Ujeedo: warbixin iyo talo soo jeedin.

Adeerayaal naga gudooma salaan diiran oo kal iyo laab ah, dhamaantiin xubnaha beelahau dhashay Buntilaan ee ku nool Dalka dibaddiisa iyo Gudihiisaba, salaan ka dib waxaan door bidayaa in aan wax bixin kooban idinka siiyo dhawr masalo oo ku saabsan xaalada guud ee aan ku sugan nahay, anagoo ka mid ah dad waynaha ree Buntilaan iyo gaar ahaan anigoo ah C/risaaq Shiikh Cismaan (Calibaadiye) waxaanse ka afeefanayaa in aan qoraalkaan cid kale ila wadaagin, balse uu ka kooban yahay dareenkayga shaqsiga ah oo ku salaysan xog ogaalnimadayda iyo dareenkayga rasmiga ah ee dad reer Buntilaan aqlabiyaddiisu qabto.

1. Xaalada siyaasadda.

Sidii lagu go'aansaday shirwaynihii aasaaska Buntilaan sadexdeii sano ee marxalada ku meel gaarka ahi waxay ku egtahay 30/6/2001 oo ay hada naga xigto labo bilood iyo bar kaliya, hadii maanta cidii xog ogaal ah la su'aalo maamulkii Garoowe lagu dhisay inay wax ka sheegto samaan iyo xumaanba waxaa hubaal ah jawaabta 90% loo badan yahay inay sidaan noqonayso:-

Dhismaha haykal maamul oo ilaa heer degmo ah oo leh magacyadii la arki jiray oo dhan.

Shaqa siinta dad ka badan ilaa shan kun oo80% ay askar tahay.

Abuurista ilo dhaqaale oo hadii xalaal lagu maamulo ay Buntilaan horumar wayn ku samayn lahayd.

Abuurista nidaam maamul oo kaligi talis ah oo jabiyey dhammaan qodobadii xeerkii lagu dhisay Buntilaan sharciguna haba yaraatee uusan wax xurmo ah uusan ku lahayn Madaxtooyada ilaa Dawlada hoose ee Degmada.

Boobka iyo dhaca xishood la'aanta ah ee hantida ummada oo dhammaan ma'uuliyiinta Buntilaan xalaal u ah qofba meeshuu ka soo gaaro.

Himaladii dadwaynuhu ka filayey Buntilaan oo ahayd inuu ku muujiyo jiritaankiisa (identity) iyo inuu aqoosho horumarka Goboladiisa oo isu badalay inay noqoto warqad(card) uu ku meel maro kuna gorgortamo hogaamiyaha maamulka Buntilaan taasoo masiirka Buntilaan ka dhigtay in odagu ku gaarao Kursi heer Qaran ah oo kaliya.

Buntilaan inay ka mid noqoto adeegayaasha Itoobiya ku fushato damicii soo jireenka ahaa iyo danaha Gumaysiga ee ay waligeed ka lahayd Soomaaliya waliba xiligaan midka ugu daacad san oo ay hadii loo baahdo xoog ku difaacayso.

Qodobadaas oo intii ugu muhiimsanayd kaliya aan ku soo koobay nuxurkooduna yahay himiladii Buntilaan loo dhistay inay faashil tahay, waxaa soo raaca halista sansaankeedii bilawday oo ku soo food leh dadka reer Buntilaan, markay dhammaato labada bilood iyo barka ka harsan cimrigii maamulka ku meel gaarka ah loo qorsheeyey, iyadoo ilaa iyo hadda uusan diyaar ahayn Dastuur lagu kalsoon yahay oo afti dawayne lagu ansixiyey, tirakoob lagu tashadona aan wali la samayn Gudigii doorasha oo xalaal ahna aan wali la hayn iyo sharcigii asxabta iyo daarashadana aan wali la diyaarin oo intuba qodobo cad oo axdiga ka mid ah ku qeexnaayeen, madaxwaynaha iypo raggiisuna kas iyo maag u jabiyeen ayaa waxaa maanta na horyaal inaan ka wax bixino waxa soo socda.

Hogaamiyaha iyo raggiisa waxaa ka go;an inaysan kuraasta ya ku fadhiyaan ka kicin waxaana u diyaarsan:

Wax dastuur lagu sheegay oo ay falkiyeen guul wadayaal uu gaagaab madax u yahay oo maalmaha ay socoto in laga ansixiyo kooxda loo yaqaan Baarlamaanka Buntilaan, laakiin Odaygu ula dhaqmo sida koox askar ah oo meel ku xaraysan oo uu isagu xukumo, kadibna la dhaqan galiyo 1/7/2001, isla bishaasna doorasho degdeg ah oo ku shubasho bareero ah lagu filayey la sameeyo, sidaasna tigid shan sano oo cusub ah Odayga iyo raggiisu ku dhawaaqaan.

Ciidanka kooban 3000 Daraawiish ah 1000 Biilis ah 700 oo dhulbahante ah oo bishaan la soo qoray oo loogu talogalay caburinta Gobolka Mudug oo ah dhinaca la filayo Mucaaradka ugu xooga wayn.

Lacag ilaa labo malyan oo daalar ah oo odaygu qaana ka dulaalay shirkado uu fasax u siiyey inay ka jiriiftaan badaha Buntilaan oo muddo sanad iyo bar ah ku xaalufisay wixii noole baddaas ku jiray qaar kalana uu suuqyada Buntilaan uga sarifay lacagihii been abuurka uu ku soo samaystay oo hadda kaligeed ka socoto Buntilaan.

