Suugaanta Qafaalan Qaabkee Loo
Soo Dhiciyaa?
Birmad
ama Shankaroor
Suugaantu waa kayd maguuraan
ah oo lagu xafido dhaqanka iyo taariikhda umadi leedahay ,
lagana dheehan karo waxa ay aaminsantahay waxa qiima la leh
iyo waliba fikradda ay ka haysto nolosha, tusaale ahaan:
sugaanta carabtii islaamnimada ka horreysay lama mid aha
middii islaamnimada ka danbaysay. Shucuubta kala dhaqanka
iyo aaminaadda duwanna isku suugaan ma aha, kuwa dabka
caabuda suugaan u gaar ah ayay leeyihiin kuwa lo'da
caabudana waa sidaa si la’eg, kuwa ragga iyo dumarku isku
siidayska yihiin waxay leyihiin suugaan noocaas ah oo u
qalanta, dadka fayow ee Rabbi iyo Rasuul rumaysanna waxay
leeyihiin suugaan edab leh oo u kali ah. Haddaba hadii la
arko ummad ay is dhinac mareen suugaanteedii iyo
dhaqankeedii waxaa loo fasiri karaa in suugaantu soo
doolisay dhaqamo ummado kale, sidaas darteed ayna ahayn mid
dhab ahaan ka tarjumi karta dadka ay afkooda ku hadlayso ,
haddiiba suugaanta oo dhami is dhalan rogto oo markii geel
loo heeso ay gorayo u heesto, oo heesta Xamar laga tiriyay
ay noqoto mid Baariis ku haboon waa xaajo adag oo u baahan
in ummaddu gorfayso oo la is waydiiyo muxuu yahay hulunbaha
suugaanta soo dhaxgalay? yuusa yahay colka qaaday iyo
walafka la tagay ? suugaantu haddii ay sidaas u daw
dhaaftana waxaa loo aqoonsadaa suugaan qafaal ama afduub ku
jirta oo afka ummadda ku hadasha laakiin dhab ahaan dadkale
u hadasha oo u baahan furdaamin.
Haddaba suugaanta soomaalidu
maanta ma tahay mid tabisa dhaqanka toosan ee bulshadu
leedahay mise waa dameeri dhaan raacday oo qolada calanka u
siddaa way la fakadeen waxayna ula galeen gaalo iyona
suugaanta soomaalidu ma xor baa mise way qafaalantahay?
Haddii aan dib u eegno
taariikh suugaaneedkii ummadda xilligii ay xorta ahayd waxaa
inoo soo baxaya inay in badan midda maanta ka duwantahay
xagga waxa ay ka hadlayso iyo dadka ka qayb qaadanaya intaba
:
1. bulsho waynta
oo dhami kaalin bay ku lahayd suugaanta rag iyo dumarbana
waa la tirin jiray geeraar, gabay, maanso jiifto iyo qaybaha
kale ee maansadaba mana jirin dad ay u xayirantahay oo
kaligood inta kale ka sheema , waxaad arkaysaa culimadii oo
wacdaro ka dhigaysa, ugaasyadii iyo salaadiintii oo door ka
ciyaaraysa qaybaha kale ee dadkuna sidaasoo kalay ahaayeen
maantase waxaa muuqata in dad badan darkii laga xigsaday oo
ay jirto qolo isku gadaantay oo budh la hortaagan oo aan u
ogolayn in cid kale soo faragaliso wayna ku magac bixiyeen
oo haddii suugaanba la soo hadal qaado iyagaa u taagan .
2. suugaantu
xilligii ay xorta ahayd wax walbaa laga hadli jiray aakhiro
iyo adduun, ciidamadaa lagu aloosi jiray colaaddana waa lagu
damin jiray, cilmigana waa lagu soo bandhigi jiray, qof
mudan baa loogu madiixi jiray ama halyay geeriyooday baa
loogu baroordiiqi jiray, waa lagu haasaawi jiray , marna
halxidhaale iyo xujaa laga dhigi jiray , mararna madadaalo
iyo maad bay noqon jirtay, waa lagu garnaqsan jiray , waano
iyo wax sheeg baa loo adeegsan jiray , dhaqanka habboon baa
lagu soo bandhigi jiray, midka xunna waa lagu liidi jiray,
waa lagu faani jiray oo la isugu tookhi jiray , wixii dhaca
ayaa lagu diiwaan galin jiray , wixii soo kordhana waa
lagaga hadli jiray , mararna ummadaha kale ayaa hadal la
taaran jiray sida dunida wax u socdaanna waa lagu eegi jiray,
badda iyo barrigaba waa lagaga hadli jiray, cirka dhulka iyo
saadaasha hawadana waa lagu tilaami jiray. Isku soo wada
duuboo ujeedooyin badan baa lagu gudan jiray oo kala jaad ah
haddii aan isku dayo inaan tusaalayaal ka keenana maqaalkaa
igu dheeraanaya.
