CUMAR BIN ALKHADDAAB (AMIIRUL MU'MINIIN)
''Dadkii idinka horreeyey waxaa kamid ahaa dad la ilhaamiyo, haddiina uu
umaddeyda ku jiro qof (la ilhaamiya) waa Cumar''
Sidaa waxaa yiri Rasuulka Alle (SCW).
Abuu Xafsah Cumar bin Al Khaddaab, waa mid kamid ah saxaabadii suubaneyd ee
udgoon badane xabiibkeenii Muxammed SCW. Waxuu ahaa mid kamid ah raggii
Rasuulka SCW ka ag dhawaa, waa mid kamid ah tobankii Jannada loogu
bishaareeyay iyagoo dunida guudkeeda saaran, iyo weliba amiirkii ugu
horeeyay ee Mu'miniinta oo idil amiir u noqdaa. Waxuu ahaa khaliifkii labaad
ee khulufaa'u Rashidiinka, iyo qofkii ugu horeeyay ee salaadda taraawiixda
jideeyo in halmeel lagu tukado, iyo qofkii ugu horeeyay ee amray taariikhda
hijriyada in la qoro.
Inaayadiisu waxay ahayd sidan: Cumar bin Al Khaddaab bin Nufeyl bin
Cabdulcuza bin Rayaax bin Cabdillaahi bin Quraddi bin Razaax bin Caddiyi bin
Kacab bin Lu'ay bin Qaalib bin Fihir (Qureysh) bin Maalik bin Nadar Al
Qurashi Al Cadawi. Waxuu ka dhashay qoomyowga Qureeshta gaar ahaan jilibka
banii Caddiyi bin Kacab oo Qureeshta u qaabilsanaa dhanka garsoorka iyo kala
xukmidda dadka is qab qabsada. Aabahii waxuu ahaa mid kamid ahaa saadaaddii
banii Cadiyi iyo odayaashii Qureeshta ugu caansanaa, isaguna Cumar waxuu
kamid ahaaa raggii ugu muuqdat ashraafta Qureesheed, weliba kuwii ugu
caansanaa ee geesinnimada lagu yaqiinay.
Hooyadii waxaa la oran jiray Xantamah bint Hishaam bin Muqiirah bin
Cabdillaahi bin Camr bin Makhzuum Al Qurashiyah Al Makhzuumiyah. Waxay la
dhalatay Abuu Jahal bin Hishaam, sidaa darteedna Abuu Jahal waxuu Cumar u
ahaa abti. Cumar reer abtiyaashii waxay ahaayeen jilibkii Qureeshta u
qaabilsanaa arrimaha dagaalka iyo hoggaamintiisa. Sidaa darteed waxuu Cumar
ka dhashay laba jilib oo kamid ah kuwii ugu cad caddaa Qureeshta dhexdeeda
oo ugu dhex muuqday. Waxuu Cumar ahaa waqtigii jaahiliyada mid wax waliba
kusoo dhacsada xoogiisa iyo karti uu Illaah siiyey, waxuuna ahaa mid dabci
adag oo aan waxbo laga duudsan karin laguna dhici kareyn. Waxuu ahaa geesi
aan gambasho aqoon oo Makka iyo hareeraheeduba caan ka ahaa. Oo waxuuna ahaa
mid aan Islaamka iyo waqtigii Jaahiligaba aanan laga adkaan.
Cumar bin Al Khaddaab waxuu caan ku ahaa xoog iyo geesinnimo, waxuuna u ahaa
Qureeshta safiir ay u dirsan jireen arrimaha ay ku dhici waayaan. Mathalan
markii ay isku dhacaan Qureeshta iyo qola kale oo ay ku haggaagi waayaan
inay ergay u dirsadaan iyagoo ka cabsi qabo in ergeygaasi laga dilo, bay
diri jireen Cumar bin Khaddaab oo Carab idil ay ka haybeysan jirtay.
Waxuu dhashay Cumar kadib dhacdadii Caamul Fiil (Sanadkii maroodiga) muddo
laga jooga 13 sanadood, oo ku beegan afartan (40) sano kahor taariikhda
hijriga (kuna beegan markay taariikhda miilaadigu ahayd 584). Markii
Rasuulka SCW lasoo dirayey waxuu Cumar jiray 26 ama 27 sano. Waxuuna
islaamka la colleytamayey muddo lix sanadood ah, waxuuna Muslimay isagoo 32
ama 33 jir iyo dhowr bilood ah. Waxuu Cumar ku dhashay magaalada Makka oo uu
ku barbaaray, waxuuna kamid ahaa raggii ugu ad adkaanta badnaa oo ka hor
yimid dacwada diinta Islaamka. Waxuu Cumar bin Al Khaddaab aad ugu dhegnaa
diintii aabayaashiis oo uu aaminsanaa inay iyadu tahay tan ugu tubta toosan
ee degtay qalbigiisa, saaqdayna luddiisa iyo laftiisa, waxuuna Rasuulka SCW
iyo asxaabtiisii qiimaha badneyd u muujiyey cadaawad aad u fog markii lasoo
diray, oo waxuu caddibi jiray qaar kamid ah dadkii Mustadcafiinta ahaa ee
iyagu Islaamka goor hore galay. Waxuu Cumar si daran u ciqaabi jiray gabadh
la oran jiray Samiirah oo markii dambe xitaa indha beeshay siduu u ciqaabi
jiray darteed si ay uga noqota diintan samawiga ah ee ay qaadatay.
Cumar bin Al Khaddaab waxuu ahaa mid kamid ah fardooleydii iyo raggii ugu
akhyaarsanaa Qureesh iyo Carabta dhexdeeda waqtigii Jaahiliga, oo waxuu ahaa
mid laga wada cabsado.
Islaamiddiisii & Mowqifkiisii Hore
Xilli Muslimiintii ciriiri iyo dulmi lagu hayo, oo xaaladdu ay darantahay
ayuu Illaahay nuur usoo saaray Muslimiintii oo waxaa Islaamay Cumar bin
Khadaab. Rasuulka SCW ayaana taa Rabbigiis ka baryey. Cabdullaahi ibnu
Mascuud waxaa laga soo weriyey inuu Rasuulka SCW yiri: Alloow Islaamka ku
adkeey labo nin midkood, Cumar bin Khaddaab ama Abuu Jahal. Ducadaasi iyada
ahina Alle waa uu aqbalay oo waxuu ku sharfay Cumar bin Khaddaab kadib
markii uu muddo 6 sanadood la colleytamayey Islaamka iyo ehelkiisa, waxuuna
taa ka hor Cumar taagnaa mowqifka abtigiis Abuu jahal, oo maysan jirin cid
is lahayd ama ku fakereysay Cumar wuu Islaami doonaa, laakiin cidduu Alle
hanuuniya cidi hor istaagi kari meyso, iyada ayunbaana noqon ta hanuunsan,
oo Alle wax waliba isagu wuu awoodaa waana qaadir fal san.
Cumar bin Al Khaddaab waxuu ahaa mid qalbigiisu adag yahay, oo dabeecad
kulul iyo awood badanna leh, Muslimiintuna in badan bay dhibaatooyin kala
kulmi jireen. Waxuu Cumar ku fekeri jiray arrimo is khilaafsan oo mar waxaa
ku weyneed diintii aabayaashiis, marna hawadiisii iyo macmaansigii nolasha
dhalin yarannimada ee uu markaa dhex dabaalanayey, waxuuna ahaa nin cabbo
khamriga, jecelna cayaaraha iwm ee ay markaasi bulshadii jaahiliga ku dhex
jirtay, dhanka kalena waxuu la yaabayey oo fajaciso ku ahayd ad adkaanta
Muslimiinta iyo siday ugu dul qaadanayaan dhib waliba oo ku yimaado oo aysan
marna uga laabaten nuurka iimaanka ee qalbiyadooda degay. Tanina waxay ku
reebtay qalbigii Cumar raad lama illaawaan ah.
