Wax ka baro Ganacsiga
Caalamiga ah
(International Trade)
Mohamed Abdirizak
Dayib
IT(Information Technology) A+ Engineer,
BBA(Bachelor of Business Administration) in Finance
MBA-Finance soon.
dayib2@hotmail.com
ISB-Pak
Waxaa sharaf ii ah in aan soo ban dhigo qoraal aan kaga hadlayo
ganacsiga caalamiga ah ,sidaa darted waxaa mudan shabagadaha
faafinaya qormadaan oo u baahinaya dhamaan uma somaliyeed oo
jecel in ay ka faideystan, waxaan kaloo mudan dhamaan akhris
tayaasha iga codsadey in aan soo bandhigo qormadaan iyagoo igu
dhiiri geliyey in aan wax ka qoro Ganacsiga Caalamiga ah.
sidoo kaleeto waxaan xasusinayaa
akhristayashii ku xirnaa qoraaladeydii horeeto meelkasta ha
joogeene, in ay ka raali ahadaan dib udhicii ku yimid xiriirki
qormooyinkeyga, waxaana balan igu ah in aan meshii kasii wadi
doono qormoyinkaan oo runtii noqon doona kuwo ka qeyb qaata
hormarinta iyo geedi socodka aqooneed ee Ganacsiga walaalaheyga
somaliyeed.
Hordhac
Waxa bulsho waliba ka simantahey waxyaabo badan oo markaas ah
xasaasi, waxyabahaas ay bulsho walba u ah muhiim waxaa ka mid ah
Ganacsiga oo ay ku tiirsan yihiin dhamaan bulshada caalamku.
Hadaba ganacsiga ayaa ah ganacsi local ah iyo ganacsi caalami
ah.
Si aynu wax badan uga ogaano ayaan
qormadeena kusoo qadanaynaa Ganacsiga caalamiga ah inagoo ku
saleynana waaqica, waxadna ogataa in ganacsigu yahey arin
maalmed (practical)aad dareemi karto sida wax u kala socdaan ,halkasoo
bulshada caalamku noqotey Business minded.
Qormadeena oo leh Tusaaloyin aynu
ku fahmi karno Macnaha aynu markaas shegayno, waxaad-na ogataa
In qormadaani aan fududeeyey oo aan adeegsadey qaabka ugu fudud
oo akhristaheyga sharafta leh uu ku fahmi karo farintayda,taasoo
ay muhimadu tahey , hadalka ayaan badiyee waa tan qormadeeni oo
ay ugu horeyso:::::
Waa maxey Ganacsiga
Caalamiga ah?
Ganacsiga caalamiga ahi waa gedis badecadeed iyo adeeg oo ka
dhex dhaca wax ka badan laba wadan.( more than two
Nation).kasoo ku yimid baahi uu wadan ganacsi la leeyahey wadan
kaleeto. Hadaba suashu waxey tahey maxaa bahidaas ganacsi keenay?
Waxeynu ognahey in
wax walba baahi ay ku yimadaan sidaas darteedna jawaabtu
waxey tahey, wax wadan uusan heysan ama soo saarin ayaa wadan
kaleeto heystaa
Ama soo saara. Tusaale ahaan Baahida ganacsiga ee ka
dhexeenkara Wadanka Somalia iyo Suadi Arabia.
Waxeynu ognahey in Somalia ay
ubahantahey Shidaal(oil) sidaas darteedna sa;uudigu soo saaro
shidaal uu markaas aduunka uu u iibgeyo sida Somalia oo kaleeto.
Isla markaasna waxeynu ognahey in Somalia ay ku fiicantahey
Xoolaha nool(Livestock) iyadoo u iibgeysa wadamada sida Saudiga.
Hadaba waxaa halkaas kasoo baxey
gedis ganacsi oo udhexeya Somalia iyo Saudi Arabia ,kasoo ah in
ay Somalia shidaalka kasoo gadato saudiga isla markaasna saudigu
xoolaha nool uu ka qaato Somalia.
Faaidada Ganacsiga
Caalamiga ah
waxey maskaxdeenu is waydineysaa
wa maxey faaidada ku jirta in ganacsi caalami ah meesha yimaado
madaama ay jiraan wadan leh wax soo saar isla markaasna
suuqisa(domistic marktet) laga helaayo badeecadisa oo kaleeto oo
wadan kaleeto leeyahey. Sida Somalia oo hada ka furanyihin
warshado yar yar oo soo saara waxyaabo looga keeno wadamo
kaleeto sida Baastada,Shaanboyinka ,Firaashyada,cabitanka
qeybtiis iyo waxlamid ah.
