Ilaah baa mahad leh. Nabadgelyo iyo naxariis nabi Muxamed korkiisa ha ahaato. 

Waxaan u mahadnaqayaa shacabka Xamar sidii muslinnimada iyo walaalnimada lahayd ee ay ugu gurmadeen walaallahoodii ku tabaaloobay abaarihii ku dhuftay meelo badan oo ka mid ah dhulka Soomaaliyeed. Waxaan aamminsanahay, in arrintaas darted, uu Ilaahay shacabkii Muqdisho tusay kartidooda iyo waxqabadkooda. Waa isla arrintaas tii sababtay iney shacabku la dagaalaan hogaamiye kooxeedyo istusay fikrad khalad ah. Waa isla shacbigaas kuwa hadda u doortay guddoomiye iyo duqa magaalada Xamar Maxamuud Xasan Cali Gaaboow.  

Sidaad maqasheen ama daawateen, Maxamuud Cadde, waxaa u doortay guddoomiyaha iyo duqa magaalada Xamar shacabkii oon u kala harin hadduu ahaan lahaa culumo, madaxdii ciidamada qalabka siday, siyaasiyiintii Xamar ugu caansanaa, xubnaha labada gole oo qaarna Baydhabo joogo qaarna howl-qaran iyo islaaxa ehelkood ugu maqan gobollada Soomaaliyeed qaarkood, xubnihii golaha degaanka ee ay bud-dhigga u ahaayeen hogaamiye kooxeedyada Xamar, dowladda Soomaaliyeed iyo guud ahaan shacabkii oo raggooda iyo haweenkoodaba leh. Arrintaasi waxay ku tusineysaa inaan muran ka jirin xilka guddoomiyaha loo doortay. 

Walaalayaal Xamar waa wadnihii Soomaaliya. Sida diintu sheegtay, haddii wadnuhu xumaado waxaa xumaanaya jirkoo dhan; hadduu fiicnaadana waxaa fiicnaanaya jirkoo dhan. Sidaas darteed haddii Xamar hagaagto waxaa hagaagaya Soomaaliya oo dhan haddii Ilaah idmo. 

Walaalayaal Xamar ma ahan qalbiga Soomaliya oo keliya ee waxay ku darsatay inay tahay madaxa Soomaaliya. Sida madaxa qofku u kulansado shantii dareeme ee ahaa aragga, maqalka, urka, dhadhanka iyo dareenka taabashada oo uu jirkoo dhan la wadaago ayaa waxaa Xamar la isagu keenay agabkii waddanku lahaa oo dhan. Haddii si loo fiirsho ma habbooneyn in hal magaalo la isagu geeyo wax kasta laakiin sida Xamar uga sadbursatay gobollada kale ayaa waxay sidoo kale noqotay meesha ugu dhibka badan Soomaaliya. Kaftanba ha iga ahaatee waxaan filayaa iney Xamar halkaas eersatay. Marka haddii Ilaah nagu garabgalo oo Xamar soo ceshato hogaaminteedii hore waxaa dhacaysa iney dadka Soomaaliyeed ku soo yaacidoonaan Xamar maaddaama ay tahay meel aan cimiladeeda laga maarmi karin. Waa halkii hal-abuurku ka lahaa: 

• Bilcilkoo caleenliyo
• meel baad ku yaaloo
• biyuhuna u muuqdaan
• isla baadigoobyoo
• biciidku isla waaye

 Xamar waa meel wax kasta isla heshay. Baddii oo ku dheraran, daaqii iyo baaddiyihii ood geleysid markaad guryaha ka dhammaato iyo dhulkii beeraha ahaa oo ku dheggen markaad Waqooyi ama Galbeed u baxdidba. Xitaa magaalooyin intaas la qaba Xamar, waxaa Muqdisho  kaga horreysaa ciidda iyo hawada. 

Mararka qaarkood waxaad maqleysaa dad dhahaya: annagaa Xamar leh laakiin walaalayaal wixii Muqdisho muunadda ku yeelatay ma ahayn hal qoys ama qabiil keliya ee waa  Soomaali oo dhan oo wadadhisatay. Waan wadagaraneynaa ganacsatadii caanka ahaa oo lahaa dhismayaashii quruxda badnaa ee Xamar ka dhisnaa kana mid ahaa dadkii Soomaaliya uga taajirsanaa sida Jirde Xuseen, Ibraahin-uunlaaye, Xaaji Diiriye, Dalfac, Badar, Cali Mahdi iyo kuwo kale. Marka, qofkii u qaba in magaalo ay leedahay hal qabiil ama jufo waa qof aan fahmin nidaamka magaalo. 