Iyadooy sidaa tahay haddana Cumar waxuu ka fuqi waayey mowqifkii uu abtigiis
Abuu Jahal mataanka kala ahaa ee ahaa sanam caabudka iyo la dagaallanka
Islaamka. In badan kama soo wareegin markay qaar kamid ah Muslimiintii u
alaab xir xirteen inay dhulka Alle u qaxaan oo meel ay dagaan oo Rabbigooda
ku caabbudaan ka raadsadaan, kadib markii lagu jarribay baladkoodii oo ay
sokeeyahoodii iyo xulufadoodii saareen, Cumarna waxuu kamid ahaa dadkii
usababta ahaa qaxaasi iyo qaharkaas ku yimid Muslimiinta ee ay u hijroodeen
dhul aysan aqoon dadkiisa, dabcigiisa iyo nolashiisa, dhankaa iyo dhulka
Xabashida.
Umu Cabdillaahi Leyla bint Abii Xathmata iyo Seygeeda Caamir bin Rabiica
waxay xufulo la ahaayeen reer banii Cadiyi bin Kacab gaar ahaanna qoyska
reer Khaddaab bin Nufeyl Al Cadawi ee uu ka dhashay Cumar bin Khaddaab. Waxay
kamid ahaayeen dadkii ugu horeeyay ee islaamay, waxayna Cumar kala kulmi
jireen ad adkaan iyo kadeed badan iyo ciqaab si uu uga hor istaago diinta
Islaamka. Maalin maalmaha kamid ayuu Cumar jidka kula kulmay Umu Cabdillaahi
bint Abii Xathmah iyagoo u haajirayo dhulka Xabashida waqtigii hijradii
Abasiinya. Markaa buu Cumar su'aalay Umu Cabdillaahi halka ay u socdaan goor
uu ninkeedii Caamir bin Rabiica uu howla gaar ahaa ugu maqnaa, waxayna ku
tiri:" Dhulka Illaahay ayaanu meel ka raadsaneynaa, waad na dhibteen oo aad
na jarribteen''.. Markaasuu Cumar si murugo leh u eegay oo sagootiyey oo
iskaaga laabtay. Markii uu Caamir yimid ayay Leyla u sheegtay arrintii dhex
martay iyada iyo Cumar, oo misna waxay usheegtay dabacsanaantiisii iyo
hadalkiisii dhimrisanaa ee aysan horey uga baran ee ay maanta ka aragtay
kana maqashay, iyo weliba inuu aad uga murugeysnaa bixiddooda. Markaa buu
Caamir su'aalay xaaskiisii Umu Cabdillaahi Leyla bint Abii Xathmata:" Ma
waxaad damacsantahay inuu Cumar Islaamo? Markaasay tiri:" Haah! Markaasuu
yiri:" Islaami mahayo, kii (Cumarkii) aan arkay, jeer ay Islaamaan dameeraha
Khaddaab. Halkan waxaanu ka fahameynaa in aysan jirin cid ku fakereysay inuu
Cumar islaamo ad adkaantii looga bartay iyo la colleytankii uu diinta
Islaamka la colleytamayey darteed.
Habeen habeennada kamid ah ayuu Cumar kudhaxay meel aan aqalkiisu ahayn
(golo ay ku sheekeysan jireen oo ay lahaayeen reer abtiyaashiis banii
Makhzuum), dabeetana waxuu yimid kacbaddii goor mugdi ah, durtaba waxuu
arkay Nebiga SCW oo salaad u taagan, markaasuu daaha ku dhakaday oo damcay
bal inuu dhageysto waxa uu Rasuulka SCW akhrinayo. Wuxuu markaasi Nebigu SCW
akhrinayey suuradda Al Xaaqah Saa Cumar wuxuu is yiri:- Malaha kani waa
sidii ay Qureeshtu sheegeysay oo waa gabyaa?
Faadimah bint Khaddaab iyo seygeeda Saciid ibnu Zeyd, waxay Islaameen
caaraddii hore ee Islaamku, waxayna Islaannimadooda ka qarinayeen Cumar si
uusan ciqaab xanuun badan u marsiinin, sidaa si lamid ahna waxaa Islaamay
Nucaym bin Cabdillaahi Al Cadawi (Al Naxaam) oo kamid ahaa rag karmeedyadii
Qureeshta gaar ahaan banii Cadiyi, isaguna Islaamiiisu waa uu ka qarinjiray
Cumar, .
Ad adkaantii Cumar waxay gaartay heer uu maalintii dambe seefta u siibta
inuu soo dilo Rasuulkii Alle SCW, dabeeta waxaa la kulmay Nucaym bin
Cabdillaahi oo weydiiyey halka uu kusocdo? Waxuuna ku jawaabay:" Waxaan
doonayaa inaan soo dilo Muxammed (SCW), kan kala geeyay arrinkii Qureeshta
oo duray ra' yigoodii, oo wax ka sheegay diintayadii ee caayay
Ilaahyadannada''.
Waxuu yiri:" Haddaba sideed uga nabad heli doontaa banii Haashim iyo banii
Zuhrah (Waa labada reer ee uu Nebigu SCW kadhashay), haddii aad disho
Muxammed? Markaasuu Cumar yiri:" Malaha adiguna sidaan kaa arko diintaadii
ayaad ka baxday? Waxuu yiri:'' Ma ku tusiyaa Cumaroow! arrin taa ka daran?
Walaashaa Faadimah iyo seedigaa Saciid way ka baxeen diinta aad adigu
haysatid''.
Markaa buu Cumar xaggoodii aaday si bal uu marka hore iyagu meel u saaro oo
wax uga qabto, waxaana markaa qoyskaasi la joogay Khabaab bin Arat oo
Quraanka bari jirey, markay maqleen shanqadha Cumar ayuu Khabaab dhuuntay.
Faadimana waxay qarisay warqaddii Quraanka ku qornaa, markaasuu yiri:" Waa
maxay gunu'gunida aan maqlayey? Markaa bay ku yiraahdeen: Waxbo ma jiro''.
Markaasuu yiri:" Haaheey! waan maqlay inaad diinta Muxammed raacdeen,
dabeetana seedigii Saciid ayuu ka dul dhacay oo si daran ugu istaagay.
Faadimah ayaa damacday inay ka qabato iyadoo qaylineyso, saa iyadiina waa uu
kala tuuray oo dakhar buu gaarsiiyey. Markaasay iyadoo careysan oo dhiiguna
madaxeedu ka da'ayo tiri:'' Waxaan qirayaa Inuusan jirin Alle la caabbudo oo
aan Allaah ka ahayn Muxammedna SCW uu yahay Rasuulkii Alle. Markaa buu Cumar
u diir naxay walaashii markii uu arkay dhiigga ka hoorayo madaxeeda oo ka
kacay seedigii, dabeetana waxuu weydiiyey inay u dhiibto waxii ay
akhrinayeen bal si uu u eego, hase ahaatee waxay walaashii ku tiri:" Adigu
waxaad tahay fadaro najaas ah, mana taabato Quraankan cidaan daahir ahayn ee
kacoo soo maydho, markaasuu kacay oo soo mayrtay, dabeetana warqaddii ayuu
ka qaaday oo inta kala bixiyey akhriyey waxii ku qornaa. Cumar
waxuu ahaa mid wax qora waxna akhriya, taas ayaa ka haqab tirtay in loo
akhriyo, isagii ayaana akhristay, waxaana ku qornaa awaa'ilka suuradda Daha,
waxuuna akhriyey Suuraddii illaa uu ka gaaray aayaddan: Anigu waxaan ahay
Allaah, Illaah kalena majiro, oo aan anigu ka ahayn ee i caabbudo aniga oo
kaliya, salaadduna u ooga xusiddeyda.