Bal haddaba maanta suugaanta
jirtaa sidaas ma u baahsantahay mise hal meel bay udubka
mudatay? waxay ila tahay inay marag madoonta tahay inay ku
ag wareegto wax jacayl la yidhaahdo oo sida badanba ay ka
hadasho nin ama naag tawaawacaysa oo jacayl la il xun ama
tawsi laabta kaga taal, lama yaabeen haddii arrintaasi ku
koobantahay sannad ama labo oo waxaan is odhan lahaa bal ha
loo sugo qoladan caddibani inta ay ka xaraara goynayso, mar
ha isu deexdeene marna ha isu cawdeen, mar ha isla miraadeen
marna ha muusanaabeen, kololna ha marqaameen, mar boholyow
ha isu sheegeen marna caloolyow , marar baaxad sooraha iyo
badwaynta ay ku dheceen ha soo hadal qaadeen, marna qaylada
cirka ha u qaadeen marna hoos ha u dhigeen mar haysla
hirmeceeen marna ha hiimhiimsadeen , laakiin waxaa arrintani
ku sii dhawdahay hal qarni walina halkii bay xaajadu
tubantahay qolodii jirrabnaydna wareer uunbay ka sii qaadday
suugaantiina xidh cidla ah bay la gashay oo dara budhle iyo
luqun jibbaadh bay ku jeerarisay jacayl kaliya uunbayna ku
sandullaysay dadkii kalena haad way u bixin wayday , iyada
oo la ogsoonyahay in sidaas qaawan jacayl looga hadlo inay
suugaanta soomaalida bidco ku tahay maxaa yeelay horay
loogama hayn suuganyahanka soomaaliyeed isaga oo dumar soo
hadal qaaday aan ahayn xaaskiisa oo uu hoga tusaalaynayo ama
ku ammaanayo sifooyin wanaagsan oo ay leedahay waxaa intaas
raaci jiray inuu si kooban uga hadlo qof dumar ah oo uu
guur ka damacsanyahay , dumarka iyagu jaa'ifayba ahayd in la
arko haweeneey afka kala taakinaysa oo nin islaameed ku leh
waan ku jeclahay ama wadnahaa i babanaya oo laabtaad ii
fadhidaa!!! haddiiba ay dhacdana wax laga samray bay ahayd
bahdeedna ma hadhay ku noqon jirtay.
Haddaba mar haddii suugaantii
u gacan gashay qolo jacayl uun ku gaardisiinaysa dadka
kalena girgirka u dhigaysa soo dhab ma aha inay
qafaalantahay ?
Yaa suugaanta qafaalay?
Haddii aan hubsaday in
suugaantu qafaalantahay oo aan raad goyn ugu dhaqaaqay cida
qafaalkan gaysatay waxaan soo helay in shirqoolka afduubkan
ay maleegeen niman isbariyeeyayaal ah (mustashriqiin ) oo ay
ka mid yihiin i.m.lewis iyo andarawiski (andrzejewski)
waxaana ka qayb qaatay dablay aan tiro badnayn oo ay ka mid
yihiin:
1. koox haween
ah oo tannaagada samada ku tola oo aad u uubateeya in jacayl
dardrayna aad ugu heesa , markii la waraystana mid waliba
waxay ka hadashaa inta oodood ee ay soo jabisay iyo in
reerohoodu dayriyeen oo lagala quustay inay xishooto
2. koox niman ah
oo ka dhax qalaada oo uu dhoodaan ku yidhi : kuwa dookha ina
ciise lee dumaradow heesa , oo iyaguna la hidiwaaleeya
jacaylka oo aan laftoodu qaylo yarayn, haddii la raad
raacana mid waliba uu sheego inuu tacliintii ka saaqiday oo
loogu taagwaayay inuu dantii garto.
