Mahad oo dhan Ilaah baa iska leh, Nabadgelyo iyo Naxariisna  Nabi Maxamed korkiisa ha ahaato. 

Cumar C/nuur Nuux – Nabaddoon.

Waxii maqan Ilaah baa og, waxii muuqda iyo malo’awaal baase saadaasha lagu dhisaa. Waxaase marag-maddoonto ah in dalkeennu galay marxalad cusub oo u baahan in indheergaradka iyo aqoonyahanka oo dhami si deggen uga faalloodaan, odorosaan, ugana qaybqaataan. Waa marxalad cusub oo hadba sidii loo foodsaaro, loola falgalo, loogana fiirsado saameyn weyn ugu yeelan doonta mustaqbalka iyo jiritaanka jiilasha soo socda.  Waxaa nasiib darro ah in isbedel kasta oo ka dhaca meel ka mid ah dalka Soomaaliya  uu ku gaar noqdo meeshaas!  Isbedelkaasi ha ahaado mid wanaagsan ama mid dhibaato xambaarsan sida dhibaatooyinkii abaaraha, badgeriirka (Tsunami) ama kuwa nabad iyo nolol doonka ah ee ka kufaa-kacaya afarta gees ee dalka. Waxaa nasiib darradaas loo aanaynayaa kalsooni darro Soomaalida dhexdeeda lagu abuuray iyo qoqob qabyaalad ku dhisan oo la kala dhexdhigay!! 

Nasiib darrada gaartay ee dhalisay in waxii Dhuusamareeb ka dhacaya (dhib iyo dheef) aan Xingalool dheg jalaq looga siin, Xaafuun cid iska weydiin. Haddii Ceel-afweyn cirku ku soo dumo aan Caabudwaaq laba Cali iska wareysan. Haddii Lughayo, Lowyacaddo ama Saylac cid aan la aqoon cawo madow mirto oo cagta mariso Caliyaalo iyo Afmadow cidiba ka damqan ama kaba warqabin, waxaa u sabab ah laba cudur oo waa weyn oo sida looga dawoobo u baahan tahay dhaqan rogan Soomaalida ku dhaca iyo aragti dheer oo lala yimaado. Labadaas cudur waa: 1. Sadbursi, caddaalad-darro iyo cudud-sheegad, ku salaysan qabyaalad Soomaalida dhexdeeda ah. 2. Cudurka labaadna waa gacan shisheeye iyo cadow dagaal kula jira, ummad dhexdeeda isku mashquulsan. 

Ummad xaalkeedu sidaas yahay oo 30 sano dagaal sokeeye ku jirtay, oo hadba qoladii itaal roon ay  qolada kale hagardaamo iyo hadimo la daba joogtay ayaa waxaa caasimaddeedii isku haystay oo ku kala itaal roonaan waayey kuna heshiin waayey 10 dagaal-ooge oo salka qabiil iyo qabyaalad kula jiray muddo 15 sano kor u dhaafeysa. Xaqii la awdaa fiiruhuu ka dillaacaaye, dagaal-ooge oo awalba khadyaan laga taagnaa ayaa haddana isku bahaystay oo isugu yeertay in ay caasimadda iyo intii ay gaari karaanba diinta iyo dadka diintu ka muuqato kala dagaallamaan, waxaase Ilaahay ku salladay oo salkacshay shacab gadooday oo culumo horjooge u tahay. Waxaa Mudisho ka dhashay waxa hadda looga yaqaan dunida “Maxkamadaha Islaamka”. Waxaa haddaba isweydiin mudan: Maxkamadaha Islaamku maxay yihiin? Halkee noo wadaan? Maxaase ka dhalan kara dhib iyo dheef?. Maqaalkani waa saadaal iyo malo’awaal ku saabsan su’aalaha  sare ku qoran. 