Dadwaynaha shanta Gobol ee Buntilaan 90% waxaa go'aan ka ah inaan odaga iyo ragiisu ku dhaafin mudadii loogu talgalay oo sadexda sano ahayd, hase ahaatee wax u diyaarsan oo ay kaga hortaaga qoshaha aan kor ku soo sheegnay ee odaga iyo raggiisa haba yaraatee ma jiraan, waxaana sidii lagu arki jiray shacab uu khiyaamay hogaankii uu xilka u dhiibtay, hubkiisana waa la yaqaan oo waa caro iyo kacdoon butaaco ah oo aan hogaan nidaamsan lahayn, hawl galkiisuna yahay fawdo aan midays nayn oo iyadoo mawjad ah dhagax iyo tuuryo kala hor yimaada ciidamada ah, sidii la arki jirayna natiijadu waa xasuuq iyo gumaad shacabka loo gaysto, laakiin ku dhamaada fashilka iyo guuldarada nidaamka kaligi taliska ah.

Saadaasha ciddii aan ku qanci karin waxaan kula talinayaa inay isbarbar dhig xog ogaal ah ku samayso wixii jiray sadexdii sano ee ugu danbaysay taliskii Maxamed Siyaad Bare iyo waxa manta ka jira taliska Kornel C/laahi Yusuf ee Puntland anoo huba inay natiijadu noqondooto mid qof kasta ku cadaysanayo in Maamulka C/laahi Yusuf xilli aan fogeyn ku dhamaan doono halkii uu ku dhamaaday midkii M.S. Bare 1990kii.

Hadaan dhawr masaal ka xuso isu ekaanta taliskii 1990kii iyo kan manta ka taliya Gobolada Buntilaan, anigoo huba inay ummada soomaaliyeed si xanuun badan u xasuusan tahay falxumadii uu ku dhammaaday taliskaasi waxaan soo qaadan karaa:-

a) Wagii dacaankii dadka soomaaliyeed wuxuu u qaybsanaa Muslin iyo Mareexaan oo labada dhinac kala aamin baxeen ilaa heer colaad iyo cadaawad aan lays bixinayn, maanta waxaa Gobolada Buntilaan ka jira in dadku yahay harti iyo Cumar Maxamuud oo kalsoonidii tolnimo ka luntay, inkastoo cadaawadu ka yartahay tii hore, laakiin ay wadadaas xaaladu ku socoto, hadii aysan Cumar Maxamuud si bareero ah qaadan mawqif muujinaya inaysan ku raacsanayn, kuna taageersanayn C/laahi Yusuf siyaasaddiisa Habawsan iyo maamulkiisa kharaabka ah toona.

b) Sanadihii 1985-1990kii mareexaanwaa kala baxay oo markii hore wuxuu noqday diini iyo inta kale, misana Kooshin iyo Diiniga kale, ilaa ay gaartay Bah Khadiijo iyo Bah Dalaayad, sidii oo kale ayaa mantana haysata Cumar Maxamuud iyo ummadda inteeda kale ayaan Maamulka C/laahi Yusuf u kale xignaa oo ugu kala sad roon nahay, oo odagu noogu kala kalsoon yahay, markaasaa anaguna Dawlada sii kala xignaa oo jifaba jifada ay odaga ka xigto waxay noo jishaa kaalintii reer Kooshin, waliba qolaa waxay noo meteshaan kaalintii reer Xasan Kooshin, iyadoo dhaqan xumadawax isbidka, iyo humbaalaynta warbixin la oradka iyo wasiir wax usheega, hantida Ummada o waraaq Madaxwaynuhu saxiixay lagu boobo, iyo boqol nijaaso oo ka wada foolxun oo ka jira maanta Buntilaan aad moodayso in aysan meeshu Boosaaso ahayn ee ay Xamar tahay wakhtiguna uusan 2001dii ahayne uu yahay 1987dii, dadkuna uusan harti iyo Cumar Maxamuud ahayne uu yahay Diini Mareexaan.

c) Maalmihii ku xigay 9/4/1978dii qofkii Xamar joogay ama ayaantii M.S Bare ku dhaawacmay shilkii halista uu ku galay ee gaarigu Lafoole kula gadoomay, waxaa la wada xusuusan yahay qabiilka mareexaan oo rag iyo dumar intii Xamar joogtay dhamaantoo ay tuute soo xirtay, iyagoo wada hubaysana isku shubay xeryaha Ciidamada , oo u caraysan sidii geeloodii la dhacay, oo halgal jeebkooda ah xabsiga ugu taxaabay qof walboo kaskoodu siiyo inuu Dawladdooda ka soo horjeedo, qisadaas oo aan car isku rogin oo aan moodayso Cajalad waagii la duubay oo maanta la daaray ayaa Gaalkacyo Boosaaso ka dhacday maalmihii shacabku Magaalooyikaas ka sameeyey banana baxa lagu taageerayey Madaxwaynaha Jabuuti ugu baaqay soomaalida inay isugu timaado oo ku heshooso, iyadoo jifida odayga oo wada hubaysan tuutana labisan ay shacabkii banana baxayey rasaasta ku afuufayaan xabsigana u taxaabayaan.

d) Waardiyaha guriga Madaxwaynaha inay Mareexaan ahaayeen yaa xusuusta? Maanta bal kaalay oo arag dhawr nin marka laga reebo waa wada jifida odaga.

e) Mas'uuliyiinta Buntilaan mid kii jifida odaga ah waa iskala sareeyaa dhamaan madaxda dadka kale u dhalatay cid aan Madax waynaha ahayna kama amar qaato, waliba rag ka sareeya ayuu inta ka amar diido oo dacweeyo oo ka gar helo ayuu hadana in la ruqseeyo helikaraa, sida ka dhacday Gaalkacyo oo Dhiisiga magaaladu Ruqseeyey afar Gudoomiye Gobola Mudug oo isku wada reer ah, sawirka noocaas ah kuwo u eg oo sideetamaadkii ah soo ma xusuusataan? Filimada noocaas ah oo la yaabka leh waa boqolaal buugaag ayaana laga qori karaan, lagana qoridoonaa haatanse intaasu misaal ahaan waa ku fillan tahay ayaa filayaa. 

