Daabaco Boggan | Print

---

Raadka ay Fatwadu Ku Leedahay Nolosheena

Maxamed Sh. Cabdiraxmaan 

   Waa ayo cidda xaqa u leh inay fatwo bixisaa? Qof aan cilmi sharciya lahyni ma u banaan tahay in uu falanqeeyo arimaha diinta? Fatwadu ma waxay ku koobantahay oo kaliya arimaha la xidhiidha salaada, soonka, xeerka qoyska, dhaxalka iwm? Mise waxa waajiba in arimaha nolosha oo dhan lagu dabro laguna xakameeyo xeerka diinta iyo xukunka shareecada?  Maxaa ku jaban in culimadu wax ka yidhaahdaan ama ra’yigooda ka dhiibtaan arimaha siyaasadda, dhaqaalaha, waxbarashada, warbaahinta iyo maamulka? Haddii ay Islaam ka orod iyo diin xoor tahay in la kala saaro diinta iyo dowladda amaba masaajidka iyo siyaasaddu, muxuu  yahay hadaba doorka ay fatwada sharciga ahi ku leedahay wajihinta iyo ansixinta nolol maalmeedkeena iyo dhacdooyinka nolosheena, ooy hubaal tahay in siyaasadda, dhaqaalaha, warbaahinta iyo waxbarashaduba qayb libaax ku leeyihiin? 

   Su’aalaha kor ku tibaaxani waa kuwo muhiima oo u baahan in laga bixiyo jawaabo sal adag  oo ku xakamaysan daliil sharciya, sababtuna waxay tahay:

KOW: Ilaahay ayaa inagu adoonsaday in aynu isaga kaligii caabudno, sida ku cad Qur’aanka iyo Sunnahana cibaadadu kuma koobna oo kaliya salaadda, soonka, xeerka qoysaka iwm, hasa yeeshee waxa waajiba in Ilaahay lagu caabudo fal kastoo nolosheena ka mida. Sidaa wageed ayuu fikirka cilmaaniga ahi yahay mid khilaafsan sharciga iyo diinta, balse waa gaalnimo aan geed loogu soo gaban. Allaah waxa uu inoo sheegayaa in qofkii aan diinta wax ku xukumini yahay kaafir, daalim iyo faasiq.       Fikirka cilmaaniga iyo aragtida libiraaliga ahina waxa ay ku salaysan yihiin in diinta iyo dowladda  la kala saaro, habka siyaasadda iyo nidaamka xukunka oo iyagana laga fogeeyo muqaal kasta oo diiniya, iyo in diinta iyo shareecada laga dhigo wax shakhsiya oon faro galin ku samayn karayn nolosha mujtamaca . Inkastoo distoorada u degsan dunida Islaamka uu ku qoran yahay qodob tiraabaya in “ Diinta dowladdu tahay Islaam” haddana waxa marag ma doonto ah in siyaasada iyo nidaamka xukunkeenu aad uga fogyahay axkaanta shareecada iyo hanuunka diinta. Muran macnihiisu liito iyo dood aan aqoon ku salaysnayn ayay cilmaaniyiintu ka dhaliyaan goor walba doorka ay shareecadu ku leedahay nolol-maalmeedka muslimiinta. Si  aanay shareecadu raad ugu yeelan goloyaasha go’aan goynta ee mujtamacyada muslinka, waxa ay cilmaaniyiintu ku dadaalayaan sidii loo kokin lahaa doorka fatwadu ku yeelan karto nolol maalmeedka muslimiinta.   khudbadda jimcaha ayaan lagu soo  qaadin wax siyaasadda khuseeya, inkastoo culimadeenu yidhaahdeen waa in mawduuca khudbadda jimcuhu ahaado mid la xidhiidha kolba arimaha la soo gudboonaada muslimiinta iyo  falanqaynta xaaladaha marba taagan. Anigoo ku guda jira qoritaanka mowduucan ayaan akhriyay go’aan uu soo saaray wasiirka awqaafta ee dowladda Joordan, kaasi oo tibaaxaya in xad loo yeelo arimaha lagaga hadlo khudbadda jimcaha. Sida ay sheegeen wadaado ka tirsan culimada iyo ducaada dalka Joordana waxa cad in qaraarkan looga jeedo sidii loogu aamusiin lahaa culimada ku dhiiran in ay dhaleeceeyaan dulmiga iyo xadgudubka uu maamulka Jordan ku hayo shacbigiisa, iyo in islmarkaana lagu wiiqo codka diiniga ah ee mucaaridka ku ah siyaasadda dowladda ee dabadhilifka u ah cadowga Islaamka. Go’aankan waxa uu tusaale cad u yahay sida loo doonayo in codka Islaamka looga idleeyo muuqaalkiisa siyaasadeed iyo jiritaankiisa bulshnimo, haddii aynaba ahayn  ujeedo lagu haabinayo sidii loo alkumi lahaa Islaam leh muuqaal kiristaameed, si uu ugu koobnaado arimaha shakhsiga ah, dhaafina soonka iyo salaadda iwm. 

LABO: Waxa maanta aloosan olole iyo barnaamijyo lagu wiiqayo doorka ay culimadu ku leeyihin nolol maalmeedka muslimiinta, taasina ay keenayso in shucuubta islaamka ah laga fogeeyo hogaanka diinta iyo xukunka shareecada. Siyaabaha loo adeegsanayo wiiqista doorka ay culimadu ku leedahay wacyi galinta muslimiinta waxa ka mid, in la dhaleeceeyo culimada rabaaniyiinta ah ee fatwooyinka ay bixiyeen ka soo horjeedaan barnaamijyada iyo ajandayaasha ay wataan kooxaha Islaamka diidan, lidna ku ah ololahooga ku wajahan in ay dib u gumaystaan dunida Islaamka. Culimada weerarka laxaadka leh lagu hayo maanta waxa ka mida Ibnu Taymiye, Maxamed Cabdulwahaab iyo Sayid Qutub. Waxana ayaan daro ah in kuwo muslimiinta ka mid ahi ka qayb qaadanayaan dhaleecaynta iyo duridda culimada diinta, waxaynase ogayn inay doonayaan duminta tiirar Allaah taagay. 

SEDDEX: Waxa jira barnaamijyo uu Galbeedku horseed ka yahay iyagoo owr kiraalayaal ka dhiganaya cilmaaniyiinta iyo kooxaha libiraaliga ah, barnaamijyadaa oo looga danleeyahay  in lagu qiimo rido fatwada sharciga ah, laguna wiiqo doorka ay ku leedahay wajihinta iyo wacyi-galinta graadka muslimiinta. Siyaabaha qarsoon eey u adeegsanayaan qiimo jabinta fatwada sharciga ahna waxa ka mida :  in albaabada loo furo fatwada, tiiyoo lagu andacoonayo in qof kastaaba xaq u leeyhay inuu siduu doono u fahmo diinta. Tani waxa ay keentay  soo baxa kuwo sheegaynaya inay khubaro ku yihiin shareecda islaamka. Jaamicadaha Galbeedkana waxa maanta ka buuxa khubaradan aan xitaa af carabiga aqoon. Sidee ayaad khabiir ugu noqon kartaa diin aanad xitaa akhriyi karayn afkay ku soo degtay, islamarkaana aanad awood u lahayn inaad akhrisato ood dhuuxdo tafsiirka, shuruuxda axaadiista iyo diiwaanada fiqigana adigoon adeegsan tarjumo ajnabiya. Waxaan aad ula yaabay John Esposito oo xitaa Wall Street Journal-ku  ku magacawday inuu khabiir ku yahay Islaamka, markuu ku maagay Abuu Aclaa al-Mowduudi fatwadaiisa ah inuu indho-shareerku yahay waajib, waxa uu Espesito, isagoo dibadda ku soo wadhaya ceebtiisa tilmaamaysa siduu shareecada uga jaahilka yahay, ku andacooday in  indho-shareerka aan lagu aqoon Islaamka. Waxaynu maanta aragnay in kuwo aan waligood hor fadhiisan culimado ay waxay doonaan ka odhanayaan arimo haddii Cumar la waydiin lahaa uu ka aamusi lahaa illaa uu u kala tashado reer badar.  

