish Arabia, Persian Gulf, Arabia and Africa ... By C. U. Aitchison
• The legal status of the Arabian Gulf States: a study of their treaty relations and their international problems... By Husain M. Albaharna
• The blood-red Arab flag: an investigation into Qasimi piracy, 1797-1820 By Charles E. Davies
• The common law abroad: constitutional and legal legacy of the British empire By Jerry Dupont
• The state and rural transformation in Northern Somalia, 1884-1986 By Abdi Ismail Samatar
• The new Larned History for ready reference, reading and research ..., Volume 1 By Josephus Nelson Larned
• First Footsteps in East Africa By Richard Francis Burton
• Scramble for Africa... By Thomas Pakenham Afrika waxaa loo kala jarjaraysida keega (cake), qaybo ay liqeen afar dal oo xafiiltamayey - Germany, Italy, Portugal, France iyo Britain (waxaana luf-luf qaatay Spain).
• Eastern African history By Robert O. Collins

Warbixintan waxaa linkigeedu waa: http://www.somalitalk.com/saadiq/

Isha sawirada qaar: Wikipedia.org & Google images

Kulaabo bogga www.SomaliTalk.com © www.SomaliTalk.com

La soo xiriir: