SOMALITALK.COM
w w w . S o m a l i T a l k . c o m
SOMALITALK - MAQAAL
KOOXDA MBGAHTI WAA CIRBAD QAAWAN, CILMI IYO CAQLINA MALAHA
Qore : Bashir Abdulkader Mualem
 
 
Dugsiga tababarka Xalane oo ahaa dugsi ciidan oo lagu tababari jiray ardayda gudaneysa shaqada qaran , sidoo kale wuxuu ahaa xarunta tababarka macalimiintii loo yiqiin PP , ayaan waxaan galay  markaan ka baxay dugsiga sare si aan u guto waajibka qaran oo markaa dowlada kacaanka ku soo rogtay dhamaan ardayda , maalintii inoogu horeysa dugsigaa ayaa waxaa qudbad la xiriirta soo dhaween iyo barid nidaamka dugsiga  inoo jeediyay taliye ku xigeenka dugsiga , Gaashaanle Sare “Sanbolooshe”.

Wuxuu nagu yiri ha noqonina idinkuna sida ardaydii loo tababraayey PP-da , kuwaas oo aan cilmina laheen caqlina laheen , waayo  wasaqda    ayee ka dhigteen qad oo ay ku qoreen gidaarada caay iyo aflagaado, markaa ayuu wuxuu raaciyay kuwaa maaha kuwa qaadi kara masuuliyadda wax barida caruurteena. ( in kasto ay ka mid ahaayeen PP –da in badan oo aqoon leh , laakin inta badan ayuu ka hadlaayey Taliyaha).

Sidoo kale , arrinkaan waxtar yarida macalimiinta PP –da waxaa buug ka qoray waagaas qoraaga soomaaliyeed ee caanka ah Mr Nuradin Farah , buugaa uu u bixiyay The Naked Needle , ama Cirbadii Qaawaneed ,taasoo uu ula jeeday macalimiinta qaabkaan loo tababray oo aqoontooda dhaafsiisneen fasalka 8aad , wax ay soo kordhin karaan ma jiro oo aan aheen khasaaro, magaca buugiisa wuxuu tusinayaa in cirbada qaawaan oo aan laheen dun , in ay dharka daldolooliso mooyee waxba  toli karin .

Kooxda Mbgahti-na waa sidoo kale caqlina ma laha cilmina malaha , waa sidii cirbad qaawan , oo talaabada ay qaadaan wax bay dalooliyaan , bulshadii laysku soo celinaayey oo laysku toltolaayey ayee daldoleeliyaan oo ay kala daadiyaan .

Kooxdaan marka ay  afka kala qaadaanba sidii cirbadii qaawaneed ayee wax dalooliyaan.

Waxaan aad ula fajacay shalay  galab jimcihii 13/04/2007 markaan dhageestay dood ka socotay British Broadcasting Corporation oo Salaad Cali Jeelle ku qirtay in uu shacabka muqdishu qabiil qabiil iskugu kicinaayeey  , isagoo aan warba u haynin waxa ka dhalanaayo qirashadaas oo ah in uu yahay dambiile dagaal ruuxi bulsho isla degan iskugu  kiciya isar ahaan ama qabiil ahaan  waxuu cadeystay in uu ugu baaqay beeshiisa in ay barakiciyaan beel kale, waxaa intaa ka sii daran Salaad iyado Dr Omar Calasow u fasiraayo wax yaabaha masuulka lagu soo taagi karo maxkamad dambiile dagaal ahaan ayuu sii qiranaayay , taasi waxay cadeyneesaa jahliga meesha uu ka joogo in ay tahay meel fog , Salaad oo aan naftiisa maareen Karin ma lagu aamini karaa dal iyo dad maraayo marxalad kala guur ah , oo ay aqoonyahanada iyo khubarda ay ku wareeran xal u helidooda , ummada Soomaaliyeed oo manta mareyso marxald adag oo kal guur ah , ayaa waxaa hor boodayo iyagoo qabiil dugsanaayo kuwo aan caqlina laheen cilmina laheen oo naftooda badbaadin Karin iska daa dad ay wax u taraan.

