Damiir Xumada Somalida iyo Damaashaadka  Xabashida

Qore: Maxamud X. Cilmi

Columbus, Ohio

elmiyare@yahoo.com

Taariikdu waa maaddo muhiim u ah ciddii kaydsataa. Waa macallin dadka baro kala doorashada go’aannnada iyo talooyinka. Waa iftiin bidhaansha aayaha iyo mustaqbalka, kana diga soo noqnoqoshada qaldaadka. Bulsho walbana xasuusteeda taariikheed inta ay gaarsiisantahay ayay odoroskooda mustaqbalna gaarsiisanyahay. 

Waxaa nasiib darra ah taariikhdoo ah udub-dhexaadka hoggaansha dunidu idaylkeed, in ay Somalidu qiimaynin kana faa’iidaysanin. Ilowshaha dhowida taariikhda iyo dayicittaankeeda ayaa ah curiyaha koobaad ee nadhigtay meesha aan naallo maanta. Waxay Somalidu hilmaamaan markasto cadowgooda taariikhiga ah, soona jiray mudada aad u dheer. Markii loo kuurgalo dacdooyinkii dhexmaray Xabashida iyo Somalida ayaa waxaa muuqanaya xasuus darrida waafiga ah ee Somalida, taasina waxay u sahashaa cadowga in uu had iyo goor weerar gaadma aha ku soo qaado. 

 In kastoo ay Somalidu u badantahay maqane hilmaanbadan, haddana waxaa jiray rag garasha dheer; dadkooda, dalkooda iyo diintoodana jeclel, una taagnaa difaacooda. Xabashida oo markasta diyaar u ah dhibaataynta Somaliyeed ayaa waxaa dagaal la galay Imaam Axmed Gurey waqti laga joogo ku dhowaad 500 oo sano, asaga oo ka difaacayay dulmiga Xabashidu ku haysay shacabka Somaliyeed. Sidookale, markii Xabashidu ka qayb gashay shirkii guumaystayaashii reer Yurub ku qaybsadeen Afirca dabayaaqadii qarnigii 18aad waxay codsatay in Somaliya idaylkeed qayb loosiiyo ayaga si ay u gumaystaan taasoo sababtay in lasiiyo gobalka Somali Galbeed ee haatan ku hoosnool. Markii laqaybsaday Somaliya, guumayste midabyo badanna ku habsaday, waxaa taa diiday kana dhiidiyay aabihii halganka xornimada Somaliyeed, Sayid Maxamed Cabdalla Xassan iyo Daraawiishtiisi oo gumaystihii Xabashida iyo reer Garbeekabo ku qaaday dagaal hubaysan. 

Inkastoo wax-garadka Somaliyeed ay u taagnaayeen iska caabinta cadowgooda, hadana waxaa taa fashilaayay marwalbo wax magaradka illowsha dhow ee Somaliyeed oo cadowgooda iyo xabiibkooda kala garan karin. Fashilkastana wuxuu u horseedayay cadowga in uu gaaro ujeedooyinkiisa taasoo keentay in Xabashidu xoog ku qaadatay qaybta wayn ee kamidka dhulka Somaliyeed (Somali Galbeed). 

Dhulka ay qaadatay iyo xasuuqa ay rayidka Somaliyeed ku hayso waxaa u sii dheeraa in ay Xabashidu mar-kasta  weerar ku ahayd guud-ahaanbo Somaliwayn. Waxay Xabashidu weerar ku soo qaaday ciidda Somalia 60meeyadii, in yar kadib xornimadii. Waxay markale weerar kaa lamid ah ku soo qaaday 70meeyadii taasoo sabatay dagaalkii waynaa ee 77kii. Wakhtiyadaa waxaa la’oran karaa Somalidu sidaan way yar dhaameen, Xabashidana waxay la kulmi jirtay iska caabin meesha ay maanta lakulmaan soo dhowayn kal iyo laab’ah.   

Mar kale waxay Xabashidu weerar gaadma ah ku qaaday 80taneeyadii dhul ballaran oo Somaliyeed oo ay kamid ahaayeen Balanballe iyo Goldogob. Walow uu dhibaatada cadowga wada saameeso guud ahaan ummadda Somaliyeed ee isku tolanka ah, haddana si gaar ah wuxuu u aafeeyaa dadka deegaankaa hadbo jooga. Bulshadu waxay dhedhemisay xanuunka iyo cadowtinimada Xabashida oo aan naf iyo maal midna u hambayn.  

Sanadii 1996, ayaga oo ka faa’iidaysanaya burburkii qarankii Somaliyeed, ayuu cadawgu haddana weerarro naxariis la’aanta ah ku qaaday goballa badan oo ay kamid yihiin Gedo, Bay iyo Bakool, kuna xassuuqay boqollaal muwaadiniin Somalia ah oo horay ula ildaranaa dhibaatooyinkii dhaxdooda ahaa. Waxaa intaa usii dheeraa in dalka intiisa kale uu ahaa meel Xabashidu kontoroosho kana ugaarsato waxgaradka tirada yar ee Somaliyeed. Waxaa ah mid laga naxo in ay Xabashida marwalbo adeegsanayeen madaxkusheeg Somaliyeed.  

