Dagaalka labada fac kii hore iyo kan casriga ah ama qadiimka iyo jadiidka :

haddaba dhibaatada iyo burburka soomaaliya haysta ayaa inkstoo siyaabo badan oo aan cilmiyaysnayn looga hadlo,iyadoo ay cidiba ay dhibaatadaas iyo sababteeda iyo xalka wax looga qaban karo,ay si uga hadasho cid walibana ay si u aragto ayaa haddana waxaan innagu halkaan uga hadli doonaa si waafaqsan sida cilmiga bulshada iyo qawaaniinta bulshooyinka iyo isbaddaladooda xukuma iyo sababaha ay ummudahu u burburaan iyo sababaha ay ku dhismaan uu qabo.iyadoo ay bulshooyinka oo idil ay jiraan cawaamiil iyo sunan taariikheed oo ka dhaxeeya oo sababa burburka iyo dhismaha ummadaha hadba ku dhaca iyon waxa sababa,iyadoo aad mooddo nasiibdarro in aqoonyahanka soomaaliyeed uusan ka hadal marka laga hadlayo burburka soomaaliya ku dhacay cawaamisha iyo sunnanka bulsho iyo taariikheed ee noocaas ah oo aan oran karno sababta ugu weyn ee ka danbaysa burburkaas,iyadoo aan innagu jecelnahay in burburka jira aan dhinaca cawaamisha iyo sunnanka bulsho iyo taariikheed aan ka fiirinno,iyadoo aan quud darraynayno in uu baal iyo bog cusub u furo doodda iyo falanqaynta marka laga hadlayo burburka iyo dhibaatada soomaaliyeed iyo sida burburkaas xal iyo dawo loogu heli lahaa,iyadoo la tixraacayo lagana shidaal qaadanayo cawaamisha iyo sunnanka noocaas ah ee aan halkan ku lafa guri doonno.Waxaa marka laga hadlayo burburka iyo dhibaatada soomaaliyeed asaas u ah loona baahan yahay in fiiro gaar ah la siiyo halkudhagga iyo baaqyada uu dadku markasta hadalhayo oo soo noqnoqda,kuwaas oo ah baaqyo iyo halkudhagyo aad mooddo in la iska horkeenay la isna qabadsiiyay oo lid la isaga dhigay islamarkaana colaad iyo dagaal joogto ah la dhex dhigay.

Baaqyadaa waxaanan ka soo qaadan karnaa baaqyadaas oo tusaale u ah baaqyada casriyaynta iyo dhaqanka(modernity vs tradition)iyo sidoo kale waqtigii hore iyo kan haddeer(past vs present)iyo sidoo kale tolka iyo waddanka(clan vs countary)iyo sidoo kale qiyamka qabaliga ah iyo qiyamka dawladeed ee qaran(tribe vs nation) fikirka iyo qiimaha casriga ah iyo fikirka iyo qiimaha dhaqameed(modern idea and value vs traditional idea and value)iyo sidoo kale hoggaaminta dhaqameed iyo hoggaaminta siyaasadeed(traditional eldership vs political leaders)iyo sidoo kale jadiidka iyo qadiimka(old vs new),sidoo kale jiilka cusub ee dhallinyarada casriga ah iyo jiilkii hore ee odayaal ee dhaqameed. Waxaanad mooddaa nasiibdarro in aqoonyahanka iyo hoggaamiyaasha siyaasadeedba ay ku guuldaraysateen in ay xal iyo afgarad u helaan ayna maslaxo dhex dhigaan lammaanayaashaas is diidan ee lidka isku ah,iyadoo taas baddalkeedii aad mooddo in garwadeenka siyaasadeed iyo aqooneed ay hormood u yihiin ayna masuul ka yihiin iska horkeenka iyo isku dhaca loogu dawgalay ee lagu mashaqeeyay lammaanayaashaas isdiidan ee aan soo tilmaanay. Waxaana xalka iyo dawada dhibaatada soomaalidu ku xiran tahay ayna u rahman tahay si xal dhibaatadaas loogu helo in afgarad iyo heshiis iyo isutanaasul loo sameeyo loona helo dib u heshiisiin iyo isfaham wada noolaansho lammaanayaashaas. Waxaana waajib ah oo si weyn loogu baahan yahay in aan arrintaas aan xoogga saarno una hawlgalno ka mira dhalinteeda iyo ka gungaarideedaba.