Markaasuu yiri:" Oo maxaa ka wanaag badan oo ka sharaf badan hadalkan? Bal
Muxammed itusiya. Dabeeto Khabaab oo dacal aqalka kamid ah isku qarinayey
ayaa soo booday oo banaanka yimid, waxuuna yiri:" Abshir Cumaroow! waxaan ku
rajo weynahay inuu Allaah aqbalay ducadii Rasuulkiisa SCW, waxaan maqlay
isagoo oranaya:" Alloow! diinta ku adkeey Cumar bin Khaddaab ama Abuu jahal.
Kadib Cumar waxuu soo aaday dhankii daarta Arqam bin Abul Arqam oo ay usoo
tilmaameen inuu Rasuulka SCW jooga, si uu ula kulmo. Saxaabadii qaar kamid
ah ayaa ka arkay doc yar isagoo seeftiisa sito oo usoo socda dhanka daarta,
markaasay Rasuulka SCW usheegeen, waxaana daarta joogay rag ay kamid
ahaayeen Xamzah oo isagu maalintaa ka hor saddex casho soo islaamay, Cali
bin Abii Dhaalib, Abuu Bakar Sidiiq iyo rag kaloo kamid ah kuwii aysan
usuuroobin inay u qaxaaan dhulka xabashida, Xamzah ayaa yiri markaa:" Bal ka
leexdo oo albaabka ka furo, haddii uu wanaag rabo waanu siineynaaye,
hadduuse shar u yimidna seeftiisaanu ku dili doonnaa''. Cumar waxuu soo hor
fadhiistay Rasuulka SCW , markasuu Nebiguna SCW weydiiyey waxa xilligan
keenay, markaasuu yiri :" Waxaa i keenay inaan Alle iyo Rasuulkiisa iyo waxa
uu xagga Rabbigiis ka keenay rumeeyo, waxaana qirayaa inuusan Alle kale
jirin illaah mooyaan, adiguna aad tahay Rasuulkii Alle, sidaa buuna u
islaamay. Cumar markuu islaamay Ilaahay wuxuu Muslimiintii siiyey Cissi iyo
xoog, xaaladdii Makkana way is baddeshay. Cumar isla markiiba wuxuu qaadey
tallaabooyin, wuxuu yiri:" Waxaan is weydiiyey ninka dadka ugu necbaan og
Islaamka markaasaan xasuustay inuu Abuu jahal yahay, saan gurigiisii ugu
tegey oo aan irrida ku garaacay, markasuu iga furay oo i soo dhoweeyey
iguna yiri " Maxaa dan oo aad u timid? waxaan ku iri:" Waxaan kuugu imid
inaan ku ogeysiiyo inaan islaamay oo aan rumeeyey Alle iyo Rasuulkiisa SCW,
waxii aan haysan jirneyna oo sanam caabbud ahaana aan beeniyey" Abaa jahal
intuu aad u argagaxay buu yiri "waxaad la timid baa baas lahaaday". Oo
gurigii ayuu dalaq yiri oo ku cararay.
Dhanka kale waxuu yiri " Waxaan is weydiiyey yaa ugu warqaad badan reer
Makka oo dadka oo dhan hadalka gaarsiin kara? Saa waxaan xasuustay inuu
yahay Suneym ibnu Camar al- Jumuxi, markaas baan u tegay oo ku iri:" Waan
islaamay''. Suu qeyliyey isagoo oranaya:" Cumar bin Khadaab waa iishay".
Cumar-na wuu ka daba hadlayey isagoo leh:- Ma iilan ee waan Islaamay.
Waxaa kale oo Cumar uu sameeyey markuu Islaamay ayuu Rasuulka SCW ku yiri:"
Rasuulkii allow! sow inagu xaq kuma taagnin? Haddaba aynu baxna oo
dhammaanteen aan kacbada ku soo tukanno". Rasuulkuna SCW inkastoo uu u ogaa
in Muslimiintu ay yaryahiin hadana kama uusan diidin Cumar in ay Kacbadda
kusoo tukadaan, waayo waxuu ogaa Rasuulku SCW in Islaamku iyo Muslimiintuba
ay gunnimo ka baxeen mar haddii uu Islaamay Cumar ibnu Khadaab, oo sidaa
darteed wuu ka yeelay hintisihiisii. Markaa baa waxaa soo baxay asxaabtii
oo laba saf ah, oo safi Cumar ku jiro safka kalena uu Xamsa kujiro.
Qureysh talo ayaa ku caddaatay waxayna ka caroodeen waxyaalaha uu Cumar
sameeyey, waxay markaa ku tashadeen ineyba dilaan hase yeeshee waxaa
arrintaa is hor taagay Al Caas bin Waa'il As Sahmi oo magan geliyey, waxayna
ahaayeen xulufo isaga iyo reer Khaddaab. Markii ay Qureeshti damacday inay
dilaan Cumar buu isaguna intuu Cutbah bin Rabiica qabtay hoosta gishtay oo
jukeeyay, waxuu yiri :" Dayn maayo jeer aad ideysaan''.
Markii uu Cumar Islaamay dadkii sartaa kujiray oo idil baa farxad darteed
mar qura la wada takbiirsaday takbiir laga maqlay Kacbada (Allaahu Akbar),
Rasuulku SCW aad ayuu ugu farxay Islaamiddii Cumar.
Cabdullaahi Ibnu Mascuud waxuu yiri:" Kacbadda agteeda horey ugumaan tukan
illaa uu Cumar Islaamay''.
Suheib bin Sinaan waxuu yiri:" Markuu Cumar
Islaamay diintii Islaamku way adkaatay oo si cad baa loo faafiyey, oo
kacbadda agteedaanu fadhiisannay, oo ku dawaafnay, ciddii wax na yeeshana
aan iska dhicinnay oo aan ka aargudannay.
Maalintaa iyada ahi ee uu Cumar Islaamay, Muslimiintiina uu u sababay inay
galaan Kacbadda oo ku tukadaan, ayaa loo baxshay Al Faaruuq ( Kii xaqa iyo
baadilka kala geeyay ). Sowda bint Samcah waxay jirtay dhulka Xabashida oo
ay u hijrootay, markay maqashay Islaamidda Cumar ayay timid magaallada
Makka.
Cumar markii uu Muslimay waxuu Islaamkii Alle u siyaadiyey cizi iyo quwad
oo, ducfigii iyo gunnimadii ayuu ka saaray, markaa ayayna Qureeshtu
garowsadeen inay diintani sare mari doonta oo ay awood buuxda yeelan
doonta.. Cumar waxuu ku sugnaa magaalada Makka tan waqtigii Hijriyada,
waxuuna ahaa nin laga wada cabsado, oo Islaamkuna tiir adag u ahaa, cid ku
dhici jirtay ama haweeysan jirtay oo wax ka sheegi kartayna ma aysan jirin,
intaa dabadeedna waxuu u hijrooday magaaladii Madiina, isagoo safarkiisii
hijrada kula rafiiqay Cayaash bin Abii Rabiica iyo Hishaam bin Al Caas.
Hishaam isagu waalaga war helay oo waala xabbisay. Cumar iyo Cayaashna waa
ay is raaceen, hase ahaatee Cayaash isaguna waala soo celiyey kadib markay
qayaameen Abuu Jahal iyo Al Xaarith bin Hishaam oo hadal been ah usheegay
inay hooyadii nidar ku gashay ineysan timaha shanlaysan oo aysan qorraxda
ka harsan jeer ay aragto.
Al Muhiim: Taasi waa qiso dheer uu u baahan in laga akhristo kutubta siirada
Nebiga SCW, Cumarna isagu waa uu hijrooday, Cayaashna waa la celiyey .
Markiina uu tegay Cumar magaaladii Madiina waxuu Rasuulka SCW la walaaleeyay
Citbaan bin Maalik.