Dowladii kacaanka waxaan dhihi karnaa aqoon yari iyo baahi deg deg ah ayaa u geysay in ay dhalin yaro aan aqoon laheen ka dhigaan macalimiin , oo weliba loo dhiibo heerka asaasiga ah oo ugu muhimsan heerarka wax barashada , talaabadaasna waxay ka mid noqotay asbaabihii bur buriyay dalka , laakin Melles oo soo xushay kooxdaan ogaal ayuu u sameeyay waayo ma doonayo in Soomaaliya ay heshiiso oo ay degto.

Marka aad dhegeesatid khudbadaha C/llahi Yusuf waxaad is weydiineysaa ma oday jaahil ah oo kaabo qabiil ah, waayo sida uu u hadlo maaha si uu u hadlo  qof masuul ah oo doonayo in uu nabad dhex dhigo ummad .

C/llahi isagana waxaa laga hayaa shacabka ha lagu garaaco madaafiic haddii ay dowlada taageeri waayaan.

Ruuxa caqliga iyo cilmiga leh xitaa hadii uu dhagar qabe yahay , marka la garto wuu ka leexdaa ,oo cudurdaar ayuu ka bixiyaa wixii ka dhacay , laakin kooxda Mbgahti , maaha sidaa , ummada oo soo jeedo aye doonayaa in ay been u sheegaan.

Beentii ugu dambeesay ay kooxda Mbgahti ay sheegaan waxay aheed marka uu beeniyay Gacma dheere , warbixintii guddiga qiimeynta khasaaraha ka dhacay muqdishu , iyadoo khubarada caalamka ku tilmaamayaan wixii ka dhacay muqdishu dembi dagaal , sidoo kale Geedina wuxuu qiray in ay dowlada dadka ku tiri barakaca haddii kale waan idin laayneena , waayo micno kale ay leedahay ma laha hadalkii Geedi oo ahaa go’aan dowladeed ayuu ahaa in aan dadka ku niraah ka baxa magaalada , iyadoon dowlada ay dejin meel kale , Geedi halkuu ku ogyahay dadkii magaalada uu ka qixiyay , waxaa is weydiin mudan kooxda Mbgahti ma meydadaka iyo dhaawaca iyo masaakinta bara kacay ayee madax u noqonayaan.

Calaa ayi xaal waxaa cid walba u cadaatay in kooxda Mbgahti ay caqli iyo cilmi ay wax ku hogaamiyaan laheen , oo yihiin cirbadii qaawaneed uu sheegayay Mr Nuradin , in ay wax dalooliso mooyee wax kale aan tarin , markaa kooxdaan in ay wax burburiyaan mooyee wax ay dhisaan ma laha .

Manta waxaa la gudboon aqoonyahnada soomaaliyeed- oo qarannimada , islaamnimada iyo dadnimada ku jirto – in ay u istaagan badbaadinta ummada oo ay gacmaha ka laaban waxa dhacaya oo doqomadaan loo soo kireestay.  

Burburninta Caasimada Soomaaliya: waa Bar kulanka Masaaliixda Tigreega & Mareekanka
 