Todobadii sano oo ka horaysay dhismaha Buntilaan waxaa jiray Gobolada Waqooyi Bari oo ururuka SSDF uu u hayo hogaanka siyaasadda, maamul ahaan se aan ku xirnay, maamul; macno leh oo l asheegaana uusan ka jirin, hase ahaatee nabadgalyada iyo xasiloonida Gobolada Buntilaan si buuxda ayay u sugnayd, Soomaalida kale iyo beesha caalamkuba wax badan bay wax ka qoreen oo ka marag fureen, hadaan sida nabadaas lagu helay wax ka xusnana:-

Horta waa hadiyad Eebe nagu manaystay oo inaan uga mahad celino nagu waajib tahay, {Eebew mahadaa}

Dawladdii soomaaliya markay burburtay waxaa raacay oo meesha ka baxay dhamaanba hay'adihii qaran ee u xilsaarnaa sugidda amniga iyo nabad galyada Dalka, sidaasna waxaa ku bilawday labo masiibo oo kala daran, oo kala ah fawdo caam ah oo shacabku u dabaal degayo xoriyaddiisii usoo noqotay markii Alle ka dul kiciyey kaligitaliskii nacabka ahaa ee 21ka sano ku hayey caburinta iyo cadaadiska sharci darada ah, iyo tan labaad oo ahayd tartankii Qabaa'ilka iyo qabqablayaashoodu ku galeen kursiga Madaxnimada soomaaliyeed ee uu baneeyey M.S.Bareoo ahaa sababta asaasiga ah ee saldhiga u ahayd dagaalka sokeeye ee ka qarxay soomaaliya, hadaba colaadii dheerayd ee dhex martay Dawladii kacaanka ahayd oo beesha madax-waynuhu ka dhashay ay horseedka u ahayd iyo ururka SSDF oo laga taageersanaa G/Waqooyi bari, waxay waayo aragnimo dheeraad ah ka siisay shacabka reer W/Bari xanuunka fawdada iyo dagaalka sokeeye, taasoo sahashay inay waxgaradku xakameeyaan dhibaatada ay geystaan waxma garatadu.

Shacabka reer W/bari oo ahaa kuwii ugu horeeyey ee dubbaha Dawladii kacaankku ku dhacay, ummadasoomaaliyeedna u bilaabay in halgan hubaysan looga hortago kaligi taliyaha wax isbiday, iyo qabiilkiisa wax ismooday, oo dagaalkaas ku soo luufluufay inkastoo shacabku is raaciyey oo caasimaddii si fool xun looga eryey, waxaa dhacday daneysatadii qabsatay hogaanka shacabka gadooday inay farta ku fiiqeen reer W/bari oo kafad la saaran madaxwaynihii dhacay, iyo beeshiisii dumiga ku taageertay, isku meelna looga aarsado oo lagu xasuuqo, hadaba reer W/bari oo ka caraysan xaqdarada noocaas ah iyo abaal la�aanta soomaalidii ay halganka gobonimada iyo ka hortagga kaligi talisika u horseedeen, waxay dareenkooda oo dhan u jiheeyeen ka difaaca iyo iska dhicinta mawjadda mooryaanta ah ee marin habawsan ee Xamar ka soo jafay , misana damaaciyey inay ku soo duulaan deegaanka Gobolada W/Bari, arrintaasina kaali wayn ayay ka qaadatay nabad galyada ka sugantay gudaha Gobolada W/Bari.

Siyaasiin Aqoonyahan iyo waxgarad kaleba raggii W/bari joogay bilawgii burburka waxaa Alle waafajiyey inay cuskadaa dhaqankii hore ee dhismaha bulshada soomaaliyeedintaan gumaysigii reer Yurub soomaaliya soo gelin, iyagoo kaalintii Qarankii burburay baneeyey haddiiba buuxiyeyna hogaan dhaqmeedkii beelaha Gobolada W/barioo kalsooni buuxda oo soo jireen ah iyo xurmo laguma xadgudbaan ah ka haystay dhamaan qaybaha ay ka kooban tahay bulshada reer W/bari, sidaasna waxaa ku samaysmay hogaanka rismiga ah oo la horgeeyo xalna u hela khilaaf kasta oo halis ku ah nabada iyo xasiloonida W/bari haduu yahay mid siyaasadeed ama mid dhaqanba, ama noocii kale oo sabab u noqon kara dhibaato ka dhacda gidaha W/bari, waxaana la oran karaa hogaankaasi wuxuu Goboladaan iyo shacabka u noqday Baroosinkii Eebe kaga badbaadshay duufaantii Dagaalada Sokeeye ee naafeeyey soomaaliya inteeda kale.

W/bari waxaa nasiib wanaag u ahayd una suurto galisay inay miyir qab ku tashadaan, kuna soo hawlgaliyaan hogaankooda dhaqanka, waa inuusan Goboladaan joogi Qabqable waalan oo shiishku u hayo kursigee M.S.Bare baneeyey markii burburku bilawday 1991doo, markii aan qabqablayaasha yeelanayna waxaa caqabad aan la dhaafi karin ku noqotay deegaankii dhaqanka, saas darteena kuma aysan guulaysan karin inay shacabka marin habaabiyaan oo nabadgalyada wax u dhimaan. 

Arrimahaas ayaa asaas wanaagsan oo si buuxda u qotoma u ahaa nabad galyada iyo xasiloonida caanbaxday ee Gobolada W/bari, ilaa iyo maantan awaa tiirarka ugu muhiimsan oo Alle mahadi aan isku halayn karno, hadaba waxaa in lays waydiiyo mudan nabadgalyada sidaas u ku dhalatay oo ku gaamurtay dhalashadii Buntilaan ka hor, maxaa ku soo kordhay khayr iyo sharba intii Hogaamiye C/laahi Yusuf iyo maamulkii caynaanka u qabteen Dawlad Goboleedka Buntilaan?.