Balse, waxaa xusid mudan in mar kasta Somalidu ku kala aragti duwanaayeen weerarada xad-gudubka ah ee cadowga ku hayaan Somalia. Qaar ayaa dareensanaa mar walbo in diintooda, dalkooda iyo naftooda weerar lagu yahay iskuna dayay in ay difaactamaan intii karaankooda ah, meesha ay kuwa kalana u arkaan markasto in Xabashidun tahay xabiibkooda khaaska ah.   

Dhanka kale, malaha mayd-garaaca ay Xabashidu la beegsatay shacabka horay u il-darnaa, waxaybo ahayd mid ay ugu dabaaldegayso guusha u soo hoyatay ee ah burburka ku habsada cadawgoodii dabiiciga ahaa ee Somaliyeed iyo awoodda ay u heleen in ay kayeelaan sida ay raabaan. laakiin nasiib darro Somalidu sidaa uma aysan garan. Taasina waxaa sabab u ah khaladka iyo dambiga laga galaya taariikhda maguuraanka ah, waxayna si cad kuu tusaysaa dammir xumada iyo hilmaanka dhow ee Somaliyeed iyo damaashaadka aminlaha ah ee Xabashidu ku waliimaysato dhiiga shacabka Somaliyeed iyo gumaadkooda. 

Inta waxaan ku dhaafayaa taariikhdii laga soo gudbay iyo sida loogu tacadiyay. Waa tagto daaye timaaddo qabo, wixii dhacayna waa dheceen. Su’aashu se waxay tahay, maxaa laga bartay oo laga waantoobaa maanta iyo barribo? Wakhti ay Somalidu Sidaan dhaantay ayuu abwaan ku sifeeyey geeraarkaan kooban. wuxuu yiri:  

• Somalooy dhegalooy
• Dhagaxa tii ka adageey
• Taan meel dheer dhowrineey
• Dhibaata uu cadow ku dhigay dhaqaala u qaadatowy
• Walaalkeed dhiigiyo dhexdeeda u dhiiraney
• Waxbo dhalanteed cidla ah qaliga yuu idindhibie
• Dhaqaaq baa nala gudboon….

~~~ Carays Ciise Kaarshe (Naxariistii Janno Allaha Siiyee) 

Akhriste, bal eeg meesha haatan xaalku marayo iyo waxa laga dhaxlay taariikhdii sooyaalka ahayd Somaliyeed. Maalin aan sidaa u sii dheerayn ayaa waxaa hadlay waziir Somaliyeed oo dafirayay Xabashida dalka lagu soo hoggaanshay. Wuxuu yiri (waxay ay dadku arkeene xabashida moodayaan waa ciidanka Xoogga Dalka Somaliyeed oo qaba dharka ciidamada Ethiopia). Waxay ciidamada Xabashidu haatan xaadir ku yihiin goballada dalka badankood oo ay ka mid-yihiin: Gedo, Bay, Bakool, Hiiraan, Galguduud, iyo Mudug, inta kalana qattar ayay ugu jiraan in ay u gacan-galaan.  Maanta, cadawga intuu soo dhaafay weerar uu qaado iyo xudduud gooyo, ayaa wuxuu marayaa in uu si toos ah ugu hadlo afka Madaxwaynaha, Ra’iisul Wazaaraha, iyo waziirada Somaliyeed badankood.  

Sikastabo ha’ahaatee, Su’aalaha mudan in la’iswaydiiyo ayaa waxay yihiin: Goormay Somaliya iyo Ethiopia heshiiyeen? Maxaa lagu xalliyay khilaafaadkii dabiiciga ahaa, maguuraanka ahaa ee ku salaysanaa dhulka iyo kala duwanaashaha diinmaha. Goormayse billaabatay kalsoonida gaartay in labiska lakala tubal caaraysto?  

Waxaa marag madoonta ah in uusan dhicin heshiis, qadiyaddiina sidii u taagantahay, cadaawaddii Xabashida iyo dal-ballarsigeedina sidii ka daranyahay, balse midda jirtaa waxay tahay in Somalidu guud ahaanbo hilmaantay wixii lasoo maray. 

Ugu dambayntii waxaan kula talinayaa shacabka Somaliyeed in ay hurdada ka kacaan, kala gartaan cadowgooda iyo saaxiibkooda, cidda dantooda ka taliso iyo cidda hagar-daaminayso. Waa in ay dib ugu laabtaan taariikhda kana cabir-qaataan. Waa in ay isku tashadaan ogaadaanna qattarta lala maagganyahay. 

Waa mahdasantihiin, 

W. C.W.W.

Maxamud X. Cilmi
Columbus, Ohio
elmiyare@yahoo.com

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Faafin: SomaliTalk.com | Sept 13, 2006