Imaamyadii diinta waxa u fududaa inay ku jawaabaan ma garanayno si ay uga baxsadaan mas’uuliyadda weyn ee leedahay Fatwadu, bal u fiirso tusaalooyinkan hoos ku tibaaxan:

قال أبو بكررضي اللّه عنه : ( أي سماءٍ تظلني، وأي أرض تقلني إذا قلت في كتاب اللّه بغير علم؟).  

[جامع بيان العلم وفضله:2/834].

 Abuu Bakar رضي اللّه عنه ayaa yidhi : ( Samadee ayaa i hadheenaysa, dhulkeebaase i qaadaya haddaan Kitaabka Allaah ka idhaahdo wax aanan cilmi u lahayn). 

قال عبد اللّه بن مسعود رضي اللّه عنه  :( أيها الناس من سئل عن علم يعلمه فليقل به، ومن لم يكن عنده علم فليقل: اللّه أعلم. فإن من العلم أن تقول لما لا تعلم : اللّه أعلم). [جامع بيان العلم وفضله:2/832].

Cabdullaahi ibnu Mascuud رضي اللّه عنه ayaa yidhi :( Dadyahow, qofkii la waydiiyo wax uu cilmi u leeyahay ha sheego, wixii aanu cilmi u lahayna ha yidhaahdo : ma garanayo. Waayo  waxa cilmiga ka mida inaad tidhaahdo wixii aanad garanayn : Allaah ayaa og).

وعن عقبة بن مسلم قال: )صحبت ابن عمر رضي اللّه عنهما أ ربعة وثلاثين شهراً، فكثيراً ما كان يسأل فيقول : لا أدري، ثم يلتفت إليَّ فيقول : تدري ما يريد هؤلاء، يريدون أن يجعلوا ظهورنا جسراً لهم إلى جهنم(.[جامع بيان العلم وفضله:2/841].

Cuqba ibnu Muslim ayaa yidhi : ( Afar iyo soddon bilood ayaan la socday ibnu Cumar, marar badan ayaa su’aalo la waydiin jiray, waxa uu odhan jiray:  magaranayo, dabeetana intuu isoo daymoodo ayuu yidhaahdaa: ma garanaysaa waxay doonayaan? Waxay doonayaan inay dhabarkayaga ka dhigtaan biriij ay kaga talaabaan Jahanama).

)وسأل عبدُ اللّه بن نافع أيوبَ السختياني عن شيءٍ فلم يجبه، فقال له : لا أراك فهمت ما سألتك عنه، قال : بلى. قال : فلم تجيبني ؟ قال لا أعلمه( . [جامع بيان العلم وفضله:2/834].

(Cabdullaahi ibnu Naafic ayaa wax waydiiyay Ayuub as-Sakhtiyaani, dabeetana umuu jawaabin, kolkaasuu ku yidhi : filimaayo inaad maqashay waxaan ku waydiiyay, wuxuu yidhi: haa waan ku maqlay, wuxuu ku yidhi: oo maxaad haddaa iigu jawaabi wayday? Waxa uu yidhi: magaranayo). 

سأل رجل من أهل المغرب الإمام مالك عن مسألة كلفه بها أهل المغرب أن يسأل الإمام مالكًا، فكان جواب الإمام مالك: "لا أدري، ما ابتلينا بهذه المسألة في بلدنا، وما سمعنا أحدًا من أشياخنا تكلم فيها، ولكن تعود"، وفي اليوم التالي عاد الرجل فقال له الإمام مالك: "سألتني وما أدري ما هي"، فقال الرجل: يا أبا عبد الله، تركت خلفي من يقول: ليس على وجه الأرض أعلم منك فقال الإمام مالك: "لا أحسن". [أخرجه ابن أبي حاتم في مقدمة الجرح والتعديل (ص18)، والخطيب في الفقيه و المتفقه (2/174)، وابن عبد البر في جامع بيان العلم (2/838) بنحوه].

Nin ay reer maqrib u soo dhiibeen su’aal ay doonayeen inuu waydiiyo imaam Maalik ayaa su’aashii waydiiyay Maalik, dabeetana waxa uu Maalik ugu jawaabay:  “Magaranyo, masaladani kamy dhicin dhulkayaga, kamana maqal musheekhdayadii mid wax ka yidhi arinkan oo kale, hayeeshee bal igu soo noqo”. Maalintii dambe markuu soo noqday ayuu imaam Maalik ku yidhi ninkii : “ Su’aal ayaad i waydiisay, hayeeshee ma garanyo jawaabteeda”. Ninkii ayaa ku yidhay imaam Maalik: abaa Cabullaahiyow, waxaan ka imid dad yidhi: dhulka dushiisa kuma noola qof adiga kaa cilmi badani. Imaam Maalik ayaa kolkaa yidhi : “ Siday yidhaahdeen ma wanaagsana”. 

Waxa kale oo la sheegay in imaam Maalik ka dalbay qof su’aal waydiiyay inuu waqti siiyo si uu jawaabta u baadho ugana baaraandego, kii ayaa ku yidho oo waa su’aal fudude, imaam Maalik ayaa ugu jawaabay oo yidhi:

(ليس في العلم شيء خفيف، أما سمعت قول الله تعالى: إِنَّا سَنُلْقِى عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً[المزمل:5]؟!)

“Cilmiga kuma jiro wax fududi, miyaanad maqal hadalka Allaah : {Waxaanu kugu soo dejin doonaa hadal culus}?”

Haybadda iyo makaanada sare eey fatwadu ku lahayd culimada agtooda ayaa dhalisay inay  cabsadaan, waayo waxay dareemayeen in arinka fatwadu aanu sahlanayn. Waxa la yidhi tiiyoo la tilmaamayo siduu noqon jaray xaalka imaam Maalik  marka fatwo la waydiiyo:

وقال بعضهم: لكأنما مالك ـ والله ـ إذا سُئل عن مسألة واقف بين الجنة والنار.

“ Wallaahi, waxa uu Maalik u ekaan jiray sidii janadii iyo naarta dhexdooda la joojiyay marka mas’alo la waydiiyo”. 

 Hadday culimadan imaamyada ahayd ay u fududayd inay ku jawaabaan magaranayo “laa adrii” miyayna layaab iyo wax lala fajaco ahayn in kuwo aan cilmiga ku shuqul lahayn amaba aan baabkiisa aqooni ku dhiiradaan falanqayntiisa iyo ka hadalkiisa. Waxaynu in badan aragnaa majlisyo haddii lagu soo hadal qaado su’aalo diiniya ay cid kastaaba ra’yigooga ka dhiibanayaan iyagoo odhanaya; sidaasi ayay aniga ila tahay, oo waxaan u malaynayaa inuu arinkani banaan yahay, oo waxba kuma jabna sidan waayo diintu way fudud tahay , oo waar  diinta haysku cuslaynina ee maxaa sidan ku jaban iwm.  