Qaar Kamid Ah Fadliga Cumar
Cumar bin Khaddaab waxuu lahaa fadli aad u tiro badan, oo aan runtii lasoo
koobi karin, waxuuna ahaa saxaabiga labaad ee ku xigay Abuu Bakar Sidiiq
Allaha ka raalli noqdee, Cumar bin Khadaab, waxaan ku xasuusannaa inuu ahaa
mid kamid ah 10-kii jannada loogu bishaareeyay iyagoo dunidan guudkeeda
saaran, Alla maxaa ka nasiib badan qof isagoo dunida saaran loogu
bishaareeyay oo lagu yiri Janno ayaad galeysaa? May
wallaahi ma jirto fadli ka weyn iyo bishaaro ka qiimo badan.
Waxuu Cumar ahaa mid kamid ah saxaabadii waa
weyneed iyo culimadii caabidiinta ahayd ee ka saahidday dunida iyo
dhaldhalaalkeeda kuna beddashay raalli ahaanshaha Allaah Sarreeye. Waxuu ku
lahaa mawaaqif dhowr ah kitaabka Allaah SW, iyo ra'yi kasoo fulay Cumar oo
Alle ku caddeeyay Quraanka, waana halka uu imaam Cali ka leeyahay:" Waxaanu
u arkay Quraanka inay kujiraan kalmado kamid ah kalmada Cumar (kasoo fulay)
ama ra'yi kamid ah ra'yigii Cumar''.Waana sida uu Cabdullaahi ibnu Cumar ka
yiri:" Ma kusoo degin dadka arrin ay si uyiraahdeen, oo Cumarna si kale u
yiri, illaa Alle waxuu soo dajiyey Quraan uu ku waafaqaya maqaallada Cumar
ibnu Khaddaab. Taasina waxaa marag ma doonta u ah, dhacdadii Bader markay
dhacday waata keentay in maxaabiis badan oo Qureeshta kamid ah lasoo
qafaashay, oo dabadeedna raggii saxaabada ay shir u fadhiisteen, shirkaasoo
uu guddoominayey Rasuulka SCW, nin walibana sidii laga yeeli lahaa
maxaabiistaas ayuu sheegay oo siduu ra'yi ahaan u arkayay ayuu ka
dhawaajiyey. Maalintaa iyada ahi Abuu Bakar waxuu soo jeediyey in madax
furasho laga qaato oo la iska sii daayo, Cumarna waxuu ra'yi ahaan soo
jeediyey in qof waliba xigtadiisa loo dhiibo oo uu kurka ka jaro, waxuuna
dalbaday mid isaga tolkiisa ahaa oo ku jiray maxaabiista in gacanta loosoo
geliyo oo uu unuunka u dheereeyo, Calina loo dhiibo walaalkiis Caqiil,
Xamzana loo dhiibo walaalkiis Al Cabbaas, waxuuna soo jeediyey in ninba
ninka xigo uu kurka kajaro si aysan meeshu dakano u soo galin, oo Allena u
ogaado buu yiri: inaysan wax gacaltooya innaga iyo kuwaasi na dhex oolin.
Haddaba Rasuulku SCW waxuu doorbiday ra'yigii Abuu oo isagii ayuu dadkii ku
xukmiyey. Isla habeenkaasina waxuu Alle toddobada samo dushooda kasoo
dejiyey aayado u muuqday canaan iyo inay yahiin kuwa sabab u noqon lahaa
inay ciqaab iyo carro Alle soo degto, haddaysan jiri lahayd qowl horey Rabbi
uga dhacay oo ahaa : Intaa kadib u falo axsaan ama ka qaato madax furasho.
(Suuratu Muxammed aayadda 4aad). Aayadii kusoo dagay shirkaas isaga ah ee
Cumar ra'yigiisa ayidayey waxay ahaayeen kuwan:
" Ma habbooneyn in ay Nebi u ahaato maxaabiis
illaa uu kaga jilciyo dhulka, waxaad (idinku) doonaneysaan bilicda
(dhaldhallaalka) adduunka oo Allane waxuu dooni aakhiro, Allana waa adkaade
fal suubban. Haddii uusan jiri lahayn qoraal horeeyay oo xag Alle ka
ahaaday, waxaa idin qaban lahaa waxaad qaadateen (oo madax furasho ah)
darteed cadaab daran''. Suuratul-Anfaal aayadda 46aad illaa
47aad.
Qoraalka aayaddani lagu xusay ee aan horey u xusnay isagu waxuu caddeynayaa
inay banaantahay madax furashada oo aad sii dayn karto maxbuuska intaad
madax furasho ka qaadato, laakiin sida kamuuqato aayadda waa in ay
habbooneyd in la edbiyo gaalada oo aan laga qaadan wax madax furasho ah ,
waxayna ayideysaa qowlkii iyo ra'yigii Cumar.
Ad- adkaantii uu diinta Islaamka Cumar ku ad adkaa heer waxay gaadhay inuu
maalintii Bader markuu arkay Suhayl bin Camr oo ku jiro maxaabiista oo
afhayeenna u ahaa Qureeshata ayuu yiri:" Rasuulkii Alloow! dhoolasha ka siib
hasoo dhaco carrabkuye si uusan mar dambe khudbo kaasoo hor jeeddo meel uga
soo jeedinin. Rasuulku SCW waxuu u tilmaamay inuu iska daayo, waxuuna u
sheegay in laga yaabo in Suheyl uu maalin uun ka istaago meel la mahadsho
Islaamka, oo taasina way dhacday markii uu Rasuulka SCW geeriyooday oo ay
reer Makka damceen inay riddoobaan ayuu Suheyl u khudbeeyay oo ku yiri:" Ma
adinkoo dadka ugu Islaannimo dambeeyay baad iminka uga hor baxaysaan?
Islaamkii ayayna ku sugnaadeen.
Abuu Hureerah waxuu yiri:" Rasuulka SCW waxuu yiri:" Ummadihii idinka
horeeyay waxaa ku jiri jiray qof la ilhaamiyo, oo wax loo sheego (aanan
Nebina ahayn) haddii uu ummadeydan ku jirana waa Cumar.
Abuu Dar Al Qafaari waxaa laga soo weriyey inuu yiri:" Waxaan maqlay
Rasuulka Alle SCW oo leh: Alle waxuu xaqu yeelay carrabka Cumar. Abuu
Hureerana waxuu yiri:" Rasuulkii Alle SCW waxuu yiri:" Alle waxuu xaqu
yeelay carrabka iyo qalbiga Cumar''.
Cabdullahi ibnu Mascuud waxuu yiri:" Cizzi kamaanan suulin taniyo markuu
Islaamay Cumar.
Ibnu Isxaaq waxuu Ibrahiim bin Muhaajir kasoo weriyey isaguna uu Mujaahid
kasoo weriyey inuu yiri:" Haddii uu Cumar ra'yi keeno, Quraan baa soo degi
jirey''.
Ibnu Mascuud waxuu yiri:" Islaannimadii Cumar waxay ahayd guul iyo nasri,
imaaradiisina yacni xukunkiisii waxuu ahaa dhul furasho''.
Mucaad bin Jabal waxuu yiri:" Cumar waxuu geli jannada, oo Rasuulka Alle SCW
waxuu yiri:" Goor aan Jannadu dhex joogo ayaan arkay daar ku dhex taallo,
markaasan ku iri:" Oo yaa leh daartaan? Saa la igu yiri:" Cumar''.
Sidaa si lamid ahina waxaa soo weriyey Anas oo yiri:" Nebigu SCW waxuu
yiri:" Jannada ayaan dhex galay, markaasaa waxaan is arkay anigoo ku sugan
qasri dahab ka sameysan, saa waxaan iri:" Oo yaa iska leh? Markaasaa la igu
yiri:" Waxaa leh Shaab (yacni nin dhalinyaro ah) oo Qureesheed ah',
markaasaan aniga isku maleeyay, markaasan ku iri:" Oo waayo? Markaasay igu
yiraahdeen:" Waa Cumar''.