Lammaanayaal isdiidan oo iska horjeeda lidna isku ah:

Haddaba dhibaatada jirta ayaa ah, iyadoo baaqyadaas iyo halkudhagyadaas laga dhigay loona sawiray muuqaalka ah kuwo isdiidan oo lid isku ah,waxaana aragtiyada horumarineed iyo casriyayn lagu saleeyay aragtida noocaas ah ee iska horjeedda kuna salaysan casriyayn lid ku ah dhaqanka(modernity versus tradition)iyadoo casriyayntu tahay haddii ay noqoto hay’ado wacyi waayo iyo qiyamka casriyeed oo lid ku ah kana horjeeda hay’ado, wacyi,waayo iyo qiyamka qadiimka ah ee dhaqameed. Waxaana aragtida habka noocaas ku salaysan la iskana horgeeyay ee bahalka la isaga dhigay casriga iyo dhaqanka ay taasi markaa ka dhigtay in hawlgalada iyo dadaalada casriyayn iyo horumarin(modernisation and progress),ay noqdaan kuwa dhaliya cirkana ku shareera in colaadi iyo cadaawadi ay ka dhexooganto ayna isku dhacaan iskuna kacaan, oo uu dhasho dagaal iyo xasarad u dhaxaysa jiilasha kala duwan,kan casriyeed ee magaca dawladeed iyo qaran wata iyo, kan qadiimka ah ee dhaqameed ee qabaliga ah oo toleed(generational conflict). Waxaana sababtu tahay in jiilka iyo hay’adaha qadiimka ah lagu eedeeyo lana yiraahdo waxay u janjeeraan ilaalinta iyo difaacidda hay’adaha iyo qiyamka qadiimka ah ee dhaqameed iyo habnololeedka wacyiga iyo waayahii qabaliga ahaa ee toleed iyo bulsho ee beeleed. Waxaana iyana sidoo kale lagu eedeeyaa laguna sheegaa oo la yiraahdaa in jiilka casriga ah ee magaalo iyo dawladeed uu isna u janjeero isbaddalda kacaameed iyo fikirada aydhiyoolajiyooyinka aan horay loo aqoon oo qalaad, soo galootigana ah ee cusub ee aan dhaladka ahayn. Haddaba marka loo macneeyo in casriyayyntu iyo horumarku yahay in tiknaloojiyada iyo habnololeedka galbeedka la qaato,iyadoo si habnololeedka iyo tiknaloojiyadaas loo dabaqo loona hirgaliyo loo baahan yahay in dadka ahliga u ah ee iyagu leh aqoonta iyo waxbarashada casriga ah ee galbeedka ay iyagu halbeeg iyo hormuud u noqdaan hirgalinta habnololeedkaas casriga ah ee dawladeed iyo socodsiinta iyo meelmarinta howshaas iyo barnaamijka casriyayn guud ahaanba. Haddaba doodda iyo dacwada noocaas ah sida looga dheehan karo ee taas laga fahmi karo ayaa ah,in taasi ka dhigayso in su’aasha iyo barnaamijka isbaddalku ay noqdaan kuwo ku jihaysan islamarkaana leh muuqaal iyo waji macnihiisu yahay ama tilmaamayo isku dhac iyo colaad iyo dagaal jiileed(set the question of change in terms of generational colflicts)laba jiil u dhexeeya,iyadoo ay taas weheliso in qadiimka lagu takooro loona arko in uu yahay wacyi iyo waayo hore oo gaboobay oo qabiileed oo laga ilbaxay dib u socodna ah(excluding the old as traditionalist),waxaana ay dabaqadda iyo garwadeenka aqooneed iyo siyaasadeed ee casriga ahi(modern educated elite)ay ku shaabadeeyeen dhaqanka iyo hay’adaha qadiimka ahba, in ay yihiin kacaandiid dib u socod ah iyo xoogag iyo quwado wax burburinaya waxna kharibaya, iyagoo walibana dusha ka saara eedda in ay xoogagaasi iyo quwadaha dhaqameed ay iyagu sabab u yihiin dib u dhaca haysta bulshada soomaaliyeed, sababtoo ah marnaanshaha iyo macnadarada fikradaha iyo aaraadooda dhaqameed ee qabaliga ah ee habsanka ah ee liita ee danbeeya.