Su'aashaas jawaabteeda oo qodobaysan waa sidaan soo socota:-

Markaan is barbar dhigay intii faldembiyeedka dhacday W/bari oo keentay Dhimasho, dhaawac iyo dhac burcadnimo,ka hor iyo ka dib dhalashadii Buntilaan, anagoo ku salaynay baaris ay sameeyeen Culimada Shareecad ee Buntilaan, waxaan noocadaatay inay 30%-40% ay dambiyadii dhacay xiligii Puntland jirtay ka badan yihiin kuwii ka dhacay W/bari 1991-1997dii taasoo tilmaamaysa in aysan Buntilaan waxba ku soo kordhin nabaddii iyo xasiloonidii ka jirtay W/bari intii ka horaysay dhalashadii Maamul Goboleedka Buntilaan, balse la oran karo waaba uga sii dartay, sida ka muuqata qodobada soo socoda:-

Markii la dhisay maamul goboleedka Buntilaan, arrimihii amniga iyo nabadgalyada Gobolka Buntilaa, waxaa la wareegay maamulkii cisbaa oo dhismay oo balan qaaday inuu arintaas siindoono mudnaanta koowaad, sansaankeediina waa muujiyey markii laga eego kumanyaalkii Ciidanka Booliska iyo Daraawiishta ee la hawl galiyey, xilalkii maxkamadaha oo ilaa iyo heer degmo la hawl galiyey loo magacaabay Garsoorayaal, xeer ilaaliyayaasha Gobol kasta oola magacaabay, ciidanka asluubta iyo xabsiyada oo la hawl galiyey, iyo isku darka hay'adahaas qaabilsan sugida nabadgalyada oo loo qorsheeyey 87%, miisaaniyadihii guud ee maamul goboleedka Buntilaan, hase yeeshee haykalkaas wanaagsan wuxuu shacabka reer Buntilaan oo markii hore diirsaday, markii dambana ku noqday dhuxul dambas huwan oo lagu simay, maxaa yeelay ciidamadii loo qoray Booliska, Daraawiishta, iyo asbluubta waxay noqdee haraagii ciidamadii kacaankii burburay, haraagii jabhadihii kacaankaas ka soo horjeeday iyo jabhadihii beelaha ee Dawladii kacaanku u hubaysay inay ka horgeeyaan jamhadihii Itoobiya soo hubaysay sida SSDF iyo SNM oo dhamaantood burcadnimo iyo dhaqan xumo kaga qayb galin karta tartanka caalamiga ah.

Madaxda ciidama noocaas ah loo xulay waxaa la mooday in kitaab laga eegay siday ugu haboon yihiin, xagga garsoorka raggii loo magacaabay waxaa lagu soo xulay hadba siday ugu kala dhawaayeen madaxwaynaha la doortay, iyo shiikh xukunka xerta timo waynta iyo midda heema oo labada madaxwayne ka tirsan yahay, iyada oo aan wax tixgalin ah la siin aqoonta uu qofkaasi u leeyahay shareecada Islaamka iyo xeerka madaniga ah toona, sawirkaaas oo sidii run ahaan wax u dhaceen ah wuxuu muujiyaa hay'adaha dadka noocaas ah laga buuxiyey inay san ku maqneyn sugidda nabada iyo xasiloonida Buntilaa, balse ay suurto gal ahayd, run ahaan dad ka qaarkiis uu markiiba sii saadaaliyo in ay wax dhimaan nabad galyada horay u tiil Gobolada W/bari.

Labadii sano ee hore dadka reer Buntilaa ma dareemi wax wayn oo is badal ah oo ku soo kordha xaalada nabad galyada Gobolka Buntilaan marka laga reebo Bumbadii lagu qarxiyey Masjidka Magaalada Burtinle, oo ay afar qof ku dhinteen sagaal kalana ku dhaawacmeen, waxaana dareenka shacabka reer Buntilaan wada saameeyey sawir fal dmbiyeedkaas cadeeyey oo midka koowaad tahay baaristii oo farta ku fiiqday xerta timo wayn oo markaas ahayd xudunta madaxwaynaha iyo maamulkiisaba, iyo midda labaad oo ah in madaxwaynaha iyo hay'adahiisaba nabad galyada ay dadii kiiskaas u xirnaa ooda ka qaadeen iyagoo aan xataa maxkamada soo hortaagin, aakhirkiina waxay noqotay in dacwaddii loo gubiyo hogaanka dhaqanka beesha loo tirinayey, sidaasina waxay dad badan ku qancisay in maamulku ku luglahaa Qarixii Masjidka Burtinle oo halis wayn ku ahaa nabadda dhex taal beelaha Buntilaan.

Dabadeed waxaa bilawday falal is daba joog ah oo midba mid ka fool xun yahay shacabkuna dareemayo inay ujeedooyin qorshaysan iyo hadaf siyaasadeed oo ka dambeeya leeyihiin, oo mid kastana ay ka dhex muuqdaan madax iyo masuliyiin ka mid ah maamulka Buntilaan, waliba kuwa loo tirinayo inay aad ugu dhaw yihiin madaxwaynaha, midkastana noqon karta dhinbishii loogu talagalay inay qariso nabadda iyo xasiloonidii goboladaan ku baraareen tobonka sano ee soomaaliya inteedii kale gubatay, waxaase Alle mahadiis ah in aan ciddii shiqooladaas maleegaysa aysan wali ku guulaysan damacoodii, iyadoo markaas hogaanka dhaqanka guurtida beeluhu tolimo ku xakamaynayeen fidna kasta oo madaxda iyo maamulku soo maleego.