    Waa muuqaal aynu maalin walba aragno; suxufiyiin fityoonaysa, iyo siyaasi aan biyo u kabanayn inuu faraha la galo axkaanta shareecada. Wax aynu joognaa waqti qof waliba u xaytay inuu fityoodo, kii jaraa’idka qoroyay ayaa fityoonaya, habartii ayaa fityoonaysa, odaygii kaabo qabiilka ahaa ayaa fityoonaya, kii qaadka iibiniyay ayaa fityoonaya, gabayaagii ayaa fityoonaya, fanaaniintii iyo kabacadii ayaa fityoonaysa. Waxa hadaba  la yaab leh in arinkani dhacayo maanta inagoo joogna kuna nool waqti ay dadku ixtiraamaan, qadariyaana waxa loo yaqaan takhasuska. Miyay dhici kartaa marnaba inaad ilmahaaga oo sakaraada aad u gayso kaboolaha xagaad dhakhtarka ula carari lahayd?  Su’aasho waa maya, kab kaa go’dayna  kaboolaha ood u gayso mooyee marnaba farmasiiga ula kici maysid. Dugsiyadeena iyo jamicadahana waxaynu kaga dhaqanaa sidan oo kale, kimistariga waxaa dhiga macalin ama borofeseer ku takhasusay kimistariga, maadooyinka kalena waa sidoo kale. Balse waxaynu naqaanaa in cilmiyada qaarkood leeyihiin laamo kala duwan oo mid walbaaba u baahan yahay takhasus gaara.  Waxa ka mida cilmiga dhakhtarnimada, waxa uu leeyhay takhasusyo ay ka mid yihiin; cudurada wadnaha, lafaha, idhaha, ilkaha iwm. Tani waxa ay inoo caddaynaysaa in barashada cilmiga shareecadu u baahan yahay takhasus iyo in wakhti lagu bixiyo barshadiisa, isla markaana ay kuwa meel sare ka gaadhay barashadiisu noqdaan kuwa awooda cilmiyeed (authority) u leh inay fatwada bixiyaan, waxa uu Allaah yidhi:  

[النمل:] á   فاسألوا أهل الذكر إن كنتم لا تعلمون   â              

   Kuwa badan oo ku maman sidii loogu aqoonsan lahaa inay karti iyo awood u leeyihiin inay ka niqaashi karaan asalada caqiidada iyo xakaanta shareecada ayaa waxay yihiin kuwo aad uga fog taqwada iyo cabsida Allaah. 

   Waxa aan hore u soo sheegay in ay cilmaaniyiinta iyo libiraaliyiintu ku andacoonayaan in qof walba loo fasaxo inuu ra’yigiisa ka dhiibto diinta iyo axkaanta shareecada, fatwaduna ayna khaas ku noqon fuqahada iyo culimada. Waxa ay yidhaahdaan waa in la cusbaynaysiiyo lana ansaxiyo hadalka diinta. ( تجديد الخطاب الديني)

   Hadaynu hadaba, si qoto dheer oo hufan u fiirino arimaha ay doonayaan in laga niqaasho amaba dooda laga furo, waxay u kala baxaan laba nooc, kuwaasi oo kala ah:

Nooca koowaad: arimaha iyo masalooyinka la xidhiidha xaqiiqada diinta ee ku sugan kitaabka Qur’aanka iyo Sunnaha Nabiga   ama waxay isku waafaqeen salafkii ummaddu. Arimahani waa kuwo ayna banaanayn in ra’yi laga dhiibto amaba laga niqaasho. Mawqifka inaga inala gudbooni waa inaynu rumayno una qaadano siday ugu dhigan yihiin Kitaabka iyo Sunnaha. Arimaha noocani waa kuwo ka baxsan karaanka iyo haleelka caqliga aadamaha, sidaa awgeed ayayna banaanayn in laga niqaasho amaba laga doodo sida looga doodo fikradaha iyo ra’yiyada ka alkumay garaadka iyo caqliga dadka. Tani ayaa keentay in saxaabadii iyo taabiciyiintii ayna isku khilaafin fahamka iyo garashada arimahan . Arimahan ayna dooda iyo niqaashku ka furnayna waxa ka mida, arkaanta Islaamka, arkaanta Iimaanka, al-walaa wal-baraa, xaaraanimada ribada, in Islaamku yahay diinta  kaliya ee xaqa ah, in rumaynta iyo aqbalidda nabinimada Nabi Maxamed  ay shardi u tahay iimaanka iyo islaamnimada,  in ay ehlu-kitaabku kufaar yihiin[1][1], waajibnimada xijaabka dumarka, sugnaanta ciqaabta zinada iyo tuugada iwm.

Waxaa waajiba in la fahmo in arimaha noocan ah aan xitaa laga ijtihaadi karayn, sidaa awgeed ayayna uga baahnayn caqliga aadanaha wax toosin, ansixid iyo turxaan bixin midnaba. Sababtu waxay tahay Ilaahay  ayaa caddeeyay, wayna dhamaystiran yihiin, kana hufan yihiin kana madhanyihiin nuqsaan iyo qalad oo dhan, waxa Allaah yidhi: 

اليوم أكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتي ورضيت لكم الإسلام دينا .

{Maantaan idinka idiin kaamilay(dhamystiray) diintiina, korkiinana waxaan idiinku taam yeelay nicmadayda, diin ahaana waxaan idiinka raali noqday Islaamka}.

قال ابن الماجشون: سمعت مالكاً رحمه الله يقول:( من ابتدع في الإسلام بدعة يراها حسنةً؛ فقد زعم أن محمداً خان الرسالة؛ لأن الله يقول: ٱلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ[المائدة:3]. فما لم يكن يومئذٍ ديناً؛ فلا يكون اليوم دينا).

Ibnu Maajishuun ayaa yidhi waxaan maqlay Allaah ha u naxariistee Maalik oo leh: (Qofkii Islaamka ku soo kordhiya bidco uu u arko inay wanaagsantahay,waxa uu ku sheegtay in Maxamed  khiyaameeyay risaaladda, waayo waxa Allaah leeyahay: { Maanta ayaan idinka idiin kaamilyeelay( dhamaystiray) diintiina} Hadaba waxii aaan xilligaa diin ahayni, maantana diin noqon  maayo). 

Nooca Labaad: arimahani waxay yihiin kuwa ay fuqahada iyo culimadu ku magacaabaan masalooyinka ijtihaadiga ah المسائل الإجتهادية.

Waxa u furan culimada gaadhay darajada ijtihaadka, kasbatayna qalabkiisa inay ku dadaalan haleelka iyo garshada ujeedada iyo xukunka xaqa waafaqsan ee la xidhiidha arimahan. Taasina waxay u maraan dariiqa ijtihaadka oo leh shuruudo iyo soohdimo macruufa oo la yaqaano. Dulucda mawduucu waxay tahay in isticmaalka ijtihaadku ku xakamysan yahay hab cilmiyaysan, ooyna baddiisa baaxadda wayn ka dabaalan karayn kuwa mugga aqoontoodu saboolka ka yahay culuunta shareecada.

