Damaca waalan ee Tigreega iyo dareenka Muslimiinta Geeska Afrika 

Bismillaahi wassalaatu wassalaammu calaa Rasuulilaahi

Ma’akhrisay maqaalkii Tamrat Nega ee soo baxay Sebtember 10, 2008 da

Gogoldhig

Waxaa jirtay su’aalo badan oo la’iswaydiinayey muddoyinkan danbe jawaabana aan loo helin, kuwaasoo ahaa; 1. maxaa Itoobiyaanka Soomaaliya ka dagaallamo ciidankooda kukoobay difaac un qudha oo u diiday inay weerar galaan ooy wax baacsadaan? 2. Sidoo kale maxaa udiiday inay dalka maadaama ay qabsadeen ay isku ballaadhiyaan ooy saldhigyo kassammaystaan gobollada dalka oo dhan maadaamma ay xoog ku haystaan cidina ayna ka hortaagnayn? 3. iyadoo laqiyaasay inay Itoobiyaanku u baahanayaan ugu yaraan ciidan dhan afar Gaas (hal gaas qiyaastii waa 10 000 oo askari) si’ay gacanta ugu qabtaan inta muhiimka ah Koonfurta Soomaaliya, maxay u awoodi waayeen inay ciidan intaa dhan keenaan Soomaaliya ama kuhayaan wakhti dheer?

Runtii marka laga reebo dadka lashaqeeyo ama u shaqeeyo tigreega inta kale dadka way ku adkayd inay fahmaan hadafka Tigreega iyo waxa ay Millatari ahaan damacsan yihiin. Qofkii marka akhriyo maqaalkan uu qoray ninkan layidhaahdo Tamrat Nega waxaa shaki la’aan u caaddaanayso waxay Tigreegu ugu dhaqmayaan sida ay hadda u dhaqmayaan. Waxaa qoraalkiisa laga dhuuxi karaa damaca waalan ee ay Tigreega ay ka leeyihiin guud ahaan Gobolka Geeska Afrika, gaar ahaanna dhulka Soomaaliya, sida ay iyaga isu arkaan iyo sida ay dadyowga kale ee kula nool Geeska Afrika u arkaan. Waxaa laga fahmi karaa inuu heeshiishkii la buunbuuniyey ee Jabuuti kudhaxmaray niman katirsanaa Kacdoonkii Islaamiga ahaa ee kadhshay soomaaliya oo dhinac ah iyo Tigreega iyo Saraakiil kasocoto Maraykan iyo Ummadaha Midoobay oo dhinac ah uu hal bacaad lugu lisay ahaa ama yahay, oo qudha ay Tigreegu u aqbaleen hab farsamo ahaan ah bal inay yara nafisaan ama ay dagaalka uga socda Koonfurta soomaaliya xal kumeel gaadha ama rasmi ah oo ayaga u adeega ay u helaan. Waxaa sidoo kale cad inay ayagoo la kaashanayo Adeerradood Maraykan iyo Ummadaha Midoobay ay qorshe qoto dheer u dajisteen dalkii Soomaaliya la odhan jirey iyo waliba dalalka dariska la’ah intooda badan. Waxaa iyana cad in haduu Tigreegu dagaal galo ay kaalmo toos ah kahelayaan Jabuuti, Sudan iyo Maraykankaba.

Waxaa dhici karto inuu qoraagu qoraalka kasoo xog uruuriyey siyaasiyiin Tigree ah oo xog ogaal ah, waxaa iyana dhici karta inuusanba soo warin ee uu asaga laftiisa allifay. Waxaase lahubaa inuu qoraalkiisa xaqiiqda Tigreega iyo damacooda bannaanka soo dhigay, maxaa yeelay wuxuu kajawaabayaa su’aalaha aan kor kuxusay ee ay dad badan oo u kuurgala arrimaha hadda Soomaaliya kataagan ay is waydiinayeen jawaabana u la’aayeen.