Abaa Hureerana waxaa laga soo weriyey oo uu isaguna kasoo weriyey in Nebigu
SCW yiri:" Jannada ayaan dhex galay, markaasaan kula kulmay qasri dahab ah,
oo i cajab geliyey quruxdiisa, markaasaan su'aalay:" Oo yaa iska leh?
Markaasaa laygu yiri:" Cumar''. Iima aysan diidin inaan galo, ogaanshaha aan
ogaa maseyrkaada mooyaan Abaa Xafsoow!. Markaasuu Cumar ooyey oo yiri:" Ma
adigaan kaa maseyri Rasuulkii Alloow? Sidaa si lamid ahina waxaa soo weriyey
Jaabir. Werin kalena waxaa ku sugneed in daarta ama qasrigu ay ag joogeen
labo dumar ah, oo markay Rasuulka SCW u sheegeen in uu Cumar gurigaasi
leeyahay uu ka tegay ogaansho uu ogaa maseyrka Cumar darteed, markaasuu
Cumar ooyey oo yiri:" Ma adigaan kaa maseyri Rasuulkii Alloow?
Cabdullaahi ibnu Bureydah waxuu aabahiis ka soo weriyey inuu Rasuulku SCW
yiri:" Waxaan xisaaban inuu sheydaanku ka leexdo Cumar''.
Muxammed ibnu Sacad waxuu aabahiis kasoo weriyey inuu Rasuulka Alle SCW
yiri:" Illaah baan ku dhaartaye waddo maad martid, illaa sheydaanku waxuu
maraa waddo kale (Wuxuu la hadlayey Cumar)''.
Cumar ayaa Rasuulka SCW idin weydiistay inuu usoo galo, goor ay dumar
Qureesheed agjoogeen oo ay codkooduna sare ugu qaadayeen Rasuulka SCW.
Markii ay maqleen idin dalbashada Cumar ayay wada aamuseen oo ay is wada
qariyeen. Markii uu Cumar soo galay ayuu arkay Rasuulka SCW oo qoslahayo,
markaasuu Cumar yiri:" Dhooshaadu Allaaha ka qosliyo Rasuulkii Alloow!.
Markaasuu Nebigu SCW yiri:" Waxaan la yaabay dumarka kan ee markay codkaadu
maqleen xijaabka kuwada orday''. Waxuu yiri Cumar:" Adigaa mudan Rasuulkii
Alloow! inay iga kaa haybeystaan. Markaasuu dhankoodii u jeestay oo uu ku
yiri:" Kuwii nafahooda cadawga u ahaayoow, ma anigaad iga haybaysaneysaan oo
Rasuulkii Allana ma haybeysaneysaan? Markaasay yiraahdeen:" Haah! maxaa
yeelay adigu waad ka ad adagtahay oo aad ka qallafsantahay Rasuulka Alle
SCW''. Markaasuu Nebigu SCW yiri :" Ina Khaddaaboow! Sheydaan kugulama
kulmo jid illaa waxuu qaaddaa dhabo kale oo aan taada ahayn''.
Rasuulka SCW waxuu yiri:" Waxaan leeyahay labo waziir oo samada ah iyo labo
waziir oo dhulka ah. Labada samada ahi waa Jabriil iyo Miikaa'iil, labada
dhulka ahina waa Abuu Bakar iyo Cumar''.
Waxaanu horey usoo xusnay qisadii Abuu Bakar markaynu ka hadleynay xadiiskii
beerta ee uu Abuu Muusal Ashcariyu soo werinayey, kaasoo uu Rasuulka SCW
janno ugu bishaareynayey raggii u yimid oo uu ku jiray Cumar, markuu lahaa
ka fur uguna bishaaree Janno''.
Cumar Ibnu Khaddaab waxuu ahaa shaqsi aan fadligiisa lasoo koobi karin ,
waxii uu Rasuulka SCW ka yiri iyo waxii ay saxaabada iyo a'immada
saalixiintu ka yiraahdeen, waana runtii mid aad u badan oo aynu soo koobi
kareyn. Waxaana xusid mudan in waqtigiisii la furtay dhul aad ubadan, uuna
noqday khaliifkii ugu fatuuxaadka badnaa Khulafaa'u Raashidiinka, sadarrada
dambe ayaanna ku falaqeyn doonnaa hadduu Alle Sarreeyo idmo intaa ayaana uga
baxayna fadligii Cumar.
Dumarkiisii & Carruurtiisii
Cumar waxuu dhalay Cabdullaahi, Xafsah iyo Cabdiraxmaan, waxaana u dhashay
Zeynabah bint Madcuun bin Xabiib bin Wahab bin Xudaaf bin Jumux Al
Qurashiyah Al Jumuxiyah. Waxaa carruurtiisaasi abtiyaal u ahaa saxaabada
kala ah Cuthman bin Madcuun, Qudaamah bin Madcuun iyo Cabdillaahi ibnu
Madcuun.
Waxuu kaloo dhalay Zeyd Al Akbar iyo Ruqayah, waxaana u dhashay Umu Kalthuum
bint Cali ibnu Abii Dhaalib, waxaana Zeyd iyo Ruqayah ayeeyo u ahayd Fadimah
az-Zahraa bint Xabiibullaah Muxammed SCW.
Waxuu kaloo dhalay Zeyd Al Asqar iyo Cubeydullaah (Cubeydullaah waxaa lagu
diley dagaalkii Safiin asagoo la safan dhanka Mucaawiyah) Waxaa labadi
udhashay Umu Kalthuum bint Jarwal bin Maalik bin Al Musayd bin Rabiicah bin
Al Asram bin Dhubeys bin Xaraam bin Xabshiyah bin Salool bin Kacab bin Camr
oo ka dhalatay Khuzaaciyiinta. Markii uu Islaamka yimid ayuu furay Cumar Umu
Kalthuum bint Jarwal oo Islaamka ayaa kala geeyay.
Misna waxaa kaloo uu dhalay, Caasim oo ay udhashay Jamiilah bint Thaabit bin
Abii Aqlac (Magaca Aqlac-na ama waxaa kaloo lagu sheegaa Aflax- ee waa Qays)
bin Cismata bin Maalik bin Ammah ibnu Dhubeycah bin Zeyd, oo kasoo jeeddo
Ansaarta reer Madiina gaar ahaan Aws.
Waxaa kaloo uu dhalay Cabduraxmaan Al Awsadh oo ku caan ahaa Abul Mujbar,
waxaana u dhashay Luheycah oo Umu Walad ah.
Waxaa kaloo uu dhalay Cabduraxmaan Al Asqar, waxaana udhashay haweeney Umu
Walad ah.
Waxuu kaloo dhalay Faadimah oo ay udhashay, Umu Xakiim bint Al Xaarith bin
Hishaam bin Muqiirah, waxaa Umu Xakiim dhalay Cumar abtigiis.
Waxuu kaloo dhalay Zeynaba oo carruurtiisa ugu yar, waxaana udhashay Fukeyha
oo Umu walad ahayd.
Waxuu kaloo dhalay Cayaad oo ay udhashay, Caatikah bint Zeyd bin Camr ibnu
Nufeyl Al Cadawiyah. Waxay Caatikah la dhalatay Saciid ibnu Camr bin Nufeyl
oo kamid ahaa tobankii Jannada loogu bishaareeyay.
Qaabkuu dumarka u guursaday waxay ahayd sidan:
Cumar wuxuu guursaday Islaamka ka hor Qureybah bint Abii Umayah oo dhanka
aabaha walaal kala ahayd hooyadii Mu'miniinta ee Umu Salamah bint Abii
Umayah. Wuxuu Cumar uga soo tegay magaalada Makka markii uu haajirayey,
waxayna sababtu ahayd iyadoo ku baaqi noqotay diintii tolkeeda ee sanam
caabbudka ahayd, markiina uu Alle soo dajiyey aayadahii uu ku xarrimayey
calaaqaadka Muslimiinta iyo kufaarta, kadib heshiiskii Xudeybiyah ayuu Cumar
furay, waxaana markaa guursaday Mucaawiyah ibnu Abii Sufyaan oo isagu markaa
lamid ahaa iyada oo mushrik ahaa. Kadib waxay Islaamtay furashadii Makka
waxaana guursaday Cabdiraxmaan bin Abii Bakar kadib markuu furay Mucaawiyah,
waxayna udhashay Cabdullaahi, Umu Xakiim iyo Xafsah. Cumar-na waxbo uma
aysan dhalin.
