Mohamed Abdulle Hassan ; Shaqsi naadir ah; waxa qoray joornaalka (La Nation) ee Jamhuuriyadda Jabuuti oo afka Fransiiska ku soo baxa.

Waxa tarjumay : C/LLaahi Max’ed 
Email : abdimoh@hotmail.com

AABIHII IYO AWOOWGIIBA waxay ahaayeen wadaado, Mohamed Abdulle Hassan wuxuu dhashay abaarihii 1864, kuna dhashay dagmo ceel u dhawaa ceelkaasoo lagu magacaabo Sama deeqa oo meesha Qoob Fardood la yiraahdo ka tirsan 100 kmna u jirta Burco. 

Inta eeynaan u guda galin Sayid Mohamed iyo dadkiisaba wadadii dagaalka, dagaalkaasoo ahaa mid dheer dhimashana badan socdayna in ku dhow rubac qarni, rag badana aay ku ledeen, xoolo badana ku baaba’een, baaba’iyayna dalagyo (dhul beereed), wadankana galiyay dab iyo dhiig. Bal markan waa in aan yara istaagnaa si aan daaha uga qaadno iskuna dayno in aan fahano shaqsiyadii adkeed ee (sayidka)  oo kuwana aay u arkaan waali (reer Galbeedka), kuwana neecaaw malaa’igeed (barakaysneed). 

CADAALAD SAMEE. Barashada taariikhda ninkan waa lamo huraan waxayna ogalaanaaysaa in loo cadaalad sameeyo ninkii dadkii isaga ka soo horjeeday ee yurubiyaanka ahaa aay ka rajo dhigeen hoos u dhigida nin karmeedkiisa soo jiidashada leh, inkireena in uu yahay siyaasi qaran oo kudayasho mudan. Waxay soo bandhigaan in uu yahay oo kale hadal macaane fara dagaalka barakaysan (jihad), si uu ugu guuleesto macmacaanka janada Alle,  amabe uu yahay damac badane la yaqaano, ama maskax gaabane kibir badan ku riyoonaya in uu sharcigiisa ku soo rogo dhulka soomaaliyeed oo idil isagoo isticmaalaya diinta sida hub oo kale si uu u gaaro dano siyaasadeed. Sida nin waalan oo kale ayey ku tilmaamaan. Waalida oo uu ingiriisku u yaqaano  diidmo la diido in maamulkiisa la hoos yimaado. 

Hal kani waxa  hubaal ah in aay  rideen xukuno iska soo horjeeda oo aan xisaabta ku daraynin shaqsiyada aan la heli Karin ee ninkan, amaba xaaladii adkeed ee bulsho, diimeed ama dhaqan kuna saabsan meesha aay dhacdadani ka dhacaysay. Hadii uu ninkani yahay sida aay ku tilmaameen, su’aashu waxa weeye siduu ayuu Mohamed Abdulla Hassan ugu guuleestay in uu hogaamiyo bulsho xornimo reer guuraa ah heesta qarkana u saarneed (Anarchi) foowdo. Amaba sidee ayuu u kiciyay una dardar galiyay baraarujin heer qaran ah isuguna keenay awoodii umamadda iimaan adag hoostii ?. Sidee ayey ku dhacday in inta badan ummaddu aay raacdo, oo uu u istaagay hubkana u qaatay cid walba oo qatar ku ah diintiisa, xornimadiisa qatar galinaya amaba wax u dhimaya madax banaanidiisa. 

ADKEENTA MIDNIMADA QARAN.Ninku waa digaa,hubaal, nin aragti dheer aragtidiisuna waxay tahay hal wadan mid ah oo soomaali oo dhan lagu mideeyo kuna dhaqma diintooda Islaamka, taas oo hoos imaada hogaamiye la xurmeeyo. Wadan hor ka ah gumeeysi shisheeye. Digaa wuu yahay sida har aan shaki ku jirin oo kale, maxaa yeelay wuxuu fahansan yahay diin, diinta Islaamka umana arko in aay xanibaad ku tahay, ee wuxuu u arkaa in shardi muhiim ah aay u tahay hirgalinta qorshahiisa.  

