Wajiga cusub ee bur-burinta soomaaliya 

     Laga soo bilaabo wakhtigii 1991-kii, oo ku aadan kolkii ay bur-burtay dowladii kacaanka ahayd ee soomaaliya. Waxaa soomaaliya ku socdey hargardaamooyin kala duwan oo ka imaanaayey meelo kala duwan. Hagardaamooyinkaas waxaa intooda badan si toos ah iyo si dadbanba u taageeraayey dowladu shisheeye ah.  Kuwaas oo ka koobnaa kuwa deriska nala ah iyo kuwo kaleba.  Howshu waa kala qaybsanayd  intii ka horeysey dhamaadkii 2006-da. Waxayna u kala qaybsanayd iyadoo howsha dulka taala ee ah burburinta , barakicinta iyo gumaadka shicibka ay fulinayeen dad soomaali ah. Howsha banaanka ah ee xaga dhaqaalaha, talada, siyaasada, taakuleynta, soo gurmadkana ay gacanta ku hayeen dad iyo dowladu shisheeye ah oo dano gaar ah ka leh soomaaliya. 

Bilowgii bur-burka 

   Waxaa aynu dhamaanteen wada xasuusanahay jabhadihii kala duwanaa ee abuurmay kolkii ay bur-burtay dowladii soomaaliya. Waxaaba la gaaray iney reer walbaa samaystaan jabhad magac leh. Jabhadahaas waxaa ka mid ahaa kuwan:USC, SNM, SSNM,SDM,SPM,SNF,SSDF,SNA,SSRC , iyo kuwo kale oo badan.

     Jabhadahani waxaa ay ka mid ahaayeen qabta fulinta ee bur-burkii soomaaliya. Iyaga ayey ahaayeen kuwii sida tooska ah dhulka uga fulinaayey burburinta dalka, gumaadka iyo iska horkeenka shacabka. Caddowga dibaduna waxaa uu ahaa mid marwalba diyaar la ah tasiilaadkii iyo sahaydii ay jabhaduhu u baahnaayeen si loo tirtiro dalka iyo dadka soomaaliyeed. Madaxda jabhadahaas waxaa badanaaba uu cadowgu ku beerlaxawsan jirey isagoo u balan qaadaaya arimaha ay ka mid yihiin saldano ama dhaqaale aan sidaas u buurayn. Sida ay dadka arimaha dhaqaalaha iyo badeecadaha wax ka yaqaani ogsoon yihiin haddii badeecad ay suuqa muddo ku jirto oo la isticmaalo, waa in badeecadii wax laga bedelaa si ay mar labaad u gadanto. Marka hore waxyaalo yar-yar ayaa la bedelaa sida kalarka,bacda ama jawaanka sheygu ku jiro, marka xigana waxaa la bedelaa gebi ahaanba sheygii. Haddii aan sidaas la yeelin badeecadii ma gadmeyso suuqna yeelan meyso. Taas haddii aynu ku dabakhno siyaasada soomaaliya ee gumeysigu maleegay. Kolkii la arkay in aaladihii jabhaduhu iney suuqa ka sii baxayaan ayaa shaarkii laga bedeley oo waxaa loo yeelay magac dowladeed, balse dadka ku jiraa waa uun isla kuwii jabhadaha aan kor ku soo sheegnay horboodaayey.  Sidaas waxaa loo yeelayaa iney badeecadu sii gadanto suuq cusubna loo helo.

“Badeecad” waxaan halkaan ula jeedaa hadba aalada la adeegsanaayo si loo sii wado bur-burka soomaaliya. Kolkii aalad cusub oo dowlad loogu yeeray la sameeyey ayaa si gumaadka iyo burburinta loo xaqiijiyo waxaaba soo raacay qaar ka mid ah gumeysigii wax maleegaayey.

    Siyaasadaas waxaa la isticmaalaayey muddo haatan ku dhow afar sano. Hadda waxaa la soo gaarey wakhtigii badeecada mar kale dib u habeyn lagu sameyn lahaa si ay mar kale u gadanto suuqna u sii yeelato. Waa maxay aalada cusub ee gumeysigu adeegsanayaa hadda? 

Wajiga cusub ee bur-burinta 

   Madaxweynihii in muddo ahba ay reer galbeedka iyo wadamada kale ee deriska ahiba taageerayeen ayaa mar qura la yiri: Waa inaad jagadaada iska casishaa maadaama aad caqabad ku tahay nabada soomaaliyeed. Waxaa loo sheegay inuu jagada iska casilo madaxweynuhu, jidkana u baneeyo dadkale oo cusub oo howsha fulin kara.

     Waxaa kaloo la yiri baarlamaanka ku meel gaarka ah ha lagu daro tiro kor u dhaafeysa laba boqol oo qof.Waxaa la rabaa in magacaas dowlada inta wax laga bedelo lagu howl galo muddo, loona adeegsado sii wadista burburka dalka, lama oga inta ay taasi shaqeyneyso. 