Waxuu misna guursaday Umu Kaltuum, Culimadu qaarkoodna waxay sheegaan in
magaceeda saxda ahi uu ahaa Muleykah bint Jarwal Al Khuzaaciyah, waxuu
guursaday waqtigii Jaahiliyada, waxuuna furay Xudeybiyah kadib iyadoo gaalo
ah, waxaana guursaday markii uu furay Abii Jaham bin Xudeyfah oo qowmkeeda
ka mid ah, oo markaa iyadoo kale ahaa mushrik.
Waxuu misna guursaday Zeynabah bint Madcuun Al Jumuxiyah, waxay ahayd afadii
saddexaad ee Cumar, waxuu ku guursaday magaallada Makka waqtigii Jaahiliga.
Markii lasoo diray Rasuulkuna SCW waa ay rumeysay oo ay la Islaamtay
zowjkeeda Cumar, waxayna u hijrootay magaalladii Madiina ayada iyo
carruurteeda, waxay Zeynaba bint Madcuun ahayd sodahdii Rasuulka SCW illeen
waxuu Nebigu SCW qabay gabadheeda Xafsa.
Kadib waxuu guursaday sanadkii 7aad ee hijriyada Jamiilah bint Thaabit oo u
dhashay Caasim, kadibna wuu furay waxaana guursaday Zeyd bin Xaarith oo ay
udhashay Cabduraxmaan bin Zeyd.
Kadib waxuu guursaday Caatikah bint Zeyd, waxay ahayd mid qurux iyo akhlaaq
ku sifoowday, waxuu guursaday sanadkii 12aad ee hijriyada.
Kadib waxuu guursaday dumarkii aynu soo xusnay. Waxuuna dhalay dhowr carruur
ah oo iskugu jiray wiilal iyo gabdho, wiilashiisu waxay kala ahaayeen:
C/llaahi, Cabdiraxmaan Al Akbar, Cabdiraxmaan Al Awsadh, Cabdiraxmaan Al
Asqar, Zeyd Al Akbar, Zeyd Al Asqar, Cubeydullaah, Caasim iyo Cayaad.
Gabdhahiisuna waxay kala ahaayeen Xafsah, Faadimah Ruqayah iyo Zeynaba.
Nolashiisii Madiina
Cumar bin Al Khaddaab markii la yimid Madiina, waxuu laasimay la joogidda
iyo ka ag dhawaanshaha Rasuulka SCW. Waxuu kala qeyb qaatay duullaamadii uu
qaaday oo idil, Bader, Uxud, Khandaq, iwm. Waxuu sidoo kale hoggaamiyey
qaar kamid ah wardoonno ama sirriyaad. Maalinti Bader waxuu dilay abtigiis
Al Caas bin Hishaam. Maalintii Uxud waxuu kamid ahaa raggii ugu horeeyay ee
durbo soo laabtay kadib markay Muslimiintii jabeen, waxuuna kamid ahaa
raggii difaacayey Rasuulka SCW. Waxaynu xasuusannaa inuu ahaa Cumar ninkii
ujawaabayey maalintaa (Uxud) Abuu Sufyaan, markii uu lahaa:" Muxammed ma
idinku jiraa?, (Looma jawaabin), Ina Abii Quxaafah (yacnii Abuu Bakar) ma
idinku jiraa? Cumar ibnu Khaddaab ma idinku jiraa? Markii loo jawaabi waayey
ayuu yiri:" Waala idinka kaafiyey kuwas. Xaqiiqdii Abuu Sufyaan waxuu ogaa
inay saddexduba (Rasuulka SCW , Abuu Bakar iyo Cumar) ay ahaayeen
horwadeennadii Islaamka, waxuuna yaqiinsanaa inay taasi hadday dhacdo oo
saddexdooduba la dili lahaa ay jab weyn ku noqon lahayd Islaamka iyo
Muslimiintuba. Haddaba markaas ayuu Rasuulka SCW amray inuu Cumar ujawaab
celiyo, markaasuu ujawaab celiyey oo usheegay inay saddexdooduba nool
yahiin.
Cumar ibnul Khaddaab mar waliba waxuu taagnaa dhinaca Rasuulka SCW, oo
dhammaan dhaqdhaqaayadii oo idil waa uu ka qayb qaatay. Markii uu Rasuulka
SCW geeriyooday Cumar waa uu ku qanciyey waayey taas, miirkiisii ayaana
tegay, oo waxuu yiri:" Ruuxii yiraahdo Rasuulka SCW wuu dhintay unuunka
ayaan udheereyn''. Waxuu ku andacoonayey Cumar inuusan Rasuulka SCW dhiban,
bal ee uu iman doono oo gacmo badan oo munaafiqiintana uu goyn doona.
Cumar waxuu raad weyn ku lahaa doorashadii Abuu Bakar, waxuuna aaminsanaa
inaysan jirin cid ka hor mari karto Abuu Bakar Sidiiq. Markii uu Abuu Bakar
Ansaarta la hadlayey si khilaafada ay u qabato cid Qureeshta ka dhalatay,
waata uu yiri:" Labadan nin midkii aad ka raalli tahiin doorto (yacnii Cumar
iyo Abaa Cubeyda bin Al jarraax). Cumar waxuu oran jiray:" In dembi la'aan
kurka la iga jaro ayaan ka jeclaa inaan madax u noqda dad uu Abuu Bakar
kujiro''. Sidaa darteed marka ma uusan jeclaan in uu qabto khilaafada ka hor
Abii Bakar Siddiiq. Waxuu Cumar ahaa qofkii ugu horeeyay ee gacanta Abuu
Bakar qaada oo la baayactamo, markaasay dadkii meesha joogayna la
mubaayacoodeen.
Cumar Ibnul Khaddaab waxuu la shaqeynayey khaliifadii Rasuulka SCW ee Abuu
Bakar Sidiiq, isagoo markaana garab buuxo u ahaa oo howlaha la kala waday.
Ka ag dhawaanshahii Cumar uu ka ag dhawaa Abuu Bakar iyo sidii uu welibo
howlaha ula waday, waxay gaartay heer Dhalxa bin Cubeydillaah uu u tegay
Abuu Bakar oo uu ku yiri:" Abuu Bakaroow! ma adigaa madax noo ah ama Cumar?
Runtii Cumar waxuu ahaa nin karmeed aad iyo aad loo qadariyo, oo misna
go'aan adag leh, waxuuna ahaa mid aan ka ag faaruqi jirin muddadii adkeyd ee
xaaladdu qaraarka ahayd.
Dooorashadii Cumar & Dhul Furashooyinkiisii
Markii uu geeriyooday Abuu Bakar, khilaafadii waxuu uga tegay Cumar (oo lala
mubaayacooday maalintii labaad ee geerida Abuu Bakar, 22 Jamaadul Aakhir 13
Hijriyada oo ku beegneyd Augosta 632 miilaadiga), kadib markuu Abuu Bakar
kala tashaday saxaabadii Rasuulka SCW oo dhammaantoodi ay isku raaceen in uu
Cumar uga tego khilaafa Dhalxa mooyaan oo isagu ka sheeganayey ad adkaantii
Cumar. Haddaba markii uu Cumar khilaafada qabtay oo lala mubaayacooday waxuu
halkii kasii waday howshii uu Abuu Bakar ka tegay. Aynu ka billawna sanadkuu
xilka khilaafada qabtay.