Mudadii uu dagaalka sokeeye soomaaliya ka socday wuxuu wada saameeyay dhamaan Soomaaliya, meel walbna heerka saameynta iyo wax yeelada uu u geystay way kala badneed, Caasimadda Soomaaliya waxay nasiib u yeelatay inta ugu badan wax yeelada dagaalka sokeeye, waayo , Muqdishu oo ah Caasimada Soomaaliya , waxaa ku kulma dhamaan masaalixda siyaasadeed ,dhaqaaale iyo bulshadeedba ee ummadda soomaaliyeed iyo kuwa gobolka iyo caalamkaba ,  mashaakilka Muqdisho cidii xalisa iyadaa hogaamineysa , majarahana u qabanaysa geedi socodka iyo falgalida masaalixda gudaha iyo dibadaba, sidaa darted, ciyaaryahanada siyaasadda Soomaalida , kuwooda gudaha iyo dibada waxay Muqdishu ku leeyihiin saameyn , saameyntaasna waxay ka dhigtay Muqdiaho masraxa dagaalada sokeeye.
Intii dagaal soo maray magaalada Muqdishu waxaa ugu weynaa midkii u dhexeyay Caydiid & Cali Mahdi, magaalada kama dhicin qax ,la mid ah midka ka dhacay manta ,nolosha caadi aye u socotay ,  dagaalka manta ka socda wuxuu kaga duwan yahay  kuwii hor , waa mid u dhaxeeya cadawga ummadda Soomaaliyeed iyo shacabka Soomaalida , waa mid uu cadawgu doonaya in geeska Africa kaga tirtiro cunsurka Soomaalida ee Muslimka ah , waa dagaal ay isku baheesteen Kirishtaanka xag jirka ah ee Mareekanka iyo Tigreega.
Khasaaraha uu dagaalkaan geestay waxuu aad uga  badan yahay  khasaarah dagaaladii Soomaalida dhexdeeda ahaa , dagaal kasta oo Mugdishu ka dhaca ma istaajin nolosha magaalada , laakin kan maanta waxuu hakat geliyay dhamaan noloshii ka jirtay magaalada , sida ay sheegeyso qadarin ay sameeyeen Gudigga Qiimeynta Dagaalka , Muqdishu waxaa ka bara kacay dad gaaray 1,400,000 shakhsi , waxaa ku naf waayay in ka badan 1,000 ruux, inta ku dhaawacantay , waxay dhaafeysaa 4,000 ruux.
Wax-barashadii , ganacsigii , xitaa adeegii caafimaadka wuu istaagay , waxaa lala beegsaday BM , Isbitaalada magaalada , calaa ayi  xaal dagaalka haddii qiyaas walba lagu eego wuxuu ahaa mid xasuuq ah iyo isir tirid.
 
Maslaxada Tigreega ka leeyahay burburinta Muqdishu
 
  1. waxaan ogsoonahay in Ethopia ay tahay dowlad ay hogaamiyaan masiixiyinta Tigrega iyo Amxaarada, in kasto labadaan qomiyadood ay ku loolamaan hogaaminta dalka Ethopia  - oo ay ku noolyihiin qomiyado kale oo muslim u badan , sida  Oromada , Soomaalida – waxay ka mideysan yihiin cadaadinta iyo caburinta .
warqad uu u diray Millig , gumeestihii reer Yurub markii ay qeybsanaayeen Africa ayuu ku cadeeyay in Ethopia ay tahay dowlad masiixi ah oo ku dhex taal badweyn Muslimiin ah sidaa darted ay tahay in laga qeyb geliyo qeybsashada , markaa colaada iyo cadaawada Tigreega u hayoummada Soomaaliyeed waxay salka ku heysa caqiido kirshtaan ah oo aaminsan in Geeska Afrika ay jirin dowlada aan aheen mida Ethopia oo kirishtaanka ah , qowmiyadaha kalena ay yihiin kuwo ku hoos nool .
markaa Tigreega in uu burburiyo xudunta ummadda Soomaalyeed waa hadafkiisa istraatiijiga ah oo ka tarjumayo caqiidadiisa masiixiga oo xaqdiga iyo xaasidnimada u heysa ummadaha Muslimiinta Geeeska Afrika guud ahaan , Soomaliyana gaar ahaan.
  1. Tigreega & Amxaarada Ethopia hogaankeeda ku kal tama waxay ka wada siman yihiin , in ay aamin-sanyihiin in xuduudkooda dhuleed uu yahay Badweynta Hindiya, Taas micnaheeda waa in aysan jirin dhul Soomaali la yiraah.
Xayle Salaas wuxuu Qaramaada Midoobay  1960 u diray waraaq uu ku cadeynayo in dhulka Soomaliya uu yahay dhul ka tirsan dalka Ethopia , oo ay tahay in lagu soo wareejiyo marka gumeystaha reer Yurub ka baxaan , wuxuu aad u caariday gobanima gaarsiinta Soomaaliya , isagoo ku eedeeyay dowladaha Talyaniga iyo Britain in ay Ethopia ka gooynayaan ama kala gooynayaan , oo ay dal muslim ah ka dhinac abuurayaan , qodobkaan ah in ay jirin wax dhul ama dal Soomaaliya la yirihaa , waa mid ay ka mideysan yihiin dhamaan hogaamiyayaasha Tigreega iyo Amxaarada , oo ayna iska dhaxlaan xaqiijinta burburinta dalka Soomaaliya.
Milles wuxuu fulinayaa siyaasadaa istraatijiga ah , midaa ayaana ka dhigeysa burburinta Muqdishu talaabadii koowaad ee burburinta Soomaaliya , xaqiijineysa masaalixda Ethopia , iyo hadafkeeda ah in dal Soomaali la yiraah laga tir tiro Geeska Afrika.
 