Wuxuu qabsaday, dhab ahaantii kacdoonta xaqa ah ee Islaamka kaasoo dabagadiya habdhismeed bulsho qadiimi ah, wuxuuna kala diray xiriirin soo dhaweeysasho qabiil dartii ah, kuna badalay mid caalami ah kaa soo ah iimaanka dadka ka dhaxeeya (Islaanimada). Wuxuu balaariyay dimoqraadiyeeyayna aasaaska bulshada taas oo qeyb weyn ka ciyaaraysa adkeenta midnimada qaran ahna shardi lama huraan halgankii guulaha badnaa oo uu kaga soo horjeeday soo duulayaashii shisheeye.  

HADII UU DHALAN LAHAA NUS QARNI KADIB, Mohamed Abdulla Hassan, xaqiiqadii lama inkiri laheen in uu ka mid yahay hogaamiyayaasha Islaamka ee horumarka jecel. Kuwaas oo qalabka warbaahinta aay noo tusaan, mar walbo oo wadan ama ummadd dhibaato tii ugu xumeyd loo geestay marka aay raban in aay ka dul qaadaan aay yihiin (wadaadada), kuwa raba in aay soo rogaan xukun laga tagay, cadaadis ah oo aay dabada ka riixayaan awoodo gumeeysi.  

Wuxuu hor kacayay ummadd diidaneed kala googoonta dalkooda, aqoonsigooda qaranimo, dhaqankooda iyo diintooda. Waa in la ahaadaa qof waalan si aan loo garan in uu gumeestuhu u yimid Africa in uu ka manaafacaadsado si sharci daro ah qeeyraadkeeda. Uma uusan iman Africa in uu nabadeeyo qabaa’iladii la kala googooyay, kuna badalo musuqmaasuqa iyo gaajada cadaalad iyo horumar. 

BAL MAR UN DAACADNIMO XASILOON LA IMOOW. Damaca ah in la fahmo dhacdooyinkii murugada lahaa ee Afrikada Bari ee qarnigii 20^aad  waxay nagu qasbaysaa in aan daaha ka qaadno, ka sakoow muuqaalka waji macbuuska ah ee keydka taariikhda gumeystaha noogu yaboohay, shakhsiyada dhabta ah ee ninkan oo isku wada helay karti walba oo aay Soomaalidu u bogaan kana dalbadaan in aay hogaamiyeyaashoodu la yimaadaan : Wuxuu is ku darsaday daacadnimo aan la loodin karin , nin og waxa uu doonayo oo uu qofna shaki ka gali karin sidaa ayeey ahayd nolol maalmeedkiisa.  

Heybad aqoon suugaaneed qoto dheer aay wehliso una sahleeysa in uu taabto qanciyana dhageestayaal fara badan, geesinimo ruuxi ah , soomajeeste goobaha dagaalka , deeqsi nafta kuu huri taas oo isaga ka dhigeeysa bini’aadan dhab ah. 

HAYBAD HOGAAMIYE : Markii uu go’aansaday in uu ficil ahaan u gudagalo hoowshiisha siyaasadeed iyo tan militariba, Mohamed Abdulle Hassan waa nin ah raga meesha aay ugu xoog iyo xeelad badan yihiin. Waxa uu leeyahay haybada dabiiciga ah ee lagu yaqaano reer miyaga Soomaaliyeed. Waa guureeye aan daalin uuna yar yahay qof ka faras aqoon iyo eryi og. Wuxuu dagaal yahan ku noqday baayadii uu ku noolaa oo mararka qaarkood aadanaha cadow u ahayd, wuxuuse ka korarsaday gobnimo iyo xigmad lagu yaqaan ummaddaha daga miyiga iyo lama dagaanada.