Jawaabtu-- waxaa jira faaidooyin u
leeyahey ganacsiga caalamiga ahi faidooyinkaasi oo yool u ah in
la qanciyo macaamisha, taas macnaheedu waxa weeye in macamiishu
ka faideystaan waxyaabo badan oo qaali uu wadankoodu kusoo saaro
,halka wadankaleeto iyagoo markaas waxyaalo kaleeto badan uga
sii faideysanaya sida tayada,tira iyo features ka uu kaga fiican
yahey kan suuqoda local-ka ah yaal(domistic market).
Arintaas waxaa ka hadlay xeel
dheerayaal iyo khuburo ku takhasustay ,khuburadaas waxaa ka mid
ah aqoon yahano badan oo uu ka mid yahey Mufakarkii
Dhaqalaha(father of Economics) waa Adan smith’ee.
Adan-smith wuxuu figrad
maskaxeedkisa ku qeexay in ganacsigu samen ku leyahey Qiimaha
ay badeecadu ku farisaneyso(cost effectiveness), wuxuu yiri”Hadi
aan badeecad uga helayno raqiis wadankaleeto waa in aynu
badeecadas kusoo saarin wadankeena Qiimo qaali ah”. Hadaba
akhrista qiimaha leh oow. Waxeynu ka fahmi karnaa figrad
maskaxeed-kan Xeeldheeraha in aynu ku saleyno waaqica.
Tusaale, Wadanka mareykanka ayaa
ah Economic power, waxaa jira in caalamku xag technology uu ugu
sareyso U.S.A tasoo aynu ognahey in wadanka Mareykanku wax walba
soo saaro hada waxyaabo badana looga fiicanyahey.
Hadaba wadanka Holland baa ah
wadanka aduunka ugu fiican soo saarista Canbaha iyo caanaha
tasoo adunka oo dhami ka qaato, hadaba hadii uu yiraahdo wadanka
mareykanku waxaan soo sarayaa Caanaha oo aan suuq geynaya waxa
dhici karta in uu qiimo badan kusoo saaro isagoo markas ku heli
karta qiimo raqiis ah in uu kaga soo qaato wadanka Holland.
Sidaa darted waa in wadanka
mareykanku soo saarin Caanaha oo uu ka qaata wadanka Holland ,isla
markaasna soo saara waxa uu ku fiican yahey oo raqiis noqonaya
marka loo eego wadama kaleeto waxsoo saarkoda.
Hadaba isku soo wada duboo
akhristow faidoyinka Ganacsiga caalamiga ahi waxuu dan u yahey
Bulshada oo ka faideysta.
faaidoyinka ganacasigu waxaa ka mid ah:
1.Qancinta daryeelka
macaamisha(satisfaction of consumer welfare).
2.Badinta awooda iibsiga ee macaamisha(power of purchase)
3. Badinta isku tiirsanaanta wadamada.(dependence b/w
countries).
taasi waa sababta keentay in uu
mareekanku ku tiirsanaado wadama soo saara Shidaalka(oil),taas
oo khasab noqotey in uu gacanta ku dhigo wadanka Ciraq.
Wada hadalada Ganacsiga
Caalamiga ah
Waxaa jira waxyaabo badan oo laga
wada hadlo oo sabab u ah Ganacsiga caalamiga ah ,kasoo ay ka
wada hadlaan dhamaan wadamada aduunku, wada hadaladaas waxaa ka
mid ah:
1.Daaficada Ganacsiga(Protectionism)
2 Sarifka .Lacaga Qalaad(Exchange Rate)
3.Saboolnimada(Poverty)
4. Deynta(Huge Debtand et.c).
Hadii aynu dulmarno xogaa yar wada
hadaladaas ,waxeynu ognahey daaficada ganacsi in ay ku
salaysantahey in wadan rabo in aan badeecad kaleeto banaanka uga
imaan oo muwadinintu ibsadaan domestic product.
tusaale ahaan wadankaan Pakistan baa wuxuu soo saara baabur
Suzuki ah sida Mehranta nooca layiraahda, baaburtas oo ka tayo
liidata ,kana qaalisan kuwa china soo saaro iyo wadamada kaeleto.
Sidaa darted wadanka Pakistan
marabo in baabur kaleeto wadankiisa loo iibkeeno, si ay arintaas
u hirgasho wuxuu sameyaa difaac isagoo markaas qaali ka dhiga
canshurta(Tarrif),markaas oo baaburka lagu canshuuro qiimaha
laga soo bixiyey in kabadan ama kulaba jirbaaranta, taaso awoodi
iibka macamishu halkaas ku jaboto,waxaa sabab noqonaya in tiro
yar ay baabuur banaanka kala yimadaan.