Akhristow, mar kale xasuusnow tusaalahaygii ganacsiga iyo badeecadaha ee aan kor ku soo sheegay. Waxaa socda dib u habeyntii badeecada (aalada loo adeegsnayo bur.burka).

Waa in wax laga bedelaa aalada la adeegsnaayo si ay badeecadu suuq cusub u yeelato. Caddowgii dalka galay ee fulinta ka qayb qaatay waxaa uu arkay howshaan fulinta bur-burku in aaney sahlaneyn sidaas darteed waxaa uu goŕansaday inuu faraha kala baxo,Uuna dib ugu laabto kaalintiisii hore ee ahayd, talada, hubaynta, xulufo abuurida, dhaqaalaha, iwm, Balse ay howsha ( bur-burka iyo gumaadka shicibka) fuliyaan dad soomaali ah. Waa sababta keentay inaan maqalo magacyo cusub oo kusoo biiraya khilaafka soomaaliya. Goorma ayaa kuugu horeysey akhristow maqalka: Ciidamada Ahlu-sunah wajameeca ayaa qabsaday magaalo hebla. Goormaa kuugu horeysey maqalka ciidamada burcad badeeda, Goorma ayaa kuugu horeysey Ciidanka dib u xoreynta garabkiisa Asmara, garabkiisa jabuuti iyo kan gudaha. La yaabi meyno haddii ay wakhti aan fögeyn soo baxaan aalado kale oo la adeegsanaayo si loo sii wada burburka dadlka iyo dadka soomaaliyeed. Waxaa suurto gal ah inaan dhowaan maqalo waxyaalahaan soo socda: 

• Ciidamada ururka ( Islaax, takfiir, qaadiriya, ahmadiya iwm) oo meelqabsaday
• Odayaasha dadkaa laga badan yahay ee kristaanka oo shir yeshay
• Ciidamada soomaalida qurba-jooga oo gobol badan qabsaday
• Taageerayaasha ururka cilmaaniga ( diin-laawe) oo kulan yeeshay
• Afhayenka ururka xoola dhaqatada soomaaliyeed oo sheegay iney dagaal qaadayaan
• Ururka odayaasha qeybtiisa hubeysan oo bayaan soo saartay
• Ciidamada burcad badeeda, qaybta waqooyi bari
• Ciidadmada burcad badeeda , qaybta waqooyi galbeed
• Ciidamada burcad-badeeda qaybteeda koonfureed

Waxaa dhamaanteen inala gudboon inaan ka fiirsano hagardaamooyinkan, isla markaasna aan u guntano, wax ka qabashada dhibaatada dalkeenii ku habsatey, inagoo uga qayb qaadaneyna qaab aan shar abuurid ahayn ee ah wanaag.Arimahaan aan kor ku xusay waxaa ay ka mid yihiin qaababka cusub ee sanadaha ama bilaha soo socda la doonaayo in dadka lagu howl geliyo,si ay u sii socoto bur-burinta iyo gumaadka dadka iyo dalka soomaaliyeed. Waxyaalaha ugu weyn ee dadka lagu howl geliyaana waxaa ka mid ah qabiilka, dhaqaale ama saldano balse suŕashu waxaa weeyaan maxay ku tarayaan waxyaalahaasi kolkii aad  dadkaagii iyo dalkaagii gumaado. Waxaankaga baxayaa qayb ka mid ah gabaygii qiimaha lahaa ee  uu tiriyey hayeygii C/llahi suldaan timacade

• Ubadkiinii waad daadiseen                 waana dubateene
• Dubaaxdiisii waad wada cunteen        duhur dharaareede
• Dariiq toosan soomaaliyey                  waa lagaa deyeye
• Darajada ilaahay ninkii                        Doonayaa hela e
• Nin ka duday dastoorka iyo waxyiga   diintii ka carrowye
• Dugsi ma leh qabyaaladi                      waxay dumiso mooyaaye 
   
• Haddeynaan xumaanta iyo dilkiyo       daynin kala qaadka
• Dibadaan ka joognaa sharciga              daacada ilaahe
• Danbarkeedu waa jahanama                  iyo dogobkii naareede
• Dugsi ma leh qabyaaladi                       Waxay dumiso mooyaane 
   
• Dir-dir la isu laayiyo intaan                weerar dabajoogno
• Ooy dumarku weerkii sitaan               Danabadii waayey
• Uu sida dameeraha u yaal                    meydku dibadiina
• Walee doogsan meysaan                     hadaad dunida joogtaane
• Dugsi ma leh qabyaaladi                     waxay dumiso mooyaane 

Mahadsanidin.

C/risaq Maxamed Xuseen, Eskilstuna,Sweden.
habdirisak@hotmail.com