Hadaan fidnada iyo shirqoolada aan dhici jirin Buntilaan ka hor aan ka soo qaadano dhawr, waxaa ka mid ah:- 

a) Isbahaysiga shirkadda Doonyahay tahriibta qaada iyo talika ciidanka booliska reer Buntilaan oo shacabka reer Boosaaso oo dhami xog ogaal u yahay dhawr jeer sababo isku dhac ahi dhexmareen askarta booliska ah iyo dadka shacabka ah, dabadeedba ay marwalba soo baxdo xiriir dhaqaale oo dhex mara madaxda ciidanka booliska iyo madaxda kooxaha tahriibta qaada.

b) Mudaharaad dad shacab ahi todobaad abaabuloayeen oo madaxda Boolisku wax ka ogayd oo ay san ka hor tagin, oo maalintuu dhacay boolisku nabadgalyadiisii ilaalinayey oo markuu soo dhamaaday oo la kala tagi lahaa u taliyaha ciidanka booliska amarku bixiyey in rasaas lagu furo, oo dhimasho iyo dhaawacba shacabka soo gaareen, maxay noqonkataa dantii laga lahaa? Maxaase taliyahay booliska buntilaan ugu dhar dhigtay in uu ciidanka hogaamiye u noqdo askarta saldhigga degmada Boosaaso oo ku weeraro shacabka soo dhamaystay banana baxoodii oo meeshii ay ku kala tagilahaayeen soo gaaray:?.

c) Odayaashii iyo aqoon yahandii lagu xirxiray Boosaaso mudaharaadkaas ka bacdi iyada oo aan dambi lagu soo oogin oo xabsi xalaalayn maxkamadeed la marin maxaa habaybarkii llooga soo xaday Boosaaso oo Garoowe iyo Gaalkacyo loogu soodhigay iyado oo taliyahay booliska iyo inta uu ugu kalsoonyahay saraakiisha booliska kaliya ay ogyihiin?.

d) Sirta iyo maxaabiistaas la qaadayo habaynkaas, yaa siiyey kooxdii jidgooyada u dhiggatay oo askartii qaar dhaawacday oo u dhalatay beesha taliyahay Booliska buntilaan ka dhashay, iyadoo ay san xog taasi ahayn gudidii nabad galyada Gobolka Bari iyo madaxda Buntilaan ee maalmahaas Boosaaso joogtay?.

e) Suudi Diiriye Cali Shiil oo mudo dheer ahaa klhasnajiga gaarka ah ee Kornel C/laahi Yusuf kadib u noqday Gudoomiyaha Bangiga Buntilaan, isagoo caafimaad qaba oo aan wax cudur ah lagu ogayn ayaa gurigiisa laga helay isagoo mayd ah, markii cid ugu dambaysana uu Jaad la cunayey madax Buntilaan ah oo loo yaqaanay inay aad madaxwaynaha isugu dhawyihiin, hadaba inkastoo sababta ninkaasi u dhintay aan ciddna lagu cadayn hadana waxaa sugan inuu hayey asraar dhaqaale oo aad u fara badan gaar ahaan hantida lacageed oo madaxwaynuhu ku danaystay ama ku bixiyey si aan sharciga waafaqsanayn iyo lacagaha ay lunsadeen madaxda kale ee Buntilaan sida Wasiirka Maaliyadda,. Agaasimaha Qorshaynta guud, Agaasimaha guud ee madaxtooyada iyo Wasiirada kale ee Buntilaan.

f) Dhawr jeer ayaa boloaal malyan oo lacag ah oo maamulka Buntilaan leedahay waxaa lagu dhacay jidadka iyadoo laga soo raray loo wadana Garoowe, marwalba falku wuxuu ka dhacayey magaalada Qardho agagaarkeeda, marwalbana Burcaddu waxay u badnaayeen dhalinyaro reer Qardho ah oo tilmaan iyo xog buuxda ku hawl gala, kadibna la xaqiiyey xiriir dhex maray hogaanka sare ee booliska Buntilaan iyo xubno dhaliyaradas ka mid ah ka hor intaan falku dhicin, kolay beesha taliyuhu u dhashay dad kamid ah waxay si buuxda u xaqiijiyeen in lacagtii u dambaysay oo la dhacay in ninka burcadda hogaaminayey iyo taliyahay booliska Buntilaan inay wax isla ogaayeen, kadibna waatii afarta nin ku dhimatay hawlgalkii Booliska iyo Burcadda ku dhex martay degmada qardho,.

g) Falkii lagu dilay labadii Sarkaal Gaashaane sare Moolas iyo ina Cabdi Madoobe oo baaristoodii wali lagu dhex jiro, waxaa sugan inuu shiqool siyaasadeed ahaa, madaxda Buntilaan ee shirqoolkaas maleegtay waxaa ilaayo hada laga yaqaan taliyaha booliska Buntilaan, madax hawlagalinta Booliska Buntilaan, madaxa maamulka lacagta Booliska Buntilaan, oo labaduba saaxiibtinimo iyo kalsooni gaar la leh talliyahooda iyo dhawr Sarkaal oo booliska Boosaaso madax ka ah oo ay u adeegsadeen jaahwareerinta Bulshada.

h) Fidnada maanta Gaalkacyo ka oogan oo halisteeda aan filaya in harti oo dhami ku baraarugay qofkastoo beesha Cumar Maxamuud ahna aan hubo inuu ka dheregsan yahay sidii wax u dhacee, faallo badan uma baahna oo xog buuxda ayaa laga hayaa madaxa sare ee Buntilaan oo shirqolkaas ku gul; lahayd si toos ah iyo si dadbanba, oo nin walba laga hayo dukumiinti saxiixan oo cadaynaya kaalinta uu ku lahaa finadaas wali oogan oo laysugu talogalay in laysku romado oo hadaan Islaanka iyo Odayaashu xakamayn ay sugan tahay in beesha Cumar Maxamuud uu wax badan qoomamayn lahaa dhalashadii C/laahi Yusuf Axmed.

i) Marka ay sidaas u cadahay halista iyo shirqooladaas uu maamulka Buntilaan maleegay, halis xunna galiyeen nabada iyo xasiloonida Gobolada Buntilaan, lana hubo inay kuwo kale oo ka halisaysan soo wadaan, danta laga leeyahay iyo ujeedada ka dambaysaana ay cidna ka qarsoonayn inay tahay in Xukunka Buntilaan in Hogaaamiye C/laahi Yusuf iyo raggiisu ay khasab ku haystaan Xukunka ama ay Dagaalkii Xamar iyo Hargaysa oo kale ka qarxo Gaalkacyo Ilaa Boosaaso oo Dal Buntilaan la yiraahdo iyo dad Harti layiraahdo midna uusan ka dambayn madaxnimada C/laahi Yusuf , waxay ila tahay in aan qofna ku dhibaatoonayn halista ku soo foodleh Gobolada Buntilaah bilaha soo socda, inkastoo Ilihii naga badbaadin jiray sharka iyo shirqoolada kornelkayagu teer iyo kulmis aan wali ku kalsoonahay, gurmadkii badbaado ee aan uga baranayna ka rajeynayno oo habeen iyo maalinba ka baryeyno. 

