Sida la wada ogsoon yahay tan iyo wixii ka dambeeyey markii ay burburtay dawladdii dhex ee dalka ka jirtay waxaaa la qabtay dhowr shirar oo dib u heshiisiin ah oo dib loogu soo celinaayey qaranimaddi iyo dawladnimaddii soomaaliya , hase yeeshee lagu ma guuleysan , marka laga reebo labadii shir ugu dambeyey oo lagu soo dhisay dawladdii TNG da Carte ee dalka Djibouti lagu soo dhisay iyo dawladdii TFG da oo lagu soo dhisay Mbagathi ee dalka Kenya. 

Hadda ba waxaa is weydiin muddan, TNG iyo TFG maxay wax u qaban waayeen??? 
Waxaa horey loo yiri, “Kooxdii dulan ku heshiisa, xaq ayay u kala baxaan” maxaa yeelay dawladdii Carte lagu soo dhisay iyo tan Mbagathi labada ba waxaa lagu soo dhisay dulmi iyo cadaalad daro oo ah qaab dhismeedkooda guud oo ah baarlamaan lagu soo xulay qaab qabiil oo ah afar beelood iyo bar kuwaasoo hal heyskoodu uu ah (Xaq ma rabno ee xal ayanu rabnaa) taasi oo mecnaheeddu u yahay cadaalad daro ayeynu rabnaa in aan wax ku maamulno. Fikradaasoo salka ku heysta dastuurkii isticmaar dalka u dhiga, maxaa yeelay isticmaarku xeeladiisu waxay ahayd inuu dalka iyo dadka ba u qaybiyo hab qabiil , runtii markii aan dawlad noqonay waxaanu fileyni in laga gudbo habkii qabiilka oo loo gudbo hab qaran, laakiinse nasiib daro weli waxaa la daba socdaa ama lagu dhaqmaa habkii isticmaarku inoo dejiyey. 
 
Dawladda lagu soo dhisay Mbagathi waxay ahayd in ay ka faa’iideyso qaladaadkii ay galeen dawladdii Carte lagu soo dhisay ama in aysan qaadin wadadii lagu fashalmay . 
 
Kuwa aaminsan in ay ka soo jeedaan qabiiladda waaweyn oo dulmi weyn ka geystay sidii ay u sad badsadaan shirkii Carte waxay isku waafaqeyn in ay shirqoolaan qabiiladda aan hubeysney sidii ay u helaan kuraas dheeraad ah, sidaas darteed inta ay jiraan cadaalad daro iyo is quursi mar na laga ma yaabo in la helo nabad galyo taam ah ama ay dib u soo noqoto sharaftii iyo dawladnimadii dalka ka jirtay. 
 
Dawladdii lagu soo dhisay Carte oo gashay qaladaad fara badan oo ay ka mid ahayd qaab beeleedka 4.5 lagu soo dhisay dawladaasi , taasoo shacabka soomaaliyeed ku abuurtay jaha wareer oo ilaa iyo maanta shacabku u la ildaran yahay isla markaasi na la yaaban yahay cadaalad darada loo qeybsaday iyo sida foosha xun oo ihaanada ka muuqata oo magaca ay ku shaabadeeyeen (Others ama bar), taasoo ah arrin meel ka dhac ah oo loo geystay qowmiyaddaha aan hubeysneyn waana arrin laga yaqyaqsado . Haddaba waa caddahay in arrinta 4.5 aan sharci ahayd ,waana qalad ay galeen kuwa damac weyn taasoo daliil marag ma doonta u ah sida loo qaybsaday xubnaha gobolka banaadir , waa hab qaladan oo aan sharici ahayn oo adduunka na aan looga dhaqmin, taasi waxaa lagu tilmaami kara waa cadaalad darro oo si bareere ah u hirgeliyeen beelo dulimi isku biirsaday ,iyagoo xaaranta xalaashaday si ay u gaaraan hadafkood ah qaybi oo xukun . 
 
waxaa arritaasi ka dambeyey koox yar oo doonaayey sadbursi si ay u helaan awood fara badan isla markaasi na raba in ay si cadaalad daro ah ku qaataan kuraas aysan lahayn , hase yeeshee mar na kama aysan fakarin mahmahdii ahayd (Wax badso wax beel ayay leedahay) iyadoo wadiciga dalka uu ku sugan yahay burbur iyo gacan cadaawe oo muddo dheer ku haminaayey in ay gacanta u soo gasho soomaaliya isla markaasi na ay ku dhamaanto ama la aaso fikraddii taariikhiga ahayd in maalin la heli doono soomaali weyn ah taasoo ay sababteedda leeyihiin kuwii shalay ku taliyey in cadaalad daro wax loo qaybsado isla markaasina isticmaarka ama cadowga soomaaliyeye u fududeeyey inuu gacanta ku dhigo maamulkii iyo dawladnimaddii soomaaliya, hadda ba go’aanadaasi 4.5 ka dib soomaaliya waxay gashay jaha wareer iyo burbur hor leh  
 