SANADKII 13AAD
Sanadkan runtii wuxuu ahaa sanadkii ugu horeeyay ee uu Cumar khilaafada
qabtay, waxaana usoo qaadan doonnaa khilaafadiisii sanad sanad, innagoo
tixraaceyna nidaamka iyo dhacdooyinkii dhacay waqtigiisa oo isugu jiro dhul
furashooyin iyo dhacdooyin kale oo lama huraan ah in iyaguna la sheego.
Dhulalka Ciraaq iyo Shaam waxaa ka socday dagaallo waqtigii Cumar, waxaana
soo qaadan doonnaa sanad waliba dagaalladii ka socoday labada dhinac innagoo
marba qaadaa dhigi doonna dhinac kamid ah labada dhinac, intuu Rabbi inoo
sahlo.
Imminkuna waxaan soo qaadan doonnaa
Howshii ugu Horreysay ee Cumar
Tani waxay ahayd howshii ugu horreysay ee uu Cumar ku dhaqaaqo, markii uu
khilaafada qabtay kadib.
Waxaanu horey u ogeyn ama aan soo xusnay in Muthana bin Xaaritha uu yimid
Madiina isagoo gurmad ka dalbanayey Abuu Bakar, Siddiiq markaasina waxay
ahayd goor uu Abuu Bakar hayey xanuunkii uu dunida kaga faaruqay. Markii uu
Abuu Bakar arkay Muthana oo dul taagan ayuu Cumar ku yiri:" Markaan dhinto
yaadan galabeysan jeer aad dagaalka Ciraaq ku boorido dadka, oo Muthanna aad
ciidan ku darto, haddii uu Alle idiin furo Shaamna, ciidankii Khaalid ku
celi Ciraaq''. Markii uu Abuu Bakar geeriyooday, ayuu Cumar warqad u diray
dhanka Shaam iyo ciidamadii ka dagaallamayey Yarmuuk, warqaddaasina waxay
ahayd tii caddeyneysay casiliddii Khaalid, iyo geeridii ku timid Khaliifadii
Rasuulka Alle SCW ee Abuu Bakar Siddiiq, waxaana warqaddaasi siday Manjimah
bin Zaniim, goor lagu jiray dagaalkii Yarmuuk ayayna gaadhay, markaasuu
Khaalid Muslimiintii ka qariyey geerida ku timid, Khaliifadii Rasuulka SCW
ee Abuu Bakar si aysan u niyad jabin ciidanku.
Kadib maalintii labaad ee laga soo wareegay geeridii Abuu Bakar buu Cumar ka
dhex istaagay masjidkii oo dadkii u khudbeyay kuna booriyey dagaallada
Ciraaq kasocda, hase ahaatee cidi umaysan kicin, ogaansho ay dadku ogaayeen
darteed in la dagaallanka reer Furus uu yahay mid lagu hoogga oo ka daran
kana kulul kan lShaam ka socoda. Misna maalintii labaad oo ah maalintii 3aad
ee laga soo wareega geeridii Abuu Bakar ayuu Cumar kacay oo dadkii u
khubeyay oo ku booriyey jihaadka iyo dagaallada ka socona dhulka Ciraaq,
waxuuna ugu bishaareyey waxa sawaab iyo ajar uu Illaahay meeshaas oo kale
dhex yeelay, hase ahaatee cidi umaysan kicin sidii maalintii hore, misna
maalintii saddexaad ayuu sidii si lamid ah falay. Kadib waxaa kacay Muthana
bin Xaarith Ash Sheybaani oo dadka xasuusiyey wixii guulo iyo nasri ee uu
illaahay ku siiyey gacanta Khaalid markuu halkaasi (Ciraaq) joogay, hase
ahaatee sidii si lamid ah cidi maysan kicin, mana ajiibin dhawaqa jihaadka.
Kadib maalintii afraad ayuu Cumar sidii si lamid ah dadkii u khudbeeyay oo
ku booriyey jihaadka, markaa baa waxaa kacay Abuu Cubeydah bin Mascuud
Ath-Thaqafi, oo nin dhalin yaro ah, dabeetana dadkii baa iska daba kac kacay
jeer la helay ciidan, markaasuu Cumarna masuul uga dhigay Abaa Cubeydah bin
Mascuud, oo markaa aan ahayn saxaabi, raggii saxaabada baa Cumar
weydiiyeen:" Oo maad u magacawda ciidanka nin saxaabadii Rasuulka SCW kamid
ah? Markaasuu Cumar yiri:" Waxaan uun magacaawi kii ugu horeeyay ee ajiibay
dhawaqa jihaadka, adinkuna waxaad tahiin kuwa ku hor maray gargaarka diinta
Islaamka (yacni gelideedda). Kadib Cumar waxuu u dardaarmay ciidankii guud
ahaan , gaar ahaanna Abuu Cubeydah bin Mascuud cabsida Allaah iyo inuu la
tashado ragga saxaabada Rasuulka SCW ee la socda isaga, gaar ahaanna waxuu
amray inuu la tashado Suliidh bin Qeys Al Ansaari, waxuuna Cumar yiri:" Waa
nin aad arrimaha dagaalka u yaqaanno''. Kadib ciidamadii Muslimiinta way
dhaqaaqeen oo waxay abbaareen dhankii Ciraaq iyagoo tiradoodu ay markaasi
tahay 7 000. Markaa buu Cumarna warqad u diray dhanka Shaam iyo masuulkii
halkaasi ku sugnaa ee Abuu Cubeydah bin Al jarraax, taasoo uu kaga dalbanayo
in ciidamadii Khaalid bin Waliid ee kasoo dagaallamay dhulka Ciraaq uu dib
ugu celiyo, bacdamaa Yarmuuk lagu guuleystay. Dabeeto Abuu Cubeydah bin Al
Jarraax waxuu diyaariyey ciidan culus oo uu u diro dhanka Ciraaq isagoo
fulinayo amarka amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab, waxuuna
diyaariyey 10 000 oo ciidan ah oo uu madax uga dhigay Haashim bin Cutbah bin
Abii Waqaas Az Zuhri. Cumar ibnu Al Khaddaabna waxuu soo diray ciidan kaloo
gurmad ah oo u badan reer Bujeylah oo uu hoggaaminayo Jariir bin Cabdillaahi
Al Bujali.
Ciidamadii Abuu Cubeydah bin Mascuud markay gaareen dhulka Ciraaq, waxay la
kulmeen iyadoo Faarisiintii ay xaaladi ka dhex aloolsantahay oo ay ku xad
gudbeen boqorkoodii ayna dileen, waxayna ka fursan waayeen inay madax ka
dhigtaan gabar la oran jiray Buuraan bint Kisraa (Barwiiz/ Abarwiiz), kadib
markay dileen mid iyada ka horreysay oo la oran jiray Aazarmiidakhat bint
Abarwiiz. Buuraan waxay heshiis la gashay nin la oran jiray Rustum bin
Farakhzaad si haddii uu is hor taago dagaallada iyo weerarada ay Muslimiinta
dhulka Furus kusoo qaadeen uu markaa qabanayo xilka boqornimada muddo 10
sanadood ah, kadibna uu usoo celin doona reer Kisraa, arrintaasina waa uu ku
qancay Rustum. Waxuu Rustum ahaa mid xiddigaha wax ka sheeg sheego oo waxuu
ahaa Saaxibun Najam, isagoo hadal hayo in ay muddada 10 kaasi sano u
buuxsami doonin ayay dadkiisii weydiiyeey:" Maxaa haddaba kugu xambaarayo
inaad sidaa fasho? Yacni waxay ula jeedaan in aad heshiis noocaas gasho
adigoo aaminsan inaysanba kuu buuxsameyn oo aadanna hor istaagi karin
ciidamadan Muslimiinta? Markaasuu yiri:" Waa uun iga damac iyo sadano doon
yacni sharaf doon''.