  1. Sideedaba dabeecada derisnimada ayaa qaabeysa xiriirka sayaasadeed ee dowldaha deriska ah, Ethopia  dhulkeeda ma laha bad  oo ay dunida kala xiriirto , waxaa dhanka bada ka  xiga dalka Soomaaliya , markaa Siyaasada iyo xiriirka ay Ethopia la leedahay Soomaaliya waxaa qaabeyna dabeecadaan derisnimo , sidaa darteeda Ethopia maslaxadeeda qaran kuma jirto in ay jirto dal Soomaali ah oo ka xigsada badda , hadduu jiraayaan waa in u ahaada mid burbursan oo aan taak la heyn .
  2. asbaabahaan aan soo sheegnay waxay ka dhigeysaa masaalixda Ethopia ee qaran in Soomaaliya la bur buriyo , burburinteeda waxay ka bilaabaneysa in la bur buriyo Muqdishu.
Masaalixada Mareekanka ka leeyahayBur burinta Muqdishu   
 
  1. 1993 Oct.3. Mareykanka waxaa Soomaaliya ka soo gaaray jab weyn oo uusan ilaabi Karin , taariikhdiisana galay, culimada taariikhda iyo kuwa siyaasadaaha ka faalooda ay ku tilmaameen jabkaas in uu ahaa kii ugu xuma ee ciidamada mareekanka oo aad loo tababaray la gaarsiiyo Vietnam ka dib , halka jabkaas lagu gaarsiiyay mareekanka waa Muqdishu , sidaa darted Mareekanka wuxuu doonayaa in Moqdishu ka aargoosto .
  2. Mareekanka  oo ah maanta  dowlad ay hogaanka u hayaan  Kirishtaanka protestant –ka ah oo xag jirka ah oo ay Yahuuda gadaal ka riixeysa,  waxay mudoba ay ka walaacsanaayeen fikirka Islaamka ah oo ku sii fidaya dalka Soomaaliya guud ahaan , Muqdishu gaar ahaan, ganacsiga , waxbarashada iyo caafimaadkaba waxaa gacanta ku dhigay dad leh mabda’a Islaamnimo, wadaniyad iyo dadnimo , taasna waxay wal wal weyn ku abuurtay xag jirka Mareekanka , xarumahooda cimi baaristaaya  ayaa 10kii sanno ugu dambeeyay aad u daraaseynaayay xarakada ka socota Soomaaliya ee waxbarasho , ganacsi iyo horumarba ayadoo uu dagaal sokeeye ka socoda dalka , waxay walaac badan ka muujiyeen horumarka ka socda Soomaaliya in ay hogaaminayaan dad leh daren Islaam nimo , wadaniyad iyo dadnimo, kuwaasoo la’aantooda aan la dhisi Karin dowlad, markii ay Maxaakiimta ay qabsadeen Muqdishu iyo Koonfurta Soomaaliya aayaa waxaa u muuqday Mareekanka khatar ah in maxaakiimta ay dalka faraha ku dhigaan , madaama shacabka Soomaaliyeed ay 100% ay taageereen , marka ay la dagaaleen qab qabla yaashii uu isaga taakuleynaayay, sidaa darted Mareekanka , mid raba ma ahan in uu arko Soomaaliya ay hogaaminayaan dad leh Islaamnimo , wadaniyad iyo dadnimo.
  3. Siyaasada la dagaalanka argagixisada uu calankeeda bilayo Mareekanka ayaa waxay ka mid tahay asbaabaha loo burburinaayo Soomaaliya , iyado lagu andacoonayo in ay joogaan saddex nin oo argagixiso ah ayaa loo baneesanayaa xasuuqa rayadka iyo burburinta hantidooda , xitaa haddii aan rumeyno dooda Mareekanka dambiilayaashaas ma qaab sirdoon booliis ayaa loo soo qabtaa mise ummada ayaa la xasuuqayaa , ma jiro wax caqli gal ah oo baneeynayo in loo  xasuuqo ummad dhan nin ama laba dambi galay , intuu doonoba ha ahaado dambigooda.
 Markaa waxaan oran karnaa masaalixda Mareekanka iyo Tigreega waxay iskugu timid burburinta Soomaaliya.
 