Khilaaf kasta oo la xidhiidha arimaha ijtihaadiga ahna waxa layn amray inaynu iyaga laftooda u celino Ilaahay iyo Rasuulkiisa , taana waxa weeye macnaheedu in aan laga dhigin fikirka iyo ra’yiga dadka miisaanka lagu miisaamo diinta Ilaahay.   

 Hadaba, waxa halkan inooga cad in arimaha ijtihaadiga ah lagu seeteeyay laguna xakameeyay laba arimood oo kala ah:

Ta hore waa:  dadka ay u banaantahay in ay ka faalloodaan arimahani yihiin culimada hantiday qalabka ijtihaadka oo kaliya. Sidaa awgeed ayuu imaam Shaafici u yidhi:

(لا يحل لأحد أن يفتي في دين اللّه إلا رجلا عارفاً بكتاب اللّه بناسخه ومنسوخه... ويكون بعد ذلك بصيرا بحديث رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم.. ويكون بصيرا باللغة بصيرا بالشعر..ويكون بعد هذا مشرفا على اختلاف الأمصار، وتكون له بعد ذلك قريحة) [إعلام الموقعين: 1/48].

( Uma banaana qofna inuu ka fityoodo diinta Allaah , waxaan ahayn qof u cilmi leh Kibaaka Allaah iyo nasikhiisa iyo mansuukhiisa.. intaa kadibana yaqaana xadiiska Rasuulka Allaah  , yaqaana luqadda iyo gabayga, intaa ka dibna garanaya masaa’isha ay culimadu isku khilaafeen, intaasina ay  u dheertahay inuu hibo u leeyahy garsahada fiqiga[2][2]). Waxa kale oo uu Shaafici yidhi:

(لا يقيس إلا من جمع آلات القياس) [ جامع بيان العلم وفضله لأبي عمر بن عبد البر:2/857].

(Qiyaasku uma banaana qof aan hantiyin qalabka qiyaaska).

Imaam Maalik ayaa isaguna  yidhi isagoo tilmaamaya khatarta ay leedahay inay fityoodaan dad aan u qalmin fatwadu :

قال الإمام مالك: )وليس كل من أحبّ أن يجلس في المسجد للحديث والفتيا جلس، حتى يشاور فيه أهل الصلاح والفضل، فإن رأوه أهلاً لذلك جلس، وما جلستُ حتى شهد لي سبعون شيخًا من أهل العلم أني موضع لذلك(.[الديباج المذهب لابن فرحون 1/21].

“ Uma banaana fatwadu  qofwalba oo jecel inuu masaajidka fadhiisto oo uu fityoodo , illaa uu la tashado saalixiinta fadliga leh, haddaba hadday u qiraan inuu u qalmo  way u banaantahay inuu fityoodo, aniguna umaaan fadhiisan fatwo-bixinta illaa ay todobaatan sheekh iiga markhaati kaceen inaan u qalmo fatwo-bixinta”.  

Ta labaadna waa: wixii ay culimadu  isku khilaafaan  in loo celiyo kitaabka Allaah iyo sunnaha Rasuulkiisa . Allaah wuxuu yidhi:

â  فإن تنازعتم في شيء فردوه إلى الله والرسول إن كنتم تؤمنون بالله واليوم الآخر ذلك خير وأحسن تأويلاًá [النساء:59]. 

{Haddaad ku dooddaan arin u celiya Allaah iyo Rasuulkiisa,haddaydun tihiin kuwo rumeeyay Allaah iyo maalinta Dambe (Qiyaamha),sidaasaana khayr roon oo wanaag badan xagga abaalmarinta}. 

Madaxbanaanida Fatwada: 

Culimadu waa kuwa waardiyeeya shareecada, ummaddana dib ugu soo celiya xayndaabka diinta markastooy ka fogaato axkaanta iyo xeerka Islaamka. Iyagaa hantiyay dhaxalkii Nabiga, sidaa awgeed ayay shaqdooda tahay in ay shaaca ka qaadaan xaqa, runtana ka sheegaan Kitabka iyo Sunnaha, fatwadooda iyo codkooga diiniga ahina noqdaan kuwo xora oo ka madaxbanaan ujeedo iyo dan kasta oo lid ku ah xaqa iyo runta. Sidaasina ayay ku waajibinaysaa amaanada cilmiga ay xambaarsanyihiin.

   Si ay fatwada sharciga ahi u gudato shaqadeeda, culimaduna ummadda ugu dhex yeeshaan  sharaf iyo ixtiraam, waa in ay culimadu noqdaan kuwo xaq-sheegayaala, waa inay ka xoroobaan u adeega danhooga shakhsiga ah, waa inay ka fogaadaan in ay fatwada u isticmaalaan waxtarka danaha qabiilka, reerka, dowladda, xisbiga iyo jamaacada ama xarakada. Haddaad dib u akhrisato taariikhda Islaamka waxa aad si cad u haleeli kartaa in culimada si wayn loogu manaafacaadsaday cilmigooga iyo fatwadooduba ay ahaayeen culimo ka xorowday tacasubka, iska goysay dabarka ka shaqaynta danaha kooxo gaara, codkooga diiniga ahina ka madaxbanaaday u adeega ujeedo iyo dan walba oon ku banaanayn shareecada. Kuwase  ku mashquulay ka shaqaynta iyo u adeega danaha kooxa gaara, ha noqto mid reer, qabiil, dowlad, xisbi ama jamaacaba iyagoo iska  hareer marayaay wixii waxtar iyo manfaco u leh ummadda, waxa hubaal in ay ku dhex nool yihiin humaag iyo riyo, bogagga taariikhda ummadduna ka madhnaan doonaan xuskooga.

   Waxa madhaafaanka runtu tahay in gole culimo ama majlis fatwo oo asaaskiisa ay ka danbayso koox gaari aanu kasban karin kalsoonida uu u baahnayhay, si uu marjic iyo meel loo noqdo ugu ahaado ummadda oo dhan. Inta aan ka warhayna waxa qurbaha laaysku dayay in laga unko golayaal fatwo iyo ururo culimo, hayeeshee waxa marwalba natiijadu noqnaysay fashil ku yimaada goloyaashaa, amaba inuu raadkiisu ku koobnaado kooxaha, xisbiyada amaba jamaacooyinka iyo jihooyinka ka danbeeyay abuurkiisa. Waa in aynu ogaano in ummaddu maanta u kala qaybsantahay kooxo iyo jamaacooyon isku khilaafsan habka wax qabadka iyo argatida siyaasiga ah, inakstoo  ay badankoogu ku kulansanyihiin iskuna waafaqsanyihiin asalada guud ee mideeyayay ehlusunnaha iyo salafkii ummadda.

Hadduu hadaba arinku sidan yahay, waxa loo baahanyahay in ay ehlu sunnuhu yeeshaan majlis culimo oo caalamiya, kaasi oo xor ka ah raadka jamaacooyinka iyo xarakaadka.

Waa in lagu qadriyo laguna doorto culimada xubnaha ka noqonaya majliskan cilmigooga ama aqoontooda diinigi ah iyo taqwadooda. Waa in aynu ka korno ka shaqaynta danta jamaacada, una bislaano in aynu ka fakirno danta guud ee ummadda Islaamka.  