Maaddaama ay dib-u-heshiintii socoto oo meel fiican marayso ileyn  sidaan idiin horay usoo sheegnay waxa guddoomiyaha doortay waa shacabkii oo cid kasta leh; marba haddii dadkii metelayey qaybaha bulshada oo dhan ay hal meel soo wadafariisteen waan arkikarnaa inta dadaal iyo dib-u-heshiisiin la qabtay. Hadda ka dib waxaan u galeynaa furidda iyo abuuridda ilihii dhaqaalaha. Marba hadday guddoomiyaha doorteen ganacsatadii iyo xubnihii labada gole ee Xamar ee gacanta ku hayey xarumahaas, waxaan filayaa Ilaah idinkiis in wax walba noogu qabsoomidoonaan si dhaqso ah. Waxaan xoogga saareynaa inaan wax ka qabanno waxbarashadii oo diin iyo maaddiba leh, isbitaalladii, waddooyinkii, ceelashii iyo inaan boorka ka jafno oon dib u hagaajinno agabkii qaranka si dowladdu usoo degto magaalo-madaxda.  

Beryahan waxaa halheys noqday argagixiso iyo shisheeye jooga Xamar iyo Soomaaliya. Horta shisheeye ma joogaa Xamar? Jawaabtu waa haa. Ha degdegina! Maalin kasta waxaan maqalnaa idaacadaha Xamar oo dacaayad iyo ii-dheh u sameynaya isbitaallo iyagoo leh waxaa isbitaalladaas jooga dhaqaatiir Ruusha ah, Ciraaqiyiin ah , Masaari leh iyo kuwo kalaba. Sidoo kale waxaa Soomaaliya jooga dad badan oo qaxooti ah oo orommo iyo Zanbibaar u dhashay. Qaarkood 30 sano ka hor bey yimaadeen. Qaxootigaas Oromadaa waxaa Soomaaliya ku ogaa hay’adaha Qaramada Midoobey iyo caalamkoo dhan. dadkii noocaas ahaa qaar baa weli Soomaaliya ku dhaqan oo noqday Soomaali. Marka, dadkaas qaxootiga ahaa oo carruurtoodu Soomaali oo kale noqotay hadduu qabiil hebel la shaqeeyo ama xisbi hebel iyagey u taal. Haddii xabbadaha shacabka lagu ridayo ku dhacaan dadkaas qaxootiga ah ee Oromadaa ama reer Zanzibar leh lama dhihikaro waxaan dilnay dad shisheeye ah oo argagixiso ah. Micnuhu maaha qofkii shisheeye ah oo Soomaaliya jooga waa argagixiso. Haddey taasi jirto, dhaqaatiirtaasi waxay noqonayaan argagixiso. 

Sida marar badan loo sheegay adduunkii wuxuu noqday hal magaalo oo kale oo wixii meel ka dhaca isla daqiiqad ayaa meelaha kale laga ogaanayaa. Shaki ma leh in caalamku u baahanyahay iskaashi. Walaalayaal, horta waxaa caalam kale  caawinkarnaa markeynu innagu is caawinno. Sow Soomaalidu ma oran: tiisa daryeelaa mid kale ku dara? Marka, waddanka kasta waxaa mudnaanta koowaad leh dadka waddankiisa u dhashay. Macquul ma ahan nin inta dadkiisa isbaaro u dhigta, oo ku fasaxo niman mooryaan ah oo diiranaya ciddey arkaan xitaa kufsanaya haweenkii sharafta lahaa ee Soomaaliyeed uu yiraahdo waxaan la shaqeynayaa oon u daneynayaa dowlado kale! Maaddaama Xamar maamul yeelatay, ciddii aragta argagixo shisheeye ah ha soo sheegto waxaa la xaalaya guddoomiyaha la doortay isagaana laga rabaa inuu soo qabto oo maxkamad saaro sidoo kalana kala xaalaya cidda ama waddanka ay khuseyso. Marka isagaa wax ka qabanaya innagoon madfac la dhicin shacabkeenna sharafta leh. 

 Waxaa jira burcad-badeed argagixiso ah oo isbaaro u dhigta maraakiibta iyo doonyaha wada waxyaalaha daruuriga ah ee ku jeeda waddanka intaas oo sano dowlad la’aanta ahaa.  Yaa burcad-badeeddaas ku arkey wax shisheeye ah? Ileyn kuwa Kenya maxkamadda lagu saaray waa wada Soomaali. Xitaa kuwa Maraykanku ku dilay badda waa Soomaali. Ma lagu arkey xitaa kuwo Soomaali ah oo wadaado sheeganaya? Dadkii dagaaladii dhoweyd Xamar lagu dilay yaa ka ahaa shisheeye? Kuwii dhaawacmay ma ku jireen kuwo shisheeye ah? 

 Marka hogaamiye kooxeedkii Soomaaliyeed ee raba inuu argagixiso la dagaalo waa inuu la dagaalaa kuwaas isbaarada dhiganaya bad iyo barriba. Waa haddey run sheegayaan. 

Haddaba waddamada aan deriska nahay iyo beesha caalamkaba waxaan ka codsaneynaa ciddii Xamar wax ku tuhmeysa iney guddoomiyahaas soo maraan. Isagaa geynaya meel kasta oo ay wax ka tabanayaan. Laakiin caqli maaha iney nagu soo diraan dad hogaamiye kooxeedyo sheegta oo awalba dhib ku hayey shacabka Soomaaliyeed. Haddii waddamadaasi ka waantoobiwaayaan, waxaa mar walba baaqi ahaanaya runta iyo qarannimada Soomaaliyeed. 