Waxaa yaab leh in burburinta Soomaaliya loo kaalmeesto dad soomaaliyeed oo canshuurti ummadda wax ku soo bartay , dadkii loo tababaray in wadankaan cadawga ka celiyaan kana difaacaan  in ay cadawgii oo ay qeexan tahay hadafkiisa u soo hogaamiyaana dalka , xitaa ayna ka damqan dadkooda waxa ku dhacaya .
 
Qore : Bashir Abdulkader Mualem
 
 
Sana’a - Yemen

Danaha Kooxda Imbagaati & Tigreega:

Waa maan Barreey iyo maan Bilaal kala warla’a.


Itoobiya cadaawada ay u hayso dalka iyo dadka Soomliyeed waa mid soo jireen ah oo cidwalba oo Soomaali ah ama taarikhda geeska afrika wax uun kala socotaahi ay ka dharagsantahay.


Hadaba duulaankan qaawan ee ay dalka ku soo qaaday waxa uu leeyahay ujeedooyin aad u guracan oo aad u fog fog kuna salaysan nacaybkeedi ay u heynjirtay umadaan iyo danaha istaratiijiyaded ee ay dalkan ka leedahay hadii ay noqon lahayd mid siyasaded iyo mid dhaqale:


Siyaasada

Dhanka siyaasada hadii aan ku horeeyo, Itoobiya waa dal ay ku noolyihin dad kala diin , dhaqan , iyo kala isir ah, dadkaa oo intooda badan ah dad Muslimiin ah oo intooda badan gumeysi ugu jira koxda yar ee tigreega ah, iyomujtmaca amxarada oo in badana dalakan xukumyay oo iyana ka xun koxdan yar ee lawregtay hoganaka, sida awgeed Somaliya oo ay dawlad quman ka dhalataa waxay halis ku tahay isku haynta wadajirka itoobiya, si hadaba aanay u dhicin taa Itoobiya waxa ay ka shaqeynysay ilaa lix iyo tobankii sano ee tagay waxa ay ku shaqeysanaysay qabqablayaashi dagaalaka ee wadanka u horseeday burburka, waxa ayna burburin jireen wadahadla walaba oo loo qabto soomlida hadii uu umuuqdo in aan iyga dantooda ahayn ilaa ugu danbeynti ay iayaga ururasadan kooxdan imbagati ee iyaga shaqlaha u ah.