1991 dii markuu burburay Qarankii Soomaaliya waxaan xusuusan karnaa Gobolada W/bari inay ahaayeen dhaqaalo ahaan kuwo ugu hooseeya qarankii burburay iyadoo sababtu ahayd labo masalo;

Iyadoo Dawladii soomaaliya ka dhimatay intii uu jiray qarankii soomaaliya 1960-1990kii aysan Gobolada W/bari soo gaarsiin saamigii ay xaq ahaan ugu lahaayeen qorshaha guud ee horumarinta dhaqaalaha Dalka.

Iyo iyadoo shacabka reer W/bari wixii uu qarnigii labaatanaad hanti tabcaday ay 60%ku maalgashadeen Gobolka Banaadir iyo magaalada Xamar oo xarunta soomaaliyeed ahayd, hantidaas dhammaanteedna ay mooro-duugtay mooryaantii 1991dii ku habsatay Xamar, Banaadir iyo dhamaan koonfurta soomaaliya saas darted Gobolada W/bari waxaa burburku u bilawday iyadoo shacabkii hore ugu noolaa 21 sano kacaanku cuna qabatayn dhaqaale soo mariyey ay ku soo biiren tobon kun oo ka soo baxsaday xasuuqii isir sifeynta ahaa ee ururka usc la baxay ka fuliyey caasumadda soomaaliya iyo Gobolada la golaha ah. 

Hadaba shacabkii 1991kii kasoo amba qaaday xaaladdaas dhaqaale xumadu caamka ahayd, sodon sano oo oo qaranimo soomaaliyeed ka ahna ka dhaxlay jid laami ah iyo Deked isku mashruuc ahaa hantidii loogu talagalayna 70% ay wada xadeen madaxdii labada Dawladood ee Soomaaliya iyo Talyaanigu.

Hase yeeshee illahayfadligiisa iyo nimcadiisa cayrtii W/bari isugu timid tabac bay ku dhaqaajisay iyadoo adeegsanaysa mabaa'idda dhaqaalaha suuqqa xorta ah, kuna noolaysay nabadgalyo caam ah oo ka ansaxday W/bari, sidaas darted muddo kooban oo bilo ah kadib waxaa la gaarayhantida taal suuqa Boosaaso inay boqolaal malyan kor u dhaafto nolosha shacbigana lagu qiimeeyoinay wax badan ka sarayso heer aysan hore u gaarinxataa intii Xamar la joogay ilaha dhaqaale ee dhaqsahaas looga hodmay waxaa saldhig u ahaa dhoofinta xoolaha noolxabkaha, kaluumaysiga, aargoosatada iyo dhagaha libaaxa oo labadaba xeebaha Gobolada W/bari hodan ku yihiin,khaliijka carabtana suuq wayn looga helay, inkastoo waxaas aan dhoofino nalaga siinayo wax ka yar 50% qiimahooda runta ah taas oo sabab u ahayd fawdada iyo nidaam la'aanta Ganacsatada W/bari, iyo dawlad la'aanta oo keentay inaan suuqyada aan wax geyno nalaga xurmayn, oo dhaqan xumo iyo dhac badani ka soo gaaray ganacsatada W/bari sidaas oo ay tahay waxaa rasmi ah in koritaanka dhaqaalaha W/bari oo bilawday 1991dii uusan joogsan, inuu sanadaha qaarkood is dhimo mooyeeilaa la soo gaaray 1998 markii Buntilaan dhalatay waxaana markhaati u ah horumarka ka muuqda dhamaan Gobolada iyo inta badan degmooyinka W/bari OO LAGA YAABO INAYSAN GAARIN KONTON SANO OO SOO socda,hadaan Eebe nag burburin Dawladdii Xamar ka dhisneyd ee dulmiga iyo xaqdarada joogtada ah u qorshaysay W/bari;

Hadaba maxay shacbiga W/bari u soo kordhisay Dawlad Goboleedka Buntilaan xaga dhaqaalaha sadexdii sano ee ay dhisneyd.

a) Buntilaan ka hor quwadaha shisheeye ee ku loolama Soomaaliya, mid welibana deneheeda u adeegsato madaxda kooxaha soomaaliya hadba kuwii ayaantaas u dhaga nugul, waxaa W/bari ka jirey ururkii SSDF oo dhawr garab u kala jaban oo garabna uusan u madax banaanayn u adeegga saaxiibkiis shisheeye hase ahaatee laga soo bilaabo shirarkii Soodare iyo Qaahira syaasadda W/bari waxaa gacan sare ku yeeshay Dawlada Itoobiya oo adeegsanaysa Kornel Cabdulaahi Yusuf iyo garabkiisa SSDF, guushaasna waxay si buuxda u ansaxday markay Buntilaan dhalatay, oo SSDF garbeheedii kale oo dhan meesha ka bexeen, C/laahi Yusuf iyo amxaaradiisii ku soo hareen saaxadda syaasadda W/bari iyo Buntilaan, halkaas waxaa ku guul daraystay Dawladaha Carabta oo ay Masar horsed u tahay iyo danihii ay ka lahaayeen geeska afrika iyo goobtii ugu muhiinsanayd oo ahayd Gobolada Buntilaan, arrintaasna waxaa dhaxalkeedii noqday inay Dawladaha Carbeed nagula dhacaan caradoodii ay ka qaadeen Amxaaro uga adkaatay soomaaliya, taas oo ay ku joojiyeen ganacsigii xoolihii ka soo dhoofi jiray Boosaaso iyo Berbera oo ay kala xukumaan labada adeege ee C/laahi Yusuf Maxamed Ibraahin Cigaal, ee amxaarada u shaqeeya, saas daradeed dhaawac koowaad ee maamulka C/laahi Yusuf u gaystay W/bari waa in siyaasadiisii habawsanayd sababtay in xoolihiin Buntilaan suuq la geeyo loo waayey markii carabtii qaadacday;