Maxkamadaha Islaamku waxay ka dhasheen baahi ku saabsanayd nabadgelyo xumo ka jirtay caasimadda Xamar. Markii degmo walba oo Xamar ka mid ah dagaal ooge soohdin ku ootay madaafiicna la dul yuurursaday. Markii jidwalba oo caasimadda dhexdeeda ah ama daafaheeda ah burcad hubeysani jidgooyo dhigatay ee wax soo gala ama sii gala looga dhaartay haddii aan baad iyo bahdalo looga raalli noqon, taas oo sharci Islaam iyo mid kale toona  waafaqsanayn. Maxkamaduhu waxay ka dhasheen kuna dhisanyihiin abaabul iyo gacan ay ka helaan beesha maxkamad kasta dhisatay si ay nabagelyadeeda iyo jiritaankeeda ugu ilaashato. Iyadoo xaalku sidaas yahay ayaa waxaa isbahaystay dagaal oogayaashii awalba dartood maxkamaduhu u samaysmeen ee nabagelyo iyo nolol uga dhaartay dadweynihii Xamar deggenaa. Waxaa soomaalidu ku maahmaahdaa “Islaantii indha la’aan ma ku ogeyd dadcunnimo ayey ku darsatay”, sidaas ayaa xaalkii dagaal-oogayaashu noqday markay af-labadi ay ku yiraahdeen waxaan Xamar ka sifayneynaa argagixiso ay ula jeedeen dadka diinta ku dhaqma ama ka ag-dhow. 

Falkasta falcelis baa ka dhashee, go’aankii dagaal oogayaashu wuxuu dhalay in maxkamadihii beeluhu u midoobaan in inta aan daadku qaadin ay difaac galaan, waxaase dhacday in iyagii qolodii La dagaalanka Argagixisada daadka qaadsiiyaan, taas oo xaalad cusub iyo jawi cusub oo siyaasadeed ka abuurtay Xamar. Xaaladdaan cusub ee Xamar ka dhalatay oo wejiyo badan leh, ujeeddooyin kala duwanna huwan, saameyn culusna ku yeelanaysa guud ahaan dalka, waxaa majaraha u haya ama saameyn ku leh xoogag kala duwan, kalana ujeeddo duwan. 

1. Xoogagga Culumada ee uu saciimka u yahay Sh. Xasan Daahir Uweys rabitaankoodu, jiritaankoodu iyo dadaalkoodu wuxuu ku saleysan yahay kuna xiran yahay, dalka oo Shareecada Islaamka lagu hago oo lagu dhaqo. Haddii taas la waayo waxay ka xigaan dagaal aan iyaga iyo cidkale midna dhammaadkiisa saadaalin karin, sannado badan oo kalena socon doona, Soomaaliyana khatar iyo khayr ladaba u soo jiidi kara.
    

2. Xoogagga dhulballaarsiga ku dhisan ee maxkamadaha xiriirka dhow la leh, ee Maamulka Shabeelada Hoose iyo Dooxada Jubba garwadeenka ka yihiin, waa khatarta ugu weyn ee midowga maxkamadaha, haddaan siyaasad iyo go’aan adag oo laysla ogyahay maxkamaduhu kula dhaqmin. Waa cadow iyo saaxiib, waa ceeb iyo cudud maxkamaduhu dan bideen. Kooxdaani in maxkamaduhu fashilmaan danweyn baa ugu jirta, haddii ay guuleystaanna danweyn baa ugu jirta, waa mindi laba afla ah, dhan kastoo ay wax u goysana waa dantooda.
    

3. Xoogagga Beelaha, waa siyaasad ku lifaaqan maxkamadaha maaddaama maxkamaduhu markii horaba ka dhasheen gacanna ka helayeen beelaha samaystay. Beelihii markii hore maxkamadaha u sameystay in nabadgelyadooda ay ku ilaashadaan, waxay hadda maxkamado hor leh iyo kuwii horaba u isticmaalayaan ujeeddooyin siyaasadeed, si beel walba qaybta ay is leedahay siyaasadda dalka ayaad ku leedahay maxkamadaha uga dhex hesho. Fikarka noocaan ah iyo koboca maxkamadaha ee ku inaanaya qaabkaan waa dhib iyo wanaag is-huwan. Wuxuu keeni karaa fashil soo deg dega oo maxkamadaha ku yimaada, wuxuu kaloo keeni karaa in qabaa’ilkoo dhan maxkamadaha hoos yimaadaan sidaasna maxkamaduhu maamulkii caasimadda oo dhan gacanta ugu dhigaan.
    