Dhaqalaaha

Itoobiya maadama aanan haysan wax dekad ah, canshuuro badan ayay ku bixisaa si ay dekadaha dalalaka deriska la ah wax ugala soo dakto, si hadaba ay u hesho dakad iska free ah waxa ay kudaalaysaa in ay hesho dekadaha Somliya weliba si sahlan , maadaama ay samaysatay kaoxo iyada u ah adeegayaal(qabbaano).

Sida laga warqabao dhaqalaha itoobiyana aad buu uisi babayaa marba marka ka danbeysa ,si amrka ay u xaqiijiso danaheda dhaqale waxa ay abuuratay dawlad ku sheegan(koxda imbaghaati) oo lasheegayo in ayba heshisyo qarsoodi aha lagaleen.


Kooxda Imbagaati

Hadaba waxa is weydiin mudan waa maxay danaha kooxda imbagaati?

Sideedaba ibnuaadamka waxa uu kuwanagsanyahay in si dabiici aha uwada socdaan xaga koriinka caqligisa iyo jirkisa sidaas si la eg waxa haboon in qofka si nidaami ah uu ku socdo xaga waxbarashada iyo xilka uu qabanayo , laakin koxdan ayaa gumeysigu marin hababiayay waxanay isugu jiraan dad aanba soo marin wax tacliin ah iyo kuwa jirran oo xanuuno qabyaaladu ugu horeyso qaba.

Waxa wax lala yaaba ah in BBCda ay wareysi la yeelatay lataliha madaxa koxda imbagaati Azhari oo si buxda u yiri xabshida reer hebel in ay naga dhiciyaan baanu ugu yeeranay maxaa yeelay reerkaa oo hanati badan naga dhacay 1991kii, sidaa si leg Salaad Cali Jeele ayaa isna ka sheegay meel beel beelaha xamar daga beel kamid ah ay ku shirayeen in tigrega ay reer hebel isirtiriyaan, hadaba sow kuma cada in xitaa koxda imbagaati aanayba isku ujeedo ahayn halaka qaarkalena ay ku mashquulsanyihiin in ay dawladnimadaba ay sidi NGO ugu adegtaan iyaga danahooda khaaska ah.


Laakin sida xaqiiqda arinku yahay sidaa maahan Itoobiya kooxda hada shaqaalaha u ah iyo kuwa kahorjooga dalka iyo diinta ee dagaalaka kula jira kalam ay jecla, kuwan waa uun kabadii(buundadi) lagu dhaafi lahaa xiligan hada taagan.


Hadaba murtida aan cinwanaka uaga dhigay qormada ee ah “ maan Barrey iyo maan Bilal kala war la’a”

Sheekadan oo lagu macneeyo in uu jiray nin boqor ah oo dhalay gabdh la dhihi jiray Barreey iyo waxa uu lahaa nin isga adoon u haa o la dhihi jiray, marka maalin baa waxa aya gabdhii aabahedd ku tiri aabo dahab ii iibi markaa buu yriri hada lacag mahayo, marka bay tiri aabo adonkana ino gad o qimahisa dahab ii soo sii, in yar kadib baa waxa yimid adoonkii o isna ka codsadey boqor maadama u in muda ah u khidmeynayay in u xureyo gabdhiisan u guuriyo. Boqorki oo ad ula yaaban meesha ay kala jogaan labadan qof baa yiri “maan Barrey iyo maan Bilal kala war la’a”.


Hadaba sow arinka tikreega iyo kuwan shaqalaha u ahi sow sidaa uma eka.


MUKHTAAR HAARUN CISMAAN

Harunsom56@hotmail.com

Sanca-Yemen
 

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Faafin: SomaliTalk.com | April 19, 2007

Maxaa ka dhiman Sharcigii Marshal-Law, Maxaase ka Qabsoomay?: 13-kii Bishii Janaayo ayey ahayd markii Akhri

 

Kulaabo bogga  www.SomaliTalk.com 
© www.SomaliTalk.com