b) In kastoo Gobolada W/bari ay leeyihiin xeeb aad u dheer oo kala bar ah xeebta soomaaliya oo dhan, hadana shacabka W/bari burburka ka hor ma aqoon nacfiga ay leedahay xirfadda kaluumaysigu, marka laga reebo dad yar oo lagu naynaaso jaaji oo xeebaha ku nool, hase ahaatee waxay xaaladaasi is bedeshay markii dawladii Soamliya intaysan burburin ay dhaliyaradii ka so noqotay SSDF qaar ka mid ah deyn ku siisay qalab casri ah oo kaluumaysi, sida Doonyo, Talaajado iyo wax la mid ah una jihaysay inay ka soo kaluumaystaan xeebaha W/bari, hawlgalkii dhalinyaradaasi bilawday wuxuu sii balaartay oo dad badni ku soo biiray sanadihii burburka ugu horeeyey, ilaa lacagta adag oo W/bari ka soo gasha wax soosaarka kalluumaysiga ay sanadaha qaarkood gaarto dhawr malyan oo doolar kor u dhaafto, taasoo kaalin xoog leh ka qaadatay koboca iyo horumarka dhaqaalaha W/bari, Buntilaan markay noo dhalatay waxay qaramaysay dhibaato horay u jirtay laakiin xad lahayd, ilaa ay gaarsiisey heer lagu halaagsaday, sidii arrintaas u dhacdayna sidaan:

Markabkii kalluumaygisa soomaaliya oo ay ku shirkoobeen maafiyo Talyaani ah iyo tuug Muunye la yiraahdo, oo yeman saldhig ka dhigtay, qabqablayaashana hadba kii indhaha ku cadeeya xoogaa laaluush ah siiya ayaa boobka badda W/bari burbukii oo dhan ku jirey.

Waxaa kaloo ku so biiray Doonyo iyo Maraakiib kale oo boobka barwaaqadaas aan cidina ka celinayn ka soo qayb galay.

Hase ahaatee kalluumaysatada W/bari way la dagalantay labadaas qolo, dhawr jeerna maraakiibay soo qabteen oo ganaaxeen, taasina aadbay u cabsi galisay oo tuugtu xeebta fog mooyee waaka waabteen jiriifkii bareerka ahaa, boobkiina xoogaabuu ku soo haeay.

Buntilaan ayaa dhalatay, waxayna ku dhaqaaqday inay burcaddii raadsato, oo ku biirto sidaasna waxaa ku shirkoobay maamulka Buntilaan iyo maafiyo la baxday Heart Group, muunyo oo markalaysku daro xeebaha Buntilaan soo galiyey 600 Markab oo laysin Buntilaan u goysay ciidan Buntilaan ahna la saaray, si bareero ahna loogu fasaxay inay xaalufiyaan Bada W/bari.

Sidaas ayaa kallumaysatasii Buntilaan hilfaha loogu qaaday iyadoo lagu muquuniyey awoodii Dawlada Buntilaan, wax soo saarkii lagu arki jirayna labadii sano ugu dambaysa 80% ayaa la waayey, maanta waxay joogtaa xirfaddaas oo dhami inay xiranto oo baddii laga soo boxo, malaayiintii Doolar oo dhaqaalaha Buntilaan dhinacaas ka soo gali jirtayna sidaas lagu waayo, hadaan Heart Group iyo Muunyo madaxwaynaha u dhigin Bangiyada London iyo Talyaaniga.

Labadaas aafo madaxwaynuhu wuxuu ku daray inuu soo daabaco lacag been abuur ah oo tafa dhiig la magac baxday, oo inta uu ilaa hada suuqa Buntilaan soo galiyey kor u dhaaftay boqolaal Malyan oo shilin, suuqyana kaga xaalufiyey wixii doolar hore u yiil iyo wixii ay jaaliyadaha dibaddu u soo xawilaan dadkooda, sidaas ayaana maanta sarifka halkii doolar marayaa 20,000 oo shilin Somali ah, intaas oo aan waliba soo koobay waxay cadaynaysaa in madaxwaynaha iyo maamulkiisu yihiin masiibo loo soo direy shacabka reer Buntilaan.

Hadii xaalada siyaasadeed iyo miida nabadgalyo ee maanta Buntilaan ku sugan tahay ay tahay sidaas aan kaga warbixiyey, anigoo waliba soo koobay foolxumada iyo dhibaatada maamulka Buntilaan kula kacay shacabkii ku aaminay masiirkooda, waxaa ila gudboo inaan soo jeediyo waxay talo iila egtahay oo aragtidayda Buntilaan iyo shacabkeedu uga badbaadi karaan masiibo uga soohoyata talo xumadii ay shalay ku doorteen Kornelkii fashiliyey Halgankii SSDF,sababna u noqday burburkii qaranka soomaaliya.