Tigreega ciidankooda wayn un isdifaacaan oo si kasta oo loo weeraro kama daba tagaan cidii soo weerartay, arrintaas waxaa ugu wacan waxay ogyihiin awoodda ciidan ee soomaaliya kajoogto tabarteeda intay la’egtahay. Midda kale qorshahooda kuma jiro inay Soomaaliya iskood uga baxaan in lugu khasbo mooyee, sidaa awgeed waxay rabaan inay intay kahelayaan ciidan kufilan xaaladda say tahay kuhayaan ayagoo aad ugu tiirsanaanayo madaafiicda culculus ee ay haystaan si aan loogusoo muhan. Ayagoon Eriteriya meel kuhubsan ciidan xoog leh umasoo diri karaan Soomaaliya wakhti kooban mooye, sidoo kale barwaaqada Soomaaliya ugasoo udgaysana si dhibyar ugama dhaqaajin karaan.

Waxaan hoos kusoo koobay macluumaadka uu soo ururiyey Mr. Tamrat ee akhri.

Tarjumiddii Qoraalka

Itoobiya waxay kudhowdahay inay gasho hawlgal dagaal oo ay kubadalayso nidaamka maanta kajiro Asmara, kadib markay 14 sano kujirtay xaalad bad la’aan ah oo go’doon u eg, iyadoo markaa doonayso inay qabsato dakadda Casab ee Eriteriya hadduu dagaal markale kadhax qarxo labada dal. Saraakiil sarsare oo katirsan Wassaaradda Gaashaandhigga ee Itoobiya ayaa si aan isqarin lahayn uga hadlay inay qorshaynayaan inay nidaamka Eriteriya jilbaha dhulka udhigaan hadduu labada dal dagaal kadhax qarxo mar kale. Janaraal darajo sare kahayo Wassaaradda Gaashaandhigga oo codsaday inaan magaciisa la shaacin ayaa sheegay in hadduu dagaal labada dal ka dhax qarxo inay sidan yeelayaan; “ciidankannaga waxay qaadi doonaan dagaal ba’an oon hore loo arag oo cir iyo dhulba ah oy kuqaadi doonaan dhulka cadowga”.

Waxay akhbaartan lasoo wariyey sheegaysaa inay Itoobiyaanku qorshaynayaan inay hawada ka burburiyan 100 meelood oo aad muhiim ugu ah Eriteriya maalinta koowaad ee uu dagaal ka dhax qarxo labada dal. Meelaha hawada laga duqayn doona waxaa kamida garoomada dayuuradaha, saldhigyada isgaadhsiinta, dakadaha, kaydadka shidaalka, Buundooyinka, Jidadka tareennada, talisyada ciidamada, saldhigyada millatariga, baraha difaaca cirka iwm.

Saraakiil sarsare oo katirsan Wassaaradda Gaashaandhigga ayaa waxay sheegeen inay kalsooni buuxda ku qabaan inay Eriteriya oo dhan ay istaagi doonto maalmo gudahood oo ay waxba ukala socon waayi. Waxaa kalooy sheegeen inay Itoobiya adeegsan doonto awooddeeda sare ee ciidanka cirka taasooy kucuryaamin doonaan ciidanka cirka iyo difaaca cirka ee Eriteriya. Waxaa laga jari ciidanka xadka joogo ee Eriteriya meelihii ay wax usoo mari lahaayeen, sidoo kale waxaa laga mamnuuci saraakiisha sarsare ee Eriteria inay wax xidhiidh ah lasammeeyaan ciidamadooda. Intaa kadib waxaan toos u weerari doonnaa dakadda Casab annagoo adeegsanayno saddex Qayb oo ciidana oo wato gawaarida gaashaaman ( qayb, luqada ciidanka waa ciidan gaadhayo afar ama saddex gaas oo uu gaaskiiba yahay qiyaastii 10 000 oo askari, taas macnaheeda waa in casab larabo in  lugu weerari ciidan udhaxeeyo 90 000 ama 120 000 oo askari). Intaa waxaa sii dheer bay dhaheen in ay ogolaasho kaheli doonaan laba dal oo daris ah (Jabuuti iyo Suudaan) inay ciidamada Itoobiya sii maraan dhulkooda oo markaa Eriteriya lagasoo weeraro bari iyo waqooyi galbeed (dhinaca Suudaan iyo Jabuutiba) iyadoo hadafku yahay in cadawga lamarin habaabiyo si uu ugu mashquulo difaaca dhinac aan muhiim ahayn.