3. niman been
hawaasyo ah oo malmaluuqa wax riwaayad la yidhaahdo oo sida
badan ku jaangooya nin iyo naag is jeclaaday oo dhib iyo
rafaad qabsaday oo wareega caddaynaya, dadka qaar ayaa mooda
inay wax intaas dhaafsiisan ka hadlaan ama wax sarbeebayaan
oo ay mucaaradnimo ama xaajo kale wataan , laakiin haddii
loo dhabba galo oo guntigooda la baadho wax aan ahayn
jacaylkaas waydda ahi kuma jiraan haddii aynaan qaadanin
madhabka sooseero ee qaba in qofka hadalkiisa laga fahmi
karo wax uusan ula jeedin anigase arrinkaase is yeel yeel
buu ila yahay haddii la rumaystana sanku neefloo idili
ismaba af garteen,haa iyo mayana isku macnay noqon lahaayeen
inayna nimanku hadalkooda waxba ku hoos qarinayninna waxaa u
daliil ah inay ahayeen kuwa aadka ugu salliya kolba ninkii
xukunka haysta aad bayna ugu tirtirsiin jireen inuusan marna
kursiga ka dagin
4. niman kale oo
sheeka bara layda qora oo iyaguna aad uga sheekeeya qisadii
maanafaay iyo jacaylkii helay iyo wacdarihii caashaqii habar
kuulay ama xiddigtii is xujaysay , oo qalin iyo warqado
badan isku dhammeeyay hadal badan oo aan dux lahaynna soo
daabaca.
muxuu yahay qalabka loo
adeegsaday qafaalka suugaanta?
-
Colka afduubkan gaystay
waxay ku hubaysanyihiin qalab la yidhaahdo muustiko oo
ka kooban:
-
1. bahal
garida u eg oo dhawaaq dheer .
-
2. durbaan
awlax ah oo ay ila noqotay inuu ka waynyahay midka
habraha saarku tuntaan
-
3. waxyaabo
gurxama oo reema oo malahayga lugta ama gacanta lagu
garaaco .
-
4. bir qalax
fara badan iyo waxyaabo lagu tumo oo isla jalamleeya.
Qalabkaas badankiisuna wuxuu
dhulka ku soo fatahay wixii ka danbeeyay 1935kii sidaasna
waxaa ii sheegay alle ha u naxariistee aw daahir afqarshe .
Intee la egyahay dhibka uu
keenay qafaalkani?
Qolada suugaanta qafaalatay dhibaatooyin
iyo dacdarro badan ayay dadka iyo suugaantaba u gaysteen
waxaana ka mid ah
1. waxay
bi'iyeen dhaqankii oo waxaa lumay xishodkii iyo
asturnaantii , dhulkiina waxaa ku faafay aafooyin badan oo
gaaladu qabtay dhaqan ahaan.
2. waxaa gudhay
togag badan oo suugaanta u irmaanaa waxaan jacayl iyo
caashuq digaaga ahaynna waa la awday.
3. dad badan oo
suugaanta murti iyo maahmaaho wax ku ool ah ku soo kordhin
lahaa ayaa irridkiiba laga didhay oo la takooray dad badanna
waxay isu quudhi waayeen inay qoladan gagabsan ee caashaqu
madaxmaray wax la wadaagaan sidaasna waxay suugaantu ku
wayday murti badan oo qiimo leh .
4. afkii baa
lumay murti iyo xikhmad iskaba daaye. da'yartii garaadsatay
suugaanta oo afduuban afkoodii hooyo badankiisii maba
garanayaan , waliba haddii ay sidan ku sii socoto
tarjumaanno ayaaba loo baahan doonaa , afduubayaashiina
waxaan filayaa inayba oodan la gashay oo meel ay u
dhaqaajiyaan garan la'yihiin, waliba waxaa la ii sheegay in
ninka maykal la yidhaahdo ee ugu caansan qolooyinka
durbaansada afduubayaashuna ka shidaal qaataan waxa uu ku
heesaa ay u badanyihiin cay iyo aflagaaddo afduubayaashana
waxay ila tahay hadda waxaan caraatankaas ahayni uma
dhimmana.
5. waxaa meesha
ka baxay gabaygii oo ahaa midka ugu muhiimsan suugaanta ay
soomaalidu ku faanto waxaana dunidii saabtay hees wax la
yidhaahdo oo aan waagii hore shirkaba lala iman jirin.