Midabkiisa maariinka ah, garkiisa madoow gaaban si wanaagsana loo jaray marka lagu daro toobkiisa cad, cimaamada soo gaarayso garkiisa hoose dabooleeysana wajiga xaga hoose marka uu jiro hardanka dagaaleed oo socda ilaa  gacanta la iskula tago boor guduudxigeen ahna cirka is ku shareero ayaa waxa aad u bogaysaa haybada ninkan Alle siiyay. Dilaac yar oo reestay ayaa isha bidix korkeeda kaga yaalay  kana soo gaartay dhicid faras, uma qalanto xitaa in la sheego dhaawacan reestay, taas oo aan waxba u dhimaynin is haysashada quruxda badan ee tinta indhaha korkooda kaga taala

30 julaay 1899, ayuu qunsulka guud Sadler uu ku wargaliyay xafiiska arimaha dibada, warar lagu kalsoon yahay kadib, in uu wadaadku waashay, waxa la leeyahay labo xabodood ayuu la beegsaday wiil uu adeer u yahay oo uu faraskiisii ka dilay. Dad ehel ah oo soo kala dhex galay ayaa baajiyay in dhibaato kale aay dhacdo. Naaneestan raqiiska ah kama aanay harin waxayna noqotay olole sumaysan oo laga faa’ideysto maalmo ilaa sanooyin fara badan waalidan aan salka lahayn. Douglas Jardine wuxuu ku sheekeeyay in Mohamed Abdulla Hassan uu dhaqtar qaliin oo aan qibrad badan lahayn uu qaliin ku sameeyay lafna uu ka saaray  maskaxda xaga sare taas oo sharaxeysa dhaawaca iyo caadinimo la’aanta maskaxeed ee ninkan.

DAMAC XORNIMO & MADAXBANAANI. Fikrada waalida iyo sharaxaada lagu qoslo oo aay bixiyeen, waxa ku qarsoon dhaawac iyo niyadjab qoto dheer oo soo gaartay maamulkii gumeysiga ingiriiska , kuwaasoo aaminsanaa in mar un aay yareyn doonaan hamuunka hogaamiyaha soomaaliyeed iyagoo isaga ugu yaboohaya boqortooyo si taxadar leh loo cabiray halka loo yaqaano Ogaden, meelo xadidan iyagoo kor ka ilaalinaya. Halkaas ayuu ku faraxsanaan lahaa  marka iyaga loo eego oo aaminsanaa in uu magac iyo awood raadis yahay.  

Halkan waxey ku muujiyeen markale in aayba fahansaneen ninka iyo dadka aay rabaan in aay jilbaha dhulka u dhigaan. Dowlada ingiriisku waxan wili ka dhaadhacsanayn in isku dayida ah in Mohamed Abdulle Hassan laga dhigo boqor ama suldaan tiyaatareeyd ay isaga ula mid tahay sida deero caadeestay xornimo ku daaqid aan xad iyo walwal lahayn oo xiro xayawaaneeyd silig lagu ooday lagu xareeyay,  

Qorshahan ujeedadiisu ahayd daminta, xakameenyta iyo in uusan fidin maamulka Sayidka  markii Dowlada Ingiriiska aay daaha ka qaaday si rasmi ahna ugu soo gudbisay Mohamed Abdulla Hassan , wuxuu kala hor yimid quursasho iyo diidmo qayaxan taasoo dhalisay kala go labada dhinac . kala go’aasoo sababay dagaal aay Ingiriishu go’aansadeen ayagoo markaa u cuntami wayday diidmada sayidka. Bal eega ninkan ku candhuuf tufaya boqortooyadii aan ugu yaboohnay, nabad iyo in aan danahiisa ku ilaalino awood adag, wuxuu quursanayaa raaxada aay leedahay in uu noo jilbo jabsado, kana door biday in uu difaaco ilaa neefta ugu danbeyso aay ka baxdo waxa uu ugu yeeray « Xornimadiisa & Sharaftiisa », taas oo uu aaminsan yahay in aay tahay qaninimada kaliya oo uu leeyahay. 

Sheeko soomaali la bagac baxday « goolcas iyo Lax » ayaa si wanagsan u turjimaysa u hanqaltaagida xornimada iyo badaxbanaanida uu Mohamed Abdulle Hassan tusaalaha ku dayashada mudan u yahay. 

AKhri Qaybta labaad .... GUJI...

Waxa tarjumay : C/LLaahi Max’ed 
Email : abdimoh@hotmail.com

Faafin: SomaliTalk.com | Sept 3, 2006