1. ugu horayntii waa tii hore looyiri (war la helaaba talo la helaa, ) waxaana lama huraan ah qof kastoo dani kahayso masiirka dadka iyo Dalka, ama ka danqanaya dhibaatada ay u gaysan karaan inta madaxnimada u xusulinaysa iyagoo aan marba dareemi dhibaatada loolan kooda mintidka ah ummadda soomaaliyeed tobankii sano ee la soo dhaafay, inuu xog ogaal u noqdo xaqiiqada ka jirta degaanka dadkiisa gaar ka u ah, iyo guud ahaan soomaali oo dhan, waayo qof war moog ah waa fududahay in la marin habaabiyo oo dhalanteed iyo waxaan jirin lagu jideeyo, taas oo ah saldhiga runta ah ee kooxaha soomaalida iyo madaxdooda nolosha iyo jiritaanka u ah, hadaba waxaan ku talinayaa waxgaradka, xilkaska shacabka gudaha iyo dibaddaba, inay olole xoog leh oo lagu baraarujinaayo shacabka laana abaabulayo ka qayb galka qof kasta looga baahan yahay hadii la doonayo in dadka Buntilaan ka badbaadaan halista ku soo fool leh Bilaha soo sacda;

2. C/laahi Yusuf iyo kooxihiisa waxay 100% lumiyeen kalsoonidii shacabka hase yeeshee waxaa u diyaarsan hanti farabadan iyo ciidan xoog leh oo ay ugu talogalay inay ku muquuniyaan cidd kasta oo ka soo hor jeeda, saas darted waxaa loo baahan yahay abaabul dhaqaale oo xoog leh oo lagu hawlgaliyo, laguna hogaamiyo kacdoon middaysan oo isku marka hawl gala Giyega Buntilaan oo dhan.

3. C/laahi Yusuf oo ka mid ah ardaydii ka soo aflaxday Dugsigii gumaysiga iyo ragga la shaqeeya oo u badan haraagii M.S. Bare soo barbaariyey waxay xarfaan ku yihiin qabyaalad iyo kala qaybinta shacabka, iyo adeegisga Odayaasha, Isimada, dariiqooyinka Diinta iyo dadka tashwiish iyo beenfidinta aad u yaqaan, oo dhaqaala xumada jirta darted, oo dhmaantood ku xisaabtama inay saamigooda ka helaan lacag la filayo inuu odaygu faraqidoono, sidaas darted waxaan ku talinayaa yaan wakhti iyo dhaqaale lagu lumin loolan beel iyo qabiil ku jihaysan, balse xoogaa la saaro sidii odayga iyointa uu lacagtiisa gaarsiinkaba looga horgayn lahaa mawjad shacab ah oo la jiirsiiyo cidkastoo dhuuni lagu soo hawlgaliyey.

4. isimada Odayaashu dhaqanku waxay ka mid yihii tiirarka culus oo talada Dalka u dhiibay, hadeerna wali uu isku halaynaayo, hase yeshee waxaa ku jirta in badan oo wali inta ugu culus ah oo soo jireenka ah , oo diyaar u ah inay ka hortagaan wixii dadka iyo Dalka dhibaato ku ah, sidaas darted waxaa loo baahan yahay;

• in dibada iyo gudaha laga soo saaro culas iyo qayladhaan daad ah oo lagu dhiira galinayo kahortaga dhibaatada dalka ku soo wajahday.

• In lala tashado xiriir joogta ahna lala yeesho Odayaasha muhiimka ah ee Beelaha Buntilaan ka kooban tahay.

Waxaa hubaal ah inl oo baahan yahay hogaamiye caymiya oo shacabku ku hirto kana tilmaan qaato taasna waxaa suura galin kara:

Inaan yeelano kaligi taliye diric ah sida walaalkay C/laahi Yusuf oo aqligiisa kaliya lagu wada socdo, inta la socotaana danahooda gaarka ah ka helaan.

Iyo inaan hogaan xisbi oo talo wadaag ah oo xeer isku xirayaa u desan yahay, soo hor dhigno dadka kuna tashano hadba intii nagu taageersan himilo iyo hadaf layaqaan:.

Hadaba anigu waxaanka mid ahay inta aaminsan qodobkaan dambe, muddo badan baan aniga iyo rag aan isku talo nahay isku daynay in aan hirgalinta arrintaas , walina nooma ay suuro galin waxaana is leeyahay dhismaha bulshadeena iyo dhibaatada burburk ayaa sabab u ah, hadaba intaan kaligi taliye noqon lahaa ama midkale oo talnimo ku daba galilaa, waxaan doorna wali door bidey inaan helo hogaan talo wadaag ah oo aan ka mid noqdo oo sidaas ugu hawlgala danta guud, inaan hawdkayga ku jiro wixii aan I qabad aniga oo kali ah aan diiday la soo taagnaado, sidaas darted waxaan ku talinayaa in aan xisbi aasaasno umaddana gaarsiino, waliba waxaan diyaarinaynaa oo aan idiin soo dirayaa xeerka xisbigaas lagu aasaasi lahaa (first draft) oo aan idinka rabno inaad faafisaan kana soo talo bixisaan.

Ugu dambayntii waxaan rabaa inaad xusuusataan maamulka C/laahi Yusuf inay u qoran yihiin ciidan 4000 oo qof ka kooban waana la hubaa in loogu talo galay in lagu caburiyo shacabka markuu ka horyimaado damaca Odayga, islamarkaana waa in la xusuustaa in shacabku soo maray dagaal sokeeyo oo dhamaantiisba hubaysan yahay, inkastoo uusan u hubaysnayn sida ciidanka Duqu diyaarsaday, halkaas waxaa ku jirta halis wayn oo baaxadeeda aan cidina qiyaasi karin, sidaas darted waxaan ku talinayaa in dibada iyo gudaha lagu dhaqaaqo olole balaaran oo wacyi galin ah, oo ku jahaysan ciidan, maamulka iyo shacabka hubaysan iyada oo qayla dhaan tolimolaysugu baaqayo, laysagana digayo in aan xabad layskurodo xal u noqondoonin muranka iyo damaaciga siyaasadeed ee maantaka oogan Buntilaan.

Posted: May 7, 2001