Culimadeenii horena waxa ay bogagga taariikhda ku dawineen mawaaqif ka waramaysa madaxbanaanida astaanta u ahayd fatwadooda iyo sida codkooga diiniga ahi xorta u ahaa. Hoos waxa ku tibaaxan laba tusaale oo ka tarjumaya mawaaqifta culimadii salafka, kuwaasi oo tusmeeynaya tabta iyo jidka cad ee loo baahan yahay inay qaadaan culimada islaamku goor iyo ayaanaba. 

Imaam Maalik Ibnu Anas: 

Waxa ay dhacdooyinka taariikhdu sheegayaa in Imaam Maalik ku fityoon jiray in ninka lagu qasbo (ikraaho) inuu furo xaaskiisa aanay xaaskiisu ka furmayn, xittaa hadduu afka kaga dhawaaqo oo uu yidhaahdo waan furay xaaskayagii. Imaamkuna waxa uu fatwadiisa u daliishaday xadiis Nabiga  laga sooo wariyay. Waxa dhacay in taliskii dowladda ay la noqotay in fatwada Imaamku khatar ku tahay taliskooga, sababtuna waxa tahay in kooxaha ka soo horjeeday xukunka Abii Jacfar Al-mansuur ay is yidhaahdeen, xadiiskan iyo fatwada Imaamku waa xujo aydun ku diidi karataan kagana bixi kartaan baycada ay la galeen Al-mansuur, ooy ku andacoonayeen in qasab lagaga qaaday.

Dowladduna iyadoo khatartaa dareemaysa ayay isku dayeen inay imaamka ka manciyaan inuu wariyo xadiiskan, fatwadiisana joojiyo. Hase ahaatee Imaam Maalik ma ahayn nin cago juglayn iyo hanjabaad awgeed uga aamusaya waxa uuu xaqa u arkayo, amaba u qarinaya xadiis uu ku qanacsanyahay inuu ka sugmay Rasuulkii Allaah .

Sida Abuu Qutayba ku sheegay buuggiisa (Al-imaamah Wal-siyaasah) si fool xun oo xad dhaafa ayaa loogu xad gudbay Imaamka Allaah ha ka raali noqdee, waa la karbaashay iyadaoo la doonaya in uu joojiyo fatwadiisa. Sida uu ibnu Qutayba sheegayna waxa lagu dhuftay todobaatan shaabuug ama jeedal oo imaamka dhulka jiifiyay. 

Imaam Axmed Ibnu Xanbal: 

Qisada ku sahabsan mixnda iyo ibtilada loo gaystay Imaam Axmed Allaah ha ka raali noqdee waa mid la yaqaano, kuna caanbaxday fitnat khalqulqur’aan. Waxay ibtiladani bilaabmatay markay Muctaziladu ku guulaystay in ay isbahaysi la yeeshaan taliskii khilaafada, dabeetana iyagoo huwan shaadhkii dowladda, isticmaalayna cududdii iyo ciidankii khilaafada ay karbaashid iyo xabsi kula kaceen caalim kasta oo diiday inuu ictiraafo caqiidada qaldan ee dhigaysay inuu Qur’aanku yahay makhluuq.

Waxa ay dowladdu qaadatay caqiidada Muctazilada ee odhanaysay Qur’aanku waa makhluuq dabayaaqadii taliskii al-Ma’muun ee sanadkii 218 ee hijriga, xaaladdu sidaasi ayay ku socotay oo labdii talis ee al-Muctasim iyo al-Waasiq ayaa iyaguna aan ka leexan wadadii uu jeexaxy Al-ma’muun. Hayeeshee markii uu xukunka qabsaday al-Mutawkil sanadkii 234 ee hijriyada ayuu soo afjaray fitnadaa, dhibti iyo xadgudubkii lagu hayay culimada ehlusunnahana joojiyay.

Nimanka u ololeeyay ee badhitaaray fikradani waxay ahaayeen Muctazilada oo ku khilaaftay ehlusunaha masalooyin asal u ah caqiidada, kuwaasi ooy ka mid yihiin inay sheeggteen inuu Qur’aanku yahay makhluuq iyo in ayna mu’miniintu aakhiro arki karayn Allaah.

Al-Xaafid ibnu Xajar ayaa isgoo tilmaamaya siday xaaladdu ahayd waayadaasi yidhi; (waayadaasi ayay bidcadu si wayn u faaftay, Muctasiladana codkoogu kor u qaadmay, falaasifaduna ay madaxa kor ula kaceen, culimadana waxa lagu imtixaamay in ay yidhaahdaan Qur’aanku waa makhluuq, xaaladduna aad ayay u fool xumaatay)[3][3].

   Ka dib markuu al-Ma’muun xukunka la wareegay ayuu soo dhaweeyay madaxdii iyo wadadaadii Muctazilada, waxayna xaaladdu gaadhay in qofkii loo dooranayo shaqada qaadinimada iyo garsoorka shardi looga dhigay inuu rumaysanyahay inuu Qur’aanku yahay makhluuq iyo in aan aakhiro Allaah la arki karayn.

Kadib waxa la bilaabay in culimada iyo wadaadada lagu imtixaamo arinkan, laguna qasbo caqiidadan bidciga ah ee khilaafsan caqiidadii Nabiga  iyo saxaabadiisii. Arinkan wax amar lagu bixiyay tiiyoo al-Ma’muun joogo meel la yidhaa al-Riqa. Badhsaabkii u joogay Baqdaad ayuu amray inuu arinka u bandhigo culimada, kii diidana  loosoo diro xaggiisa isagoo xadhko ku garbo duuban.

   Culimada badankoogii waxa ay ku jawaabeen jawaabo iskugu jira sarbeeb iyo ka takhlusid dadban, hayeeshee afar caalim ayaa go’aansaday in ay diidaan caqiidadaa bidciga ah, waxayna caddaysteen mawqifkooga ah in ay rumaysanyihiin in uu Qur’aanku yahay kalaamkii Allaah, ahayna makhluuq. Afartan sheekh waxay ahaayeen Cubaydullaahi al-Qawaariri, Sajaadah, Maxamed ibnu Nuux iyo Axmed ibnu Xanbal. 

   Qawaariiri iyo Sajaadah waxay u adkaysan waayeen cadaabkii iyo dhibtii dawladda,dabeetana way ka tanaasuleen mawqifkoogii, rukhsaddii ayay ka doorbideen caziimadii. Axmed iyo ibnu Nuux ayaa iyagu diiday inay dib uga noqdaan mowqifkoogii, waxa ayna go’aansadeen in ay u babac dhigaan hanjabaadda iyo cagojuglaynta ay dowladdu ku haysay culimada si ay u shiiqiso caqiidada ehlusunnaha. Dabeetana iyagoo la katiinadeeyay oo xadhko lahu garbaduubay ayaa loo qaaday xagga al-Riqa. Intii ay dariiqa ku siijireen ayuu Maxamed ibnu Nuux dhexda ku geeriyooday. 

   Tiyoo xaaladdu sidaasi tahay ayuu al-Ma’muun geeriyooday, kadib markuu al-Muctasim xukunka la wareegay ayay xaaladdu kabasii dartay, arinkuna sii foolxumaaday, ibtiladii iyo fitnadiina sii xoogaysatay. Imaam Axmed ayaa waayahaa jeelka loo taxaabay, isagoo lugaha ka xidhan ayuu soddon bilood jeelka ku jiray. Waxa la sheegay inuu isagoo xadhko ku xidhanyihiin tukan jiray, seexanjirayna, Allaah ka raali noqdo. Inkastoo Imaamka loo gaystay dhib iyo kadeed badan haddana waxa uu diiday inuu marnaba ka tanaasulo amaba dib uga noqdo mowqifkiisa ahaaa inuu Qur’aanku yahay kalaamkii Allaah, makhluuqna ahayn. Askartii karbaashday Imaamka mid ka mida ayaa isagoo ka waramaya sida arxanka daranayd ee loo cadaabay Imaamka yidhi: “Siddeetan jeedal ooo haddii aan ku dhufan lahaa maroodi uu dhici lahaa ayaan ku dhuftay Axmed”.