4. Xoogag maxkamadaha ku khilaafsan xagga fikarka sida urururada bulshada iyo dariiqooyinka xadreeya, oo labaduba u arka in ay kaalin wax ku ool ah ka heleynin maamulka maxkamadaha gaar ahaan dariiqooyinka oo baqdin weyn ka qaba in hab-dhaqankoodii xereysiga cadaadis kala kulmo culumada ka fikirka duwan ee maxkamadaha majaraha u haya. Culeyska labadaan qolo maxkamadaha u keeni karaan ma aha mid aad u sii buuran, haddii aysan kaalmo ka helin ama ka faa’iideysan dhaawaca ay geystaan  xoogagga kor ku xusan ee kale.

Intaas haddii aan ku soo koobno xoogagga gudaha ee maxkamadaha fashilkooda ama guushooda ka qayb qaadan kara, waxaa kaloo jira xoogag kale oo saameyn weyn ku leh hannaanka iyo habsami u socodka abaabulka maxkamadaha iyo saldhigadkooda intaba. Xoogaggaan waxaa ka mid ah: 

1. Xukuumadda ku meelgaarka ah ee fadhigeedu yahay magaalada Baydhabo. Xukuumaddaan oo iyada laftigeedu ujeeddo badan ah, oo saddexda gole ee ugu sareysa madaxdoodu midba ajande gaar ah wato, haddana waxaa jiritaankeeda saldhig u ah in maxkamaduhu aysan Xamar soo dhaafin, xukunna u hanqaltaagin. Haddii labadaas shardi la helo xukuumadda ku meelgaarka ah, cadaadis kasta oo saaxibadeed uga yimaada waa ku qasbanaaneysaa in ay maxkamadaha la fariisato. Natiijada ka soo baxda wada xaajoodkooduse waxay ku xirantahay hadba sida qolada kumeelgaarku u ogolaadaan in dastuurka ku meelgaarka la isla eego, sida uu u aqbalayo madaxda sare ee maxkamadaha iyo ujeeddooyinkooda fog.
    

2. Etoobiya iyo Eratareeya oo labaduba siyaasadda gudaha ee Soomaaliya faraha kula jira, waxay isku deyi doonaan in midkoodna maxkamadaha iyo jiritaankooda ka hortago kan kalana taakuleeyo, taas oo keeni karta in Soomaaliya isu beddesho gole dagaal  heer gobol ah ( Geeska Afrika) oo quwado aan soomaali ahayn isku ceyrsadaan iyagoo soomaalida isticmaalaya.
    

3. Quwado shisheeye sida Mareykanka, Yurub, Ururka Afrika iyo Jaamacadda Carabta oo dhammaantood ujeeddooyin kala duwan ka leh Soomaaliya ayaa lakala safan doona labada dhinac ee Maxkamadaha iyo dawladda ku meelgaarka, inkastoo intooda badan ama dhammaantood ka soo horjeedsan doonaan Midowga Maxkamadaha marka arintu gacan ka hadal gaarto, si aan nidaam ku dhisan Shareecada Islaamka looga hirgelin meel ka mid ah adduunka.