Haddaba fikradaha iyo ra’yiga noocaas ah ee ku jaango’onaya kana dhigaya in ay casriyayntu tahay ama la mid tahay oo macnaheedu yahay(latinisation)iyo, sidoo kale in la rumaysto lana yiraahdo oo biyo kama dhibcaan laga dhigo in bacdamaa iftiinka aqooneed iyo ilbaxin(enlightenment)ee ay bixiyaan iskoolada iyo dugsiyada casriga ahi ay helaan aqoontaasi ayna bartaan oo kaliya dabaqadda waxbarashada casriga ah ee galbeedka iyadu leh,ayna iyagu taas darteed yihiin wakiilka iyo horjoogaha isbaddalka cusub ee casriyayn iyo dawladeed ee qaran,iyagoo ka dhiga una muujiya oo isbaddalka iyo casriyaynta u qaabeeya una tarjuma in dhallinyarada iyo jiilka cusubi(the young)uu lid ku yahay kana horjeedo qadiimka iyo jiilka faca hore ee dhaqameed,iyadoo aan taasna sawir iyo tusaale cad uga soo qaadan karno halgankii ugu horreeyay ee ay ururada qawmiga ahaa(nationalist party)iyo garwadeenkii aqooneed iyo siyaasadeed ee ururadaas hoggaaminaiyay uuna ka mid ahaa ururkii SYL AY URURADAASI IYO garwadeenkooduba ay si ulakas ah oo cad ay astaan iyo tilmaanba ka dhigteen una qaateen summadda dhallinyaranimo(youth)taas oo muujinaysa islamarkaana u taagan oo tilmaan cad ka bixinaysa in ururku ku gadooday kuna caasiyay oo ka horjeedo taariikhda iyo waqtigii hore iyo waayaha waxii jiray ee hore(the past)iyo hay’adihii qadiimka ahaa ee dhaqameed iyo toleedba ee beeleed. Haddaba takooridda noocaas ee ay la timid ayna keentay waxbarashada casriga ahi iyo in laga faano waxii hore ee jiray iyo dhaqankii toleed iyo bulsho,ayay waxay taasi suuragalisay ayna daw ka dhigtay oo waddo u furtay taasi in loo qaato lana rumaysto oo la ictiqaado in jiilka cusubi iyo dhallinyarada oo kaliya ahi ay yihiin ayna u taagan yihiin horyaalka iyo guulwadayaasha(vanguard),marka la yiraahdo halganka iyo kacdoonka lidka ku ah nidaamkii hore ee dhaqameed(old order)iyo hay’adaha qadiimka ah ee toleed iyo bulsho ee beeleed,iyo halganka iyo kacdoonka lagu dhalinayo laguna asaasayo bulsho iyo nidaam cusub oo casri ah oo qawmiyeed iyo qaran. Haddaba sida cad waxaad moodddaa in markasta fikradaha iyo aragtiyaha casriayayn iyo horumarin ay ku qeexaan una dhigaan in casriyayntu tahay barnaamij ku salaysan kuna qeexan oo macnihiisu yahay in casriyayntu ay lid ku tahay kana horjeeddo dhaqanka,ayna hay’adaha iyo qiyamka casriyeed ay lid ku yihiin qiyamka iyo hay’adaha dhaqameed ee qadiimka ah ,iyadoo taas macnaheedu yahay in qabiilka oo qadiimka matala iyo qaranka iyo dawladda oo casriga matalaa ay lid isku yihiin(clan vs countary),waxaana xusid mudan in ka sokow abuuridda iyo shididda xasaradda iyo colaadda noocaas ee jiileed,ayay aragtiyada noocan ah ee casriyayn waxay abuuraan ayna ku dhiiran yihiin oo u heelan yihiin in ay baro bixin ku sameeyaan ayna meesha ka saaraan oo ay weydaariyaan saamayntii iyo awooddii ay lahaayeen hay’adaha qadiimka ahi ee dhaqameed ayna u weeciyaan oo u weydaariyaan awooddaas iyo saamayntaas si aan xalaal ahayn, jiilka cusub ee casriga ah ee dawladeed iyo magaalo ee fursadda u helay islamarkaana wax ka soo qaatay dugsiyada iyo aqoonta galbeedka ee casriga ah.

mahad herse
london uk
htrmah@aol.com

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Faafin: SomaliTalk.com | Dec 10, 2007