Dawladda maanta dhisan waxay ka soo hor jeedda dastuurkii ay qorteen kaasoo ku qoran sinaan iyo cadaalad, waxaa nasiib daro ah dastuurkii lagu soo dhisay dawlada qodobkii 1 wuxuu leeyahaya:- 
 
1. Nidamka Dawladda Cusub ee Jamhuuriyadda Soomaaliyeed waa ku meel gaar (KMG), madax-bannaan, dimoqraadi ah oo ku dhisan Shareecada Islaamka, caddaalad, sinnan, nabad, shaqo iyo horumar, dhawraysana sharciga, sharafta qofka iyo xurmada bulshada. 
 
Hase yeeshee cadaaladii iyo sinaantii lagu xusay laguma dhaqmin maxaa yeelay cadaalad daro loo geystay qayb ka mid ah beelaha nabad jaacel, hase yeeshee waxaa iska hor imaana ya qoraalkii dastuurka iyo sida loogu tagri falay oo ah in cadaaladdii laga filaayey in ay isku bedeshay dulmi iyo joorfal  
 
Hadda ba go,aankaasi 4.5 wuxuu ummadda ku abuuray fidno aan dhamaaneyn (cudur aan dawo lahayn ku noqday) ilaa haddana fidnadaasi socoto, wixii xaq darro lagu saleyo ma guuleystaan, runtii maanta tan shacabkeyn heysato waa taasi oo ah cadaalad daro , runtii shacabka soomaaliyeed waa shacab isku mid ah oo hal diin iyo af kulmiya hase yeeshee dad daneysta ah ayaa mar walab ka faa’iideystaan in ay shacabka u kala sar saaraan beelo beelo si ay u gaaraan danahooddda gaar ah .  
 
Waxaa kaloo la yaab leh in wixii dastuurka ku qornaa oo leyska indhatiray,taasoo tusaale ahaan u soo qaadan karno in dalka lagu dhaqo Federal,hase yeeshee nasiib darro waxaa dhacday in dhowaan godbolka Banadir laga dhisay Golaha Degaabanka ,iyadoo xubnihii golahaasi lagu soo dhisay si cadaalad darro ah, maxaa yeelayn dadkii xaqa u lahaa waa laga tagay,iyadoo Dawladda si lama filan ah u soo xushay dad aan u dhalan GOBOLKA. 
 
Wxaa ila yaab badnmeed in beelaha aan u dhalanin gobolka banaadir ay ku doodeyso in 3 xubin keliya la siiyeye oo ay ku yar tahay ayna xaq u leeyihiin 5 xubnood, iyaddoo qowmiyadda banaadir na 1 xubin oo keliya la siiyey, sidaasi darteed waxaa is weydiin mudan federaal muxuu yahay ..??? {kani aniga ayaa iska leh kaagi na waan kula leeyahay} federala ku micnahiisu ma sidaas baa sida ka muuqata qab beeleedkii loo qaybsaday maamulka dawladda. 
 
Muddo 19 sano ayaa shacabka soomaaliyeed wuxuu ku jiray jaho wareer, taasina waxaa keenay cadaalad darrada ayay la sal dhigi la'dahay, kuwi ugu dambeyey na ahaayeen shirkii dib u heshiisiinta dawladda iyo mucaaradka ururka dib u xureynta soomaaliya oo Djibouti lagu qabtay. Waxaa weli la yaab leh shirkii Djibouti oo Ummada Somaliyeed u hanweyneed ayaa go,aanadi ka soo baxay ka mid ah 275 xildhibaan Isbaheysiga in lagu qeyb sado 4.5 Haddaba iyo ti horeba dab loo waayey ayaan haddan la go,aansaday in loo qorsheyey 4.5, waxaa hubaal ah in rajadii ay fogaatay,iyadoo ay ka soo baxaayeen ifafaalo ay ummadda somaaliyeed ka biyo diidsan yihin. 
 