   Dhibta iyo xanuunka uu karbaashku u gaystay Imaamka ayaa keentay inuu tamaniyo shahiidnimo oo nafta laga gooyo. Sidaa awgeed ayaa mar uu mid askarta ka midi seeftiisa ku gujiyay uu aad u farxay isagoo leh farajkii ayaa yimid, oo hadduu qudha iga jaro waxaan ka raaxaysan doonaa dhibta iyo xanuunka cadaabka. Tiiyoo cadaabkaa  lagu hayo Imaamka , sidaa arxanka lahayna loo karbaashayo ayuu mid la yidhaahdo ibnu Samaaca ku yidhi al-Muctasim: “ imaamkii mu’miniintow qudha ka jar anigaana ka mas’uula dhiigiisee”. Hayeeshee, ibnu abii Du’aad oo ahaa sheekha dowladda oo goob joog u ahaa dhacdadan, islamrkaana ahaa ninka hogaanka u hayay ololaha ay Muctaziladu kula dagaalamaysay caqiidada iyo culimada ehlusunnaha ayaa ku yidhi al-Muctazim: “ ha dilin, waayo haddii lagu dilo amaba uu ku dhinto gurigaaga dhexdiisa dadka ayaa hadhow odhan doona  wuu sabray illaa la dilay, waxayna ka dhigan doonaan imaam, wayna ku sugnaan caqiidadiisa, ee iska sii daa si hadii uu dibadda ugu dhinto ay dadku uga shakiyaan arrinkiisa".

   Ibnu abii Du’aad waxa ay uula muuqatay in haddii Imaamku ku geeriyoodo daarta dowladda dibaddeeda ay dadku iska ilaabi doonaan arinkii iyo caqiidadii uu iyada awgeed u maray dhibta iyo cadaabka. Waxayse runtu tahay inuu ibnu abii Du’aad ku jiray riyo, waxa u muuqdayna ahaa dhalanteed. Axmed, Allaah haka raali noqdee wuu garanayay in bidcada iyo baadilka maalmahoogu tirsanyihiin, xaquna leeyahay cidhibta dambe,sidaa awgeed ayuu odhan jiray: (قولوا لأهل البدع بيننا وبينكم الجنائز) (ku yidhaahda ehlu-bidcada ballanteenu waa maalinta aaska).

Sida ibnu Kasiir ku sheegay al-Bidaayah wal-Nihaaya,  hadalkaasi uu Axmed yidhi run ayuu ahaa, waayo ibnu abii D’uaad oo ahaa sheekhii dawladda haddana cid la sheegaa kama soo qayb galin aaskiisii. Imaam Axmedse waxa laga markhaati kacay in aaskiisii ay ka soo qayb galeen ugu yaraan todobaatan kun oo ruux.

   Sharafta uu Allaah siiyay Imaamka iyo saraynta xaalkiisu waxay tahay mid cadow iyo saaxiiba uga marag kacay, waxaana lawada qiray inuu sabarkiisii iyo cadaabkii uu u dulaqaatay  sabab u ahaa guul ay gaadheen ehlusunnuhu iyo fashil ku habsaday Muctazilada. Cali ibnu al-Madiini oo ahaa sheekhii iyo macalinkii Imaam al-Bukhaari ayaa yidhi: (إن اللّه أعز هذا الدين بأبي بكر يوم الردة، وبأحمد بن حنبل يوم المحنة).

 ( Allaah waxa uu diinta ku ciseeyay maalintii ridada Abubakar, maalintii ibtiladana waxa uu ku ciseeyay Axmed ibnu Xanbal).

Abu Xaatim ayaa isna yidhi:( إذا رأيت الرجل يحبُّ أحمد فاعلم أنه صاحب سنة)  .

(Haddaad aragto nin jecel Amxed ogow inuu yahay ruux sunne-raaca). 

   Qisadan waxa aynu ku soo gunaanadaynaa in aynu wax ka sheegno duruusta la  xidhiidhta mawduuca qoraalkeena ee aynu ka baran karno moqfifka imaamka, waxa ayna yihiin sidan hoos ku tibaaxan:

1. Waxa mowqifka Imaamka ku cad in laga hor iman karo fatwada dowladda muslinka ah haddii ay khilaafto xaq iyo diinta. Imaamkuna isagoo khaliifka u qirayay bayco sharciya,una aqoonsanaa inuu yahay amiirkii muslimiinta ayaynu haddana aragnay sida cad ee uu u muujiyay mawqfikuu ka taagnaa caqiidada muctazilada ee taageerada ka heshay dowladda iyo khaliifka.

2. Waxa kale ooynu ka baran karnaa in loo baahan yahay in fatwada culimado ka madax banaanaato raadka dowladda iyo ra’yiga kuwa taliska haya.

3. Waxa kale oo iyana ka muuqata halkan in ay culimadu xaq u leeyihiin in ra’yigooga ka dhiibtaan arimha saameeya diinta, caqiidada, shareecada iyo dhammaan wixii la xidhiidha tanta iyo maslaxada ummadda.

4. Hadday culimadu ka aamusto caddaynta xaqa iyo muujinta wixii waafaqsan Kitaabka iyo Sunnaha, waxa dhalanaya in muuqaalada diintu qarsoomaan. Sidaa awgeed waxa dhaba in asbaabta saacidda faafitaanka bidcada ay ka mid tahay aamuska ay culimadu ka aamusaan ka hortagga iyo inkiridda bidcada.

Culimadii Soomaalida iyo Xeerka Qoyska: 

   Waa sheeko caana ooy culimo Soomaaliyi xuruufteeda ku qoreen dhiigooga, waa qiso tiraabaysa halgan ay mayalka u hayeen rag diiday in baadliku afgambiyo xaqa, waana dhacdo carabaabaysa qayb ka mida mug-waynida dulmigii iyo fuxshigii uu lahaa taliskii shuuciga ahaa iyo tooraddii aan barakaysnayn ee xukuntay Soomaalida muddo dhan labaatan sano.

   Sida qofwaliba ogyahay waxa uu Xeerkii Qoyska ee uu hindisay daallinkii Maxamed Siyaad Barre iyo taliskiissii shuuciga ahaa dhigayay qodobo lagu afgambiyayay shareecada iyo diinta, laguna qalloociniyay axkaanta Islaamka. Waxa kale oynu taariikhda ku haynaa in koox culimo ahi ka kaceen masaajidada iyagoo dadka u sheegaya in xeerkaasi si walba u khilaafsan yahay shareecada iyo diinta Islaamka. Waxa ay sidaa yeeleen iyagoo ogsoon dhibta iyo cadaabka ay kala kulmi doonaan taliskii shuuciga ahaa.