Sidii horay loo sheegay, dad aan ka yarayn labo malyan oo Soomaaliya ayaa qurbaha jooga. Intooda badan waxay joogaan waddamada reer Galbeedka, Khaliijka iyo Afrikada Bari. Sida taariikhdu xustay, dad badan oo qurbo-joog ahaa ayaa dhistay waddammo ay leeyihiin. Marka, innagu waddan waan leennahay ee waa naga burburay marka ma nihin dad eber ka soo bilaabayaa laakiin Ilaah mahaddii waxaan heysannaa meel aan wax ka bilowno. Haddii dadka, intooda heli karta ay 10 ama 100 doolar midkastaa ku deeqo xitaa hal mar, waxaa soo baxaysa maalaayiin doolar oo wax lagu qabankaro. Hadday joogteeyaanna waxaan filayaa inaanba loo baahneyn kaalmo dibadeed. Marka waxaan leeyahay: far keliya fool ma dhaqdee, qof kastoow waxaad taqaan wax ku qabo. Marka waddanku waa naga dhaxeeyaaye, qof kasta meesha uga habboon hakaga hagaago. 

Waxaan hogaamiye kooxeedyada iyo qof kasta oo jago raba aan u sheegaynaa inaan dilka shacabka lagu gaarin qaradkaas. Xitaa magacaabiddii uu Geeddi guddoomiyaha u magacaabey keligeed wey shaqeynweyday. Arrintaas darteed ayuu guddoomiye Caddow gartay in waddada loo maro jagada ay tahay in shacabkaaga la dhexgalo oo waxna laga raadsado waxna loo qabto. Ogaada, wax kasta oo la isku dumo ama la isu keeno mar baa loo baxsadaa; sidoo kalana wixii tafaraaruq iyo khilaaf ku dhacana waa lagu dhibtoodaa. Marka xitaa golihii degaanka ee Xamar ee saan horay usoo sheegnay ay hormuudka ka ahaayeen hogaamiye kooxeedyada Xamar ayaa maanta  doortay guddoomiyaha. 

Sida Soomaalidu sheegto, marka xoolaha ama geelu uu meel ka cabsado oo la marsiinwaayo waxaa loo hormariyaa awrta iyo geela waaweyn, dabadeedna waxaa raaca aaranka. Sidaas oo kale mar haddii maanta ay doorashadii guddoomiyaha ay goobjoog ka ahaayeen dadkii ugu mudnaa shacabka oo culumo, ciidamadii qalabkasida, siyaasiyiintii Xamar, xubnihii labada gole oo qaarna Baydhabo joogo qaarna howl qaran ugu maqan gobollo kale, dowladdii iyo shacabkii oo rag iyo dumarba leh, ayaan rabnaa in iyagu noo bilaabaan dib-u-dhiska Xamar dabadeedna markay bulshadu aragto iney dhab tahay howsha aan rabno in Xamar laga qabto ayaa shacabka intooda kalana  soo raacidoonaan haddii Ilaah idmo. 

Waxaan mahad balaaran usoo jeedinayaa ugaasyada iyo nabaddoonnada dadkooda iyo siyaasiyiintooda uga digey iney ka baxaan isbahaysiga shaydaanka. Waa arrintii lagu yaqaanay hogaamiye qabiil. Ninkii is sharfa ayaa adduunkuna sharfaa. Hadda wataas jufo Soomaaliyeed  la leeyahay waxaa la shiraya Maraykanaka! Ogaada, annaga nin hogaamiye kooxeed noo ahaa baa mar geyiga (Shimbiraale) aan degno ku sheegay inay argagixiso joogto isagoo uga danlahaa in uu taageero kaga helo Maraykanka laakiin taasi waxay keentay inuu Maraykanku noo arko qabiil aan miisaan lahayn oo uu naga sii cararay. Marka Sidii Ilaahay Qur’aanka ku sheegay: qofkii Ilaahay ihaaneeyo ma jirto cid karaameynkarta. Haddaan aayaddaas fahmiweynay bal fiiri waxa ku dhacay dagaaloogayaal. Markii Ilaahay ihaaneeyey oo shacabkii la dagaaleen bal Maraykan iyo cid kale ha sharafto oo wax ha u tareen! 

Waxaan maqaalka kusoo xirayaa hadalkaan horay u iri ee ahaa: mar hadday shacabka Xamar aad u taageereen walaallahoodii abaartu ku dhufatay haddana roobabkii iyo barwaaqadii meelo badan ka bilaabatay ayaan Ilaahay ka rajeynayaa inuu annagana nooga dhigo bilow kheyr ooy xamar yeelato. Waxaanna dadka Soomaaliyeed ka codsaneynaa iney u ducaayaan reer Muqdisho si Ilaah uga dulqaado dhibtan ragaadisay Xamar iyo guud ahaanba Soomaaliya.

C/Waaxid C/hi Khaliif
London, UK
cabdulwaxid@hotmail.com