Nasib wanaag waxaa ah in wax lagu nagacaabo 4.5 in aan laga aqoon addunweynaha sidaas darteedana sharciga u degsan ururka Midowqga Afrika In Dawladaha dalalka Afrika waxay xaq u leeyihiin cod wada siman,oo aan mid midkale aan laga fadli yeelin ayadoo cadaalad ah loo fulinayo sharcikaasi ay degsadeen.Waxaan oran karnaa waxa dalkeena buurbuka oo ilaa 20 saano ku dhwaad oo aan weli xal laga gaarin,taasoo dhalisay cadaalad darrada ay ku kaceen beelaha qaarkood oo isbidsay awood,lakiin waxay ilaasan yihiin in Khiyano weelkeeda waa ewer,iyado la wada ogyahay in wax badso wax beel ayey leedahay. 
 
Waxaa weli dalkeena ka jiraa dhibaatooyin lixaad leh,tasoo si joogta ah  
shacabnka la gumaado iyo barakac aan joogsi lahayn waan arrin maalin walba ay ka dhacaan gudaha soomaaliya, dhibaatadaasi faraha badan waxaa u sabab ah canaasir wax magaraad ah oo dalkeyna xabashi ku soo hogaamiyey, taasoo caqabad ku noqotay shacabka soomaaliyeed Xabashadu weligeed ba waxay ku haminysay in ay dalkeyna qabsato si ay uga dhigato kadinka 6, laakiinse taasi marna suurta gal u ma noqon doonto haddii la helo somaali oo mideysan.  
 
Haddii aan wax yar ka xuso taariikhd xabashidu ma ah markii ugu horeysay, sida la xasuusan yahay xabashidu oo hogaaminayey Mililikh mar uu ku soo duulay ciidda soomaaliyeed sidii ay u qabsadaan ama ay u milkiyaan xeebaha dalka , hase yeeshee waa ku guul dareystay maxaa yeelay geesiyaashii shacabka soomaaliyeed iyagoo kala hortagay dagaal culus halkaasina jab iyo hoog ugu heystay ciidankii dalka ku soo duulay iyagoo dib u celiyey markii ay soo gaareen TAJAKLEY oo ah meel aan ka fogeyn Balcad. Markii la jebiyey xabashadii dalka ku soo duulay uu hoggaminaayey Mililikhy dib ayuu u soo eegay wuxuu na yiri, (Aniga oo ka xun in aangacanta ku dhigin xeebta xamar hase yeeshee maalin bay gacanteynu soo geli doontaa, fareyskeyga xeebta xamar lugihiisa ugu dhaqi doonaa). 
 
Taasi maanta xabashi du way u rumooday,maxaa yeelay maanta xabashidu waxaa xarun u ah wasaaradii gaashaan dhiga oo ahayd meelihii laga hoggaminaayey difaaca dalka taasi waa nasiib daro ku timid sharaftii ummadda soomaaliyeed. 
 
Shacabka soomaaliyeed meel walba oo uu joogo waxaan ku dhiira gelinayaa ama kula dardaarmayaa inuu midoobo sidii xabashida dalkeyna ku soo duushay looga saari lahaa , haddii aan la helin midnimo waxaa dhab ah in cadowga , in sidoo kale uu shacabka soomaaliyeed isku tashtaa sidii looga bixi lahaa dhibaatada maanta dalka ka jirta isla markaasi na waddanka loogu soo dhisi lahaa nidaam caadil ah oo aan ahayn 4.5 kaa soo keeni kara nabad galyo taam ah iyo dib u heshiin dhab ah. Waxaan mar labaad shacabka soomaaliyeed ugu baaqayaa ….midnimo… midnimo… midnimo, waxaana ka digayaa qabiil iyo qabyaalad taaso cudurka kansarka ah ku noqday ummadda soomaaliyeed kala na fogeeyey sidaasi darteed waa muhiin in la helo midnimo maxaa yeelay dalkeyna waxaa si sharci daro ah ku heysta Eithopia  
 
Waxaan Ilaahay aynu ka baryeynaa inuu shacbka soomaaliyeed quluubtood isku soo dumo isla markaasi na duliga ka qaado , waxaan u rejayneynaa dhamaan shacabka soomaaliyeed inuu Eebbe waafajiyo ama fahamsiiyo cadaaladda in ay tahay rukni muhim u ah horumarka bulashada maxaa yeelay meel aan cadaalad jirin horumar kama jiraan . 
 
Wabilaahi Towfiiq 

Abdulkadir Ali Bolay

Email: bollay@hotmail.com