   Bishii Janawari ee sandkii 1975-kii ayuu Golihii Sare ee Kacaanku go’aansadeen inay dhiig xaq darro daadiyaan, inay codka Islaamka ku cabudhiyaan arlo Islaameed gudeheed. Arrin hubsiimo iyo haki u baahnaa ayay ka tallaabsadeen, Maxkamadii Badbaadada Qaranka ayaa xukuntay in diinta la dumiyo, dad aan waxba galabsan ayaa la saaray daldalaad aan dacwad lahayn, wadaado ka shaqaynayay maslaxadda ummadda, una danaynayay samaha iyo wanaagga ayaa badhka lagu toogtay tiiyoo waliba  loogu heesayo “Same-diidow dabin baa kuu dhigan lagugu dili doonaa..danaystow duugaagu waa daldalaad aan dacwad lahayn”.

   Waxa hadaba iswaydiin leh, miyay culimadaasi ku xaq lahaayeen mawqifkay is taageen? Miyay ku qaldanaayeen ka horimaatinka ay ka hor yimaadeen Ra’yiga dowladda ee ku sahabsanaa Xeerka Qoyska ? Miyaa la odhan karaa waxa culimadaa waajiba ku ahaa inay u hogaansamaan fatwada muftiga dowladda iyo ra’yiga wasiirka diinta? Su’aalahina waa kuwo asaas u ah mawduuca aynu falanqaynayo ee ah madaxbanaanida fatwada. Waxaan filayaa in qof kastoo aqoon u leh cilmiga shareecadu inagu waafiqo doono in waxa kaliya ee u banaanaa culimadaasi ahaa laba arimood midkood. Ka hore waa inay iska aamusaan baqasho awgeed iyagoo qaadanaya rukhsadda ay shareecadu siisay, siday yeeleen culimadii waagaa nooleed intoodii badnayd. Ta labaadna waa inay xaqa caddeeyaan baadilkana kashifaan, iyagoo u badheedhaya dhib kasta ooy la kulmi doonaan. Sida ay shareecadu ina baraysana xaqa oo la caddeeyo iyo duqaadda oo hortooda runta laga sheego ayaa ka fadli badan in la aamuso oo xaska dabada la galiyo.

   Waa mowqif u baahan geesinimo iyo raganimo laxaad leh, waana run in ayna dadkoo dhammi awoodi karin inay istaagaan mowqifkan, khaasatan marka loo baahanyahay in xaqa laga hor sheego daaqi aan arxan kuu galayn. Sidaa awgeed ayaa markii lagu yidhi mid culimada ka mida maxaad u hadli wayday maalintii Axmed ibnu Xanbal la karbaashay? Ayuu ku jawaabay oo yidhi:(أتأمرني أن أقوم مقام الأنبياء) ( Ma waxaad i amraysaa inaan istaago maqaamak nabiyada) [4][4].

   Mawqifka ay culimadani iska taageen Xeerkii Qoyska ee shareecada lagu afgabiyay laguna tumaatiyay diintu sinaba ugama duwana mowqifkii uu Imaam Axmed iska taagay fitnadii khalqulalqur’aan. Waxa kaliya ee isbadalay waxay ahaayeen jilayaasha labada ibtilo iyo arinka ehlul-iimaanka lagu fitneenayay. Kuwa Imaamkii fitneeyay waxay ahaayeen Muctaziladii, kuwa culimadeena jaribayna waxay ahaayeen Shuuciyiintii. Waa maxay hadaba farqiga u dhexeeyaa? Haba yaraatee ma jiro wax farqiyi.

   Waxa culimadaa loo dilay, qudhana looga gooyay sidii dhidibada loogu aasi lahaa nidaamkii shuuciga ahaa, ummaddana looga xayuubin lahaa astaanteeda Islaamnimo, Maxamed Siyaad isaguna waxa uu ku talaabsaday inuu Qur’aanka u helo gaf iyo qallooc.  Sh.Kashke ayaa ku yidhi khudbadihiisii mid ka mida isagoo tilmaamaya foolxumada iyo fuxshiga ficilka Maxamed Siyaad: “ Maxamed Siyaad qalin cas ayuu u qaatay siduu u ansixin lahaa Qur’aanka”. 

Xulashada khaladaadka Culimada: 

Waxay culimadu inooga digeen inaynu iyaga qalad ku raacno, waxayna caddeeyeen inayna qofna u banaanayn inuu ruux kale ku waafaqo arin ay muuqato inuu khilaafsan yahay Kitaabka Allaah iyo sunnaha Rasuulkiisa . Waxay kaloo inoo sheegeen in qofkii urursada ra’yiyada daciifka ah ama xusha masalooyinka culimadu ku khilafeen daliilka saxa ah ay cidhibtiisu tahay diint daro. Bal ka fakir tusaalooyinka hoos ku tibaaxan ee daaha ka qaadaya arinkan.

Tusaalaha koowaad: Qof qaatay (qalliday) ra’yiga axnaafta ee odhanaya taabashada dumarku ma jabiso waysada, islamrkaana shaaficyada kaga dayday (qalliday) in haddii dhiig ka soo baxo jidhka (wixii aan ahayn labada sabiil) ayna waysadu ka jabayn. Hadaba haddii qofkani sidaa ku tukado waxay runtu tahay in aanay salaadiisu ansaxayn, sababtuna waxay tahay in labada imaam ee abuu Xaniifa iyo Shaafici midna aanu ansixinayn salaaddiisa.

Tusaalaha labaad: Nin qof dumara ku guursaday markhaati iyo wali la’aan kana bixinna  wax mehera (sadaaq). Guurkani ma ansaxayo waayo guurka ka wada madhan seddexdan qodob ee ah markhaati, meher iyo wali  waa mid  aanay jirin culimo ansixisay.

   Tusaalayaashani waxay inoo tilmaamayaan arinkay culimadu hore inoogo sheegeen ee ah in qofkii urursada gafafka culimadu uu kulansanyo shar oo dhan, waayo markaad sheekh walba ka qaadato mas’alo uu ku qaldamay amaba uu xaqa ku khilaafay waxaad noqonaysaa qof baadiyoobay.

   Aynu bal yar  eegno waaqiceena si aynu u haleelno raadka xun ee arinkani ku yeelan karo diinteena. Tusaale ahaan aynu u qaadano qof soo xushay fatwooyinka xalaaleenaya muusigga, ribada, gadh xiirka, isbaalka, ikhtilaadka.Waxa maanta jira wadaado ku fityooda arimaha aynu sheegnay, muxuu hadaba noqonayaa xaalka qofka wadaad walba ka qaatay arinkuu ku gafay iyo fatwaduu ku khilaafay xaqa? Waxaan filayaa inay jawaabtu iska cadahay, bal adba wax iiga sheeg qof aroor walba makiinad ku xiiraya gadhkiisa, muusig iyo heeso aan ka daalayn, xoolihiisu ribo ku wada jiraan, surwaalka iyo macawistana dhulka jiidaya? 

Fatwooyin aan Hore Loo Maqal: 

   Imaam Axmed ayaa laga hayaa inuu yidhi : (إياك أن تقول قولاً ليس لك فيه سلف) ( Iska jir inaad tidhaahdo hadal aan lagaaga horrayn).