Sidoo kale bay sheegeen inay Itoobiya kaheli doonto kaalmo xagga mukhaabaraadka ah iyo basaasidda xagga hawada dawlad aan saaxiib nahay oo iyada lafteeda danaynayso in nidaamka Asmara labadalo (waa Maraykanka waana sidii uu sammeeyey dagaalkii hore ee labada dal dhax maray). Mar hadday Itoobiya ku guulaysatay xagga diblumaasiyadda waxay hadda cabbaysatay qoryaheeda iyadoo sugayso inuu cadawgu far dhaqaajiyo si ay Itoobiya u hesho maraanmarsiiyo ay kufushato istaraatiijiyadaa aan soo xusanay. Saraakiil sarsare oo Itoobiyaan ah ayaa aamisnan inaanan dagaalka lugula jiro wadaadada Soomaaliya natiijo laga gaadhayn illaa in arrinta Eriteriya meel lasaaro mooyee.

Qofka warbixintan ii siiyey wuxuu sheegay in 80% ciidanka Itoobiya ku mashquulsan yahay Eriteriya xilligan lajoogo. Itoobiya waxay rabtaa ayuu yidhi inay ka sammaysato saldhig rasmi ah dekadda Casab kadib markay xukunka kaqaaddo Isias Afawerki. Mar alla marka lasoo afjaro dagaalka Eriteria waxaa loo diri Soomaaliya 50 000 oo askari, sidoo kale waxay ka sammaysan Soomaaliya saldhigyo joogto ah shan goobood oo istaraatiiji ah oo kala ah Berbera, Muqdisho, Baydhabo, Kismaayo iyo Baladwayne, si markaas loo hirgaliyo qorshe qoto dheer oo ah xasilinta Soomaaliya si markaas loo mideeyo Geeska Afrika oo uu unoqdo meel isdhaxgasho xag siyaasad iyo xag dhaqaaleba ( u fiirso odhaahdaa, waa in Soomaaliyoo dhan lugu daro Itoobiya oo si qurxan loo dhigay). Qorshahan oo dhan waxaa loo sammaynayaa in laga saaro Itoobiya Go’doonka ay kujirto hadda.

Marka uu dagaalku ka dhax qarxo Itoobiya iyo Eriteriya waxaa u qorsha ah Itoobiya inay mucaaradka Eriteriya ee joogo Addisababa ay ku dhawaaqaan dawlad dibad joog ah, maxaa yeelay rajada Itoobiya ayaa ah inay hesho dawlad iyada saaxiib la’ah oo kataliso Asmara, dawladdaas u dabacsan fulinta danaheeda u gaarka ah.

Itoobiya iyo Erteriya waxay ku dirireen dagaal ba’anna uu ku dhaxmaray intii u dhaxaysay bishii May sanadkii 1998 dii illaa bishii Juun sanadkii 2000 meesha lagu magacaabo Badme. Dagaalkaas isaga ah waxaa ku dhintay isugayn labada dhinac 100 000 oo askari, waxaana loogu magac “dagaalkii dhufayska ee Afrika” maxaa yeelay wuxuu shabbahaa dagaalkii Koobaad ee Adduunka. Dagaalkan isaga ah een lugu kala adkaan wuxuu keenay inay labada dal u weeciyaan boqollaal milyan oo doollar xagga ciidamada, meesha larabay in dalalkaas siyaabo kala duwan loogu horumariyo, saasooy tahay labada dalba waxaa kusoo fool leh abaaro ba’an.

Maadaama ay u muuqato inayna suurtoobayn in dagaalka labada dal lugu dhammeeyo nabad, Itoobiyana ay ku adagtahay inay ciidankeeda qaar badan oo kamida ah kararto xadka Eriteriya si’ay ugula dirirto wadaadada Soomaaliya kusii xoogaysanayo ayaad moodda inay saraakiisha ciidamada Itoobiya kafekerayaan dajinayaan qorshayaal kala duwan oo ay uga gudbi karaan dhibkaas hortaagan.