Hadaba difaaca baaburta wadanka
Pakistan ay dowladu usameynayso baa wuxuu ku yimid baahi ah in
ay ku tiirsan yihiin dad aad ubadan oo ka ganacsada waxsoo
saarkas kana shaqeeya, hadii china cars yimadaan ay dadkaasi
shaqo la’ani ku dhaceyso taasna waxaa masuuliyadeeda leh Dowlada
Pakistan.
Sidoo kaleeto sarifka lacagaha
ayaa ah wadahala ganacsiga caalamiga ah , kaasoo aynu ka tusaalo
qadan karno wadankeena Somalia oo markii shey la ibinayo in lagu
qiimiyo lacagta dollar mareykanka tasoo sameen wayn ku leh.
Maxaa yeelay inagu waxba ma soo
saarno , oo ganacsigeenu aduunka ayuu ku tiirsan yahey ,sidaas
darted hadal heynta dollar-ka ayaa inaku badan ,halka wadankaan
Pakistan aan waxba sameen ah ku laheen ganacsigooda oo 90% wax
walba iyagaa soo saarta, marka laga reebo oo ay ubahdan
doolar-ku in ay ku iibsadaan Dahabka iyo waxa la midka ah,taasna
waxaa tusaale u ah hadii dolarku mareynkanku kaco wadankooda ama
raqiiso waxba ku maleh sameen suqooda(domistic market).
Baaqiga Ganacsiga (Trade
Balance)
wax walba faaido iyo khasaaro bey
leeyihin, si loo ogaado in ganacsiga aduunka aynu la leenahey in
uu yahey faaido iyo in uu khasaaro yahey waxeynu ku ogaan
karnaa inagoo firina Trade Balance-ga wadanka
.Suashu waxey tahey waa maxey Trade Balance?
Jawaabtu ma foga, waa waxa u
dhaxeeya badeecada uu wadanku dhoofiyo(exports) iyo waxa loo soo
dhoofiyo(imports). Si aynu u ogaano trade balance-ga wadanka
waxeynu firinaynaa dhamaan waxa wadanku dhoofiyey iyo waxa lasoo
dhoofiyey. Tasoo kasoo dhex bixi karta faaidada iyo khasaaraha
markaas wadanku kusugan yahey.
Hadaba hadii dhoofinteenu ka badan
tahey waxa leynoo soo dhoofiyo, waynu faaidnay oo markaas waxaa
layirahdaa Surplus Trade baa meesha yimid, oo waxeynu iib badan
u helnay wax soo saarkeeni sidaa darted waxeynu lacag badan
kasoo hoyinay dhamaan dacalada aduunka oo waxaa wadankeena kusoo
qul qulay lacag badan oo markaas ganacsiga wadanka meel fiican
buu gaaraya waa sida hada china ku socoto ---Economic power iyo
wadadii uu horey uqaadey Mareykanku.
Lakin hadii waxa leynoo soo
dhoofiyo(imports) ay ka bataan waxa aynu dhoofino(exports) waynu
kashaarney markaas, oo waxaa layiraahda waxaa meesha yimid
Deficit Trade, tasoo macnaheedu yahey in aynu lacag badan
aduunka geynay oo alaab kusoo bedelaney,halka badeecadii aynu
soo saarney la iibsan wayey ama aynuba waxba soo saarin oo
markaas wadanka lacag fara badan baa ka baxey.
GabaGabo
Akhrista sharafta leh , tusaalaha
aan ka bixiyey Trade Balance-ga mahan tusaale lagu saleen karo
Somalia oo kaleeto maxaa yeelay waxbaba masoo saarto oo ma
iibgeyso in lasoo iibgeeyo mahee,sida darted inaga waxa leyna
soo dhoofiya oo ugu badan oo lacag badan malin kasta inaga
baxdaa Qaadka(jaadka) oo caleemo ah kasoo wax tar aan u laheen
bulshada ,khasaaraha uu leeyahey qaadku waxaa hada ka hor ka
Hadley aqoonyahan degan wadankaan Pakistan prof.yusuf xirsi
wuxuu na sheegay khasaaraha ugu badan in ay yihiin::
1.Wakhti dhumin
2.lacag dhumin
3.Cafimaad xumo.
Kabadarane lacagteenu waxey adaa
wadanka cadowga ah ee Ethopia, marka suaha meesha taaal waxay
tahey seebaan caleemahan wadankeena uga suulin karnaa, mase heli
karnaa qaab loo mari karo joojintiisa?
jawaabta waxaan udhaafey akhrista sharafta leh.
F.G..Tusaaleyasha
aan soo qaatey ,waxaan uga danleeyahey oo kaliya in uu
akhristaha fahamkiisa ganacisga caalamiga ah kubadiyo oo keliya.
Mohamed Abdirizak
Dayib
dayib2@hotmail.com