Hadalka Imaamku wuxuu u baahan yahay sharax iyo qeexid, waayo waxa laga fahmi karaa qalad. Markuu imaam Axmed yidhi ha odhan hadal aan lagaaga horayn, maaha ujeedadiisu inuu leeyahay yaan la ijtihaadin ama wuu xidhmay albaabkii ijtihaadku. Runtiina Sida Shawkaani sheegay in la yidhaahdo albaabkii ijtihaadku wuu xidhmay macnaheedu waa in shareecada la dumiyo. Hadaba waxa is waydiin leh waxa uu yahay macnaha hadalka imaamku? Hadalkiisu waxa uu ku wajhanyahay mas’alooyinka ay culimadii salfku hore uga niqaasheen, lana soo naqilay waxay ka yidhaahdeen. Waxaan qofna u cuntamin in ra’yi cusub laga unko maslooyinka noocan ah, waayo waxay xaqiiqadu tahay in xaqo wada waydaaran kareen dhamaantood, Allaah ayaana ka xafiday ummadda Nabiga  inay isku waafaqdo gaf iyo wax xaqa khilaafsan. Sidaa awgeed ayay caddahay in marnaba xaqu ka baxsanayn hadaladii [aqwaashii] iyo fatwooyinkii culimada salafka[5][5].

Tusaale: Indhoshareerka (Niqaabka): Waxa tusaale cad u ah arinkan aynu falanqaynayno niqaabka oo muran aan meelna haysan laga dhaliyo. Waxa qofwalba oo cilmiga  shareecada wax ka bartay ogsoon yahay in culimada Islaamku ka yidhaahdeen niqaabka laba r’yi oo mid leeyahay waajib ayuu ku yahay dumarka muslimaadka ah, ra’yiga kalena uu dhigayo inuusan niqaabku waajib ahayn[6][6]. Waxayse culimadu isku waafaqeen laba arimood oo ay tahay muhiim in la fahmo, loona baahanyahay in la xusuusnaado , waxay labadan arimood yihiin sidan: (b) In niqaabku waajib ku ahaa zawjaadkii Rasuulka . (t) In niqaabku u banaanyahay dumarka doonaya inay indhoshareertaan, taasina ay tilmaamayso in indhoshareeku ka mid yahay shareecada. waxa kale oo sugan inay dumarkii saxaabadu indhoshareeran jireen, niqaabkuna caan ku ahaa bulshada muslimiinta.

   Hadddii aynu hadaba taa garanay,  waxaynu fahmi karnaa qaladka iyo gafka wayn eey ku dhaceen kuwa maanta ku andacoonaya inuusan niqaabku ahyn dhaqan Islaamiya. In la yidhaahdo culimadu way isku khilaafeen inuu waajib yahay iyo inuusan waajib ahayni waa wax la gartay, hayeeshee in la inkiro sharcinimadiisa ama laga bixiyo r’ayi seddexaad oon laga maqal salafkii iyo culimadii islaamku waa dood raqiisa oon ku dhisnayn daliil iyo xujo cilmiya, islamarkaana uu beeneenayo sooyaalka mujtamcyada muslinka ahi.

    Waxay xaqiiqadu tahay in ra’yiga seddexaad ee odhanaya niqaabku maaaha dhaqan islaameed, oo ah mid ay  u ololeenayaan kooxaha casraaniyiintu [the modernsts] uu yahay ra’yi bidciya oo ka baxsan dariiqa salafka. uu yahay. Sidaan hore u tibaaxayna waxa sugan in culimadii salafka iyo culimadii ka dambaysayba laga hayo laba ra’yi oo kaliya oo khuseeya xukunka niqaabka. Waxana loo baahan yahay inay culimada islaamku si adag isku hortaagaan. Waxa kale oo fiiro iyo fahanba mudan in la ogaado sidaan hore u soo sheegay in niqaabku waajb iyo faral ku ahaa dumarkii Rasuulka . Sidaa awgeedna,  kuwa xumaanta ka sheegaya niqaabku ay si dadban u dhaleecaynayaan Nabigii Allaah , taasina waxay tahay gaalinimo iyo kufri in la aqbalaa ayna sinaba ku banaanayn. Dumarkii Rasuulku  waxay ahaayeen hooyooyinka mu’miniinta (أمهات المؤمنين), nin ragani ma ogolaan karo in hooyadii xumaan lagu sifeeyo, inaguna waa inaynu ilaalino ooynu dhowro sharfta iyo maamuuska dumarka Nabiga . 

Gabagabo: 

   Waa inaynu xusuusnaano arimo dhowra ooy ka mid yihiin kuwa hoos ku yaala: 

Kow: Diinta waxa ka mida arrimo aan laga ijtihaadi karayn, lagana dhiiban karayn ra’yi iyo talo midna, waxayna yihiin: (b) Arimaha caqiidada. (t) Arimaha xukunkooga lagu caddeeyay Qur’aanka iyo sunnaha, sidaa awgeed ayay culimadu sheegeen  inaan arimahan laga ijtihaadi karayn ( لا إجتهاد مع النص). (j)Arimaha laysku waafaqay ee uu ku sugmay  ijmaacu  ( المسائل المجمع عليها), waayo ma banaana in la khilaafo ijmaaca.

   Sidaa awgeed waa in aan dhag loo dhigin baaqyada ka soo yeedhaya Galbeedka iyo kooxaha magacooga ku hadla ee iskugu jira ishuwanta shareeco-diidka ah sida cilmaaniyiinta iyo libiraaliyiinta. Ugu horayna waa inaynaan aqbalin dacwad iyo dood laga furo arimo ka mida taxanaha tiirarka caqiidadeena, ama arimo shareecadu caddaysay  sida, isku- xukunka shareecada, xijaabka, ribada iwm. 

Laba: Arimaha ijtihaadiga ah qudhoodu maaha kuwo ay cid waliba ka faalloon karto, balse waxa ka hadli kara oo kaliya culimada hantiday qalabka ijtihaadka. 

Seddex: Wixii laysku khilaafo waa in mar walba loo celiyo kitaabka Allaah iyo Sunnaha Rasuulka . 

Afar: Waa inay fatwada culimada iyo codkooga diinigi yeeshaan madaxbanaani buuxda kana xoroobaan u adeega dano gaara, sida mid shakhsiya, qabiil, dowlad, xisbi, jamaaco ama xarko iwm. 

Shan: Culimada rabaaniyiinta ahi waa kuwa lagu aaminay ka talinta danta iyo maslaxadda ummadda, sidaa awgeed waa inay jiritaan muuqda ku dhex yeeshaan nolosha  bulshooyinkooda. Waa inay ka soo baxaan kaalintooda ooy mayalka u qabtaan geediga Islaam-kusoo-dhawaadka ah eey ummaddu maanta higsanayso.  

Lix: Waa in lagu dabranaado manahjkay salafku u mareen fahamka  diinta iyo daliil baadhista(منهج السلف في الإستدلال والنظر). Tani waxay xad u yeelaysaa fatwooyinka jahowareersan ee aynu maanta meel kastaba ku aragno. 

Todoba: Waa in laga taxadiro layskana ilaaliyo xulashada maslooyinkay culimadu ku gafeen kuna khilaafeen Kitaabka iyo Sunnaha, tiiyoo islamarkaa la dhowrayo ixtiraamka iyo maamuuskay  culimadeenu inaga mutaysteen. Sidaasaana waafaqsan manhajka salafiga ah siduu imaam Maalik yidhi: (كل يأخذ من كلامه ويترك إلا صاحب هذا القبر) (Qof kasta oon ahayn Nabi Maxamad  waa la aqbali karaa hadalkiisa waana la diidi karaa). 

Dhamaanteenba Allaah hayna waafajiyo xaqa.