Soomaalidu waxay tiraahdaa “Dhabaqdhabaq hore, dhabannahays danbe ayey leedahay” waa oraah la oran karo waa natiijada ka soo baxday dhammaan dagaalladii ka socday Soomaaliya dhowr iyo soddonkii sano ee ugu danbeeyey. Haddiise dhaqdhaqaaqa Midowga Maxkamaduhu rajo ka qabaan in ay ka duwanaadaan kana waxtar fiicnaadaan hawgalladii ka horeeyey ee in badan dhiiggu ku daatay waa in ay ka faa’iideystaan tijaabooyinkii ka horeeyey iyo xoogagga saameynta ku leh ee ku xeeran. Guusha ay ka keenaan dhaqdhaqaaqaan cusub ee Xamar ka bilowday waxaa saldhig u noqon kara kaalin weyna ka ciyaari kara dhowr arrimood: 

1. Sunta qabyaaladda iyo qabiilka sida ay u xakameeyaan waa habka ugu horeeya ee ay ajandahooda uga gadi karaan guud ahaan Soomaalida. Tani waa boogta laga danqiyo Soomaalida ee aan weligeed buskoon. Hogaamiye kasta iyo maamulkasta oo Soomaaliya laga sameeyaana iyaduu eersadaa. Haddaba hawlgalka Maxakamaduhu waa inuu shacabka tusaa hoggaan cusub oo aan horey loo aqoon iyo  habdhaqan caddaalad ka muuqato si hadafka ay higsanayaan ay u gaaraan. Habel iyo hebel kasta oo aan halganka looga maarmi karin waa in aysan hoggaanka Maxkamadaha hareer socon ama horboodin, balse waa inay meel aan cidi ogeyn arkina karin hawshooda ka wataan, hadafka guudna aysan ka bixin ama hareer marin.
    

2. Ciidamada beelaha iyo maxaakimta beelaha hadba sida ay isula jaanqaadaan, ugana badbaadaan dibindaabyada beeshooda waa halbeegga labaad ee guusha ama guuldarada Midowga Maxkamadaha.
    

3. Horumar deg deg ah oo ay ka sameeyaan meelaha ay maamulkooda la wareegaan gaar ahaan caasimadda waa halbeegga sadexaad ee Maxkamadaha lagula xisaabtami doono. Wax badan oo aan tayo laheyna waxaa ka wanaagsan wax yar oo tayo iyo tilmaan wanaagsan leh.
    

4. Siyaasadda ay Maxkamaduhu kula dhaqmaan Dawladda Kumeelgaarka ah iyo dawladaha gobolka iyo dunidaba waa halbeegga afraad ee muujin doona biseylkooda iyo fikarkooda haggaamineed, waana meesha khatarta ugu culus uga soo foodleedahay dalka iyo diintaba, haddii aysan Maxkamaduhu miyir iyo dulqaad muujin, mabaadii aan isbedelinna sameysan kuna hawlgelin.

Guusha Midowga Maxkamaduhu Xamar ka gaareen waa bilow wanaagsan. Waa soo celin karaamadii iyo dadnimadii dadka Soomaaliyeed gaar ahaan ummadda Xamar deggen ee dagaal-oogayaashu xaaraanta ku haysteen dhowr iyo tobanka sano. Waa tillaabo muujineysa in dadweynuhu heeryo kasta oo gumeysi iska ridi karo haddii uu u midoobo maal iyo nafna u huro. Hawlgalka Maxkamaduhu waa bilowgii horumar iyo sharaf ay Soomaaliya gaarto marka caqabadaha ku xeyndaaban ee aan kor ku soo sheegnay ay ka gudbaan, ama waa hayaan dheer oo dib loogu baadigoobi doono Soomaaliya iyo Soomaalida. Allow sida san iyo khaatumada wanaagsan nawada haleelsii. 

QORAALADII HORE EE NABADDOON

Cumar Cabdinuur Nuux – Nabaddoon

omarabdinur@hotmail.com

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Faafin: SomaliTalk.com | July 15, 2006

Dood-Cilmiyeed: Isbedelka Cusub ee Soomaaliya
Aqoonyahanno ku sugan dalka Canada ayaa ka hadlay kacdoonka Soomaaliya iyo raadka uu... Dhegeysi...