6. gabayga ama
eray suugaaneedka kale ee abwaan soo bandhigo wuxuu ahaan
jiray dareen run ah oo laabtiisa ka soo hooray haddase
xaajadii waxay isu baddashay been abuur ( foojari) nin
waliba intuu laba sadar khasab ku qoro uu muusikana dabada u
qabto ayuu yidhaahdaa iga daba jiibiya, sidaasna waxaa ku
lumay kalsoonidii suugaantu bulshada ka haysatay wakhti
lumis aan wax macna ah xanbarsanayn.
Qaabkee loo soo dhiciyaa
suugaanta qafaalan?
Mar haddii ay hubaal noqotay
in suugaantu qafaalantahay oo ay waliba garba duubantahay
waxaan shaki ku jirin in soo furashadeedu hawl u baahantahay
iyo waliba hub iyo ciidan waxaana soo jeedinayaa qaababkan
soo socda :
1. ugu horreyntii waa in la
dumaa ciidan birmad ah oo ka kooban culimo suugaanyahan
isugu jira curiyayaaal iyo qorayaal iyo wax garad kale oo
badan , oo ku hubaysan dhaqan iyo suuugaan toosan oo si wada
jir ah bursaynta u saara budhcadda afduubka gaysatay, waliba
waxaan ku talin lahaa in horseedku haddaba tacshiiradda sii
billaabo geeddankuna is uruursado goobaha internetkana ha
iska diiwaan galiyaan ama meeshii kalee dad miyir qaba ku
kulansanyahay, halkaliyaaluhuna meeshiisa ha kaga hirgiso ,
afduubayaashana yaan laga hadhin ilaa ay is dhiibaan oo ay
afxumada iyo dhaqan dilka jooyiyaan waliba waa inay si
badheeh ah uga tawbad keenaan suugaantii ay marjiyeen. shan
ka roortiina waanigaa riday qac qub.
2. dadka faldanbiyeedkan
faraha kula jira waa rag iyo dumar ibtiloobay talaabada
koobaad waa in iyaga la kala kexeeyo oo fiin firidhay laga
dhigo ka dibna dumarka dadkii dhalay waa in la yidhaahdaa
cesheda oo adiyaddooda dadka ka xaslada iyagana waa in lagu
dhahaa dabliqa ilaahannee yulqanka joojiya oo tarsigiinna ku
ekaada, raggana waa in la dhahaa yaahuu afka wadhaf idinkaga
dhacye sooyaanta daaya oo sanahabada aayara , waxay ila
tahay haddii ay ilaahay ka baqi waayaan in arrintaasiba
keeni doonto inay nafta la cararaan markii la dhabannaaniyo
oo tumaatidu ku xidhato.
3. giraamaha (cajaladaha)
ay hurgumada iyo waabayda ka buuxiyeen middii la arkaba waa
in Qur’aan lagu boobaa ama duruus wax ku ool ah iyo gabay
lagu hubsadaa :inshaa allaahu way gudhahayaan sida gal
miireede. Taariikh ahaanna intaan ogahay waxaa jidkaa furay
sulfa magicii ha jiree oo ah nin soomaaliyeed oo sharaf leh
oo ka soo hadhay qoladan suugaanta qafaalatay
4. idaacadaha
caadaystay inay faafiyaan suugaanta boolida ah waa inaan
ooddaba laga rogin ninkii ay irbaddu kaga dhacdo isagoo
wareejinayana ha ka istaaqfurulaysto dibna yaanu ugu
noqon,kuwii ka tawbad keenana waa in Qur’aan lagu cugo iyo
gabay qiima leh si daaningii ay dhagaha ku reebeen laydha
loo raaciyo.
5. aaladaha jaan
ee muustikada ah wixi alwaax ka soo jeeda dabka ha lagu
shito, bir qalaxdana alqaban iyo bir canjeero miidhan halaga
dhigto , wixii caag ahna carruurtu ha ku ciyaarto inta ay ka
burburayaan,wixi harag ahna tooriyaha gal ha looga dhigto
haddaad is odhan lahayd xukunkani waa mid qallafsan
ogoosoonow inuu yahay midka ugu dabcsan ee lagu qaadi karo
qalab danbiyedkan si aad u hubsatana bal culimada waeydii
FG: Qormadan waxaa lagu
magacaabi karaa birmad ama shankaroor aniguse su'aasha kor
ku qoran ayaan doortay .
xasan maxamad ibraahim
xasanyare@msn.com