Dhacdadii Numaariq
Markaa buu Rustum soo diray ciidan uu hoggaaminayo amiir la oran jiray
Jaabaan, ciidankiisu labada dhinacna waxaa kala hoggaaminayey labo nin oo
midi la oran jiray Jashnash Maah, kan kalena waxaa la oran jiray Mardaan
Shaah. Waxay is heleen ciidankii Abaa Cubeydah bin Mascuud oo ay isku
heleen goob la yiraahdo Numaariq oo u dhaxayso Xiirah iyo Qaadisiyah.
Fardooleyda Muslimiintuna waxaa hoggaaminayey Muthanna bin Xaarith, ciidanka
bidixdana waxaa hoggaaminayey Camr bin Al Heytham. Kadib waxaa halkaa ku
dhex maray dagaal aad iyo aad u daran oo lagu jebiyey Faarisiintii, laguna
soo qafaashay Mardaan Shaah iyo Jaabaan. Ammaa Jaabaan waxaa dilay ninkii
soo qafaashay, Mardaan Shaahse isagu waxuu qayaamay ninkii soo qafaashay
markaasuu iska sii daayey, haddana mar kale waxaa soo qabtay ciidankii
Muslimiinta, waxayna ula yimideen amiirkii ciidanka ee Abuu Cubeydah bin
Mascuud waxayna ku yiraahdeen:" Waa amiirkii ciidanka Furuse ee dil''.
Isagiina Abuu Cubeydah waxuu yiri:" Haddii uuba amiirkii ciidanka yahay
anigaa dilaya''. Unuunka ayuuna u dheereeyay. Waxaa kaloo la sheegaa in uu
nin Muslimiinta kamid ah magan geliyey. Dabeeta Abuu Cubeydah waxuu daba
kacay raadka kuwii jabay oo uu wax badan ka laayey, maal badanna ka ritay,
siduu u eryanayey ayayna ka dul dhaceen magaallada Kaskar oo uu madax ka
ahaa wiil uu dhalay boqorkii hore ee Kisraa abtigiis, kaasoo la oran jiray
Narsii. Kadib Narsii waxuu soo saaray reer Furus isagoo ku boorinayo la
dagaallanka ciidanka Abuu Cubeydah bin Mascuud, waxaana dhex maray dagaal uu
Alle ku jebiyey cadawgii Muslimiinta ee reer Furus, waxayna halkaas
Muslimiintii ka qaniimeysteen qaniimo tiro badan, falillaahil Xamdu.
Khumuskii qaniimada iyo hantidii halkaa laga helay ayuu Abuu Cubeydah u
diray dhankii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab.
Kadib waxay isku heleen ciidamadii Muslimiinta iyo kuwii Narsii meel u
dhaxayso Kaskar iyo Safaadhiyah, iyadoo ciidamada midigta iyo bidixda ee
Narsii ay kala hoggaaminayaan labo nin oo uu dhalay abtigiis oo la kala oran
jiray Bandaweyhi bin Nadhaam (ama bin Nasdhaam) iyo walaalkiis Beyraweyhi
bin Nadhaam. Rustumna wuxuu diyaariyey ciidan kale oo uu madax uga dhigay
nin la oran jiray Jaalinuus, si uu dhanka Narsii ugu soo diro gurmad ahaan.
Haddaba markii uu Abuu Cubeydah arrintaa ka war helay ayuu ku deg degay inuu
weerar culus ku qaado Narsii ka hor intuusan soo gaarin ciidanka Jaalinuus.
Markaasuu weeraray, waxaana dhex maray dagaal culus oo lagu jebiyey
ciidankii Narsi, kadibna Abuu Cubeydah iyo Jaalinuus baa waxay isku heleen
goob la yiraahdo Baaruusimaa, waxaana ku dhex maray dagaal durtaba lagu
jebiyey Jaalinuus iyo ciidamadiisii oo uu weliba la socday Narsii, markaasay
orad ku galeen magaalladoodii Madaa'in.
Kadib Abaa Cubeydah bin Mascuud wuxuu diray Muthanna bin Xaarith iyo
sirriyaad (wardoonno) kale oo uu dhan waliba u diray. Xoog iyo heshiis
ayayna ku kala furteen hareerahooda. Kadib khumuskii qaniimada ayuu Abuu
Cubeydah u diray dhankii Madiina iyo amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al
Khaddaab.
Kadibna waxaa isla dhulka Furus ka dhacay..
Dhacdadii Jasar
Markii uu Jaalinuus ka dul dhacay boqortooyadoodii ayay Faarisiintii is
dhaarsadeen oo ay soo direen ciidan culus oo uu hoggaaminayo Bahmas
Jaadaweyhi, waxuuna Rustum usoo dhiibay calanka lagu magacaabo Darfash
Kabyaan. Misna waxaa kaloo uu u dhiibay raayad yacni calan kale oo uu lahaa
boqorkii hore ee Kisraa kana sameysneed maro xariir ah oo lagu qurxiyey
yaaquut iyo murjaan, waxayna ahayd siddeed dhudhun dhererka iyo ballac.
Waxay markaa kadib Faarisiintii udhaqaaqeen dhankii Muslimiinta iyo
ciidamadii Abaa Cubeydah, waxaana labada qola kala dhex galay webiga Furaat,
markaasay Faarisiintii soo cid dirsadeen iyagoo leh:" Inoo soo gudba ama
aanu idiin soo gudubna? Markaasay Muslimiintii amiirkoodii ku yiraahdeen:"
Amar ha inoosoo gudbaane''. Waxuuse ugu jawaabay:" Nagama jeclo geerida,
innaga ayaana u gudbeyna''.
Kadib way u gudbeen, waxayna isku heleen goob ciriiri ah, oo dagaal darani
ku dhex maray, kaasoo horey aysan Muslimiinta isagoo kale ugu tashan una
arag. Muslimiintu waxay maalintaa ahaayeen kudhawaad 10 000, gaaladuse way
ka tira badnaayeen, waxayna wateen reer Furus maroodiyaan tiro badan oo ay
ku argagax gelinayeen fardaha Muslimiinta. Mar alliyooy weerar qaadaan
fardooleyda Muslimiinta dib bay u soo noqonayeen fardaha oo sina uma galeyn
goobta dagaalka iyagoo ka argagaxaya maroodiyaasha ay maalintaa Faarisiinta
lasoo dagaal tegeen. Faarisiintii waxay maalintaa Muslimiinta oodda uga
qaadeen gamuun oo ay halkaas kaga laayeen tiro badan, markaasuu amiirkii
ciidankaasi Muslimiinta ee Abuu Cubeydah amray in marka hore la laayo
maroodiyaasha, markaasay laayeen isaga iyo halyeeyadii Muslimiinta, waxaana
jirey maroodi weyn oo cad kaasoo hoggaaminayey maroodiyaasha, kii ayaana soo
haray markaasuu Abuu Cubeydah dhankiisii u dhaqaaqay si uu maroodiganna u
dilo, markaasuu kharduumka seyf ku dhuftay oo xanuunjiyey, markaasuu
maroodigii xanuunsaday oo qayliyey, suu Abuu Cubeyda ku istaagay oo dilay,
halkaas ayuuna ku shahiiday amiirkii ciidankaas Muslimiinta. Kadib waxaa
hoggaankii ciidanka qabtay amiirkii uu horey Abuu Cubeydah ugu dar daarmay
inuu qabto haddii isaga la dilo, kadib buu weeraray qaaday jeer isagiina la
dilay, misna waxaa qaaday amiir labaad oo Abuu Cubeydah u dardaarmay, kiina
waala dilay, mid kale ayaa qaaday isagiina la dil, jeer ay halkaas ku
shahiideen 7 amiir oo iskaga kala dambeysay hoggaanka kuwaasoo uu Abuu
Cubeydah horey usii magacaabay haddii midi la dilo inuu midka kale hoggaanka
qabto. Kadib waxaa qabtay amiirkii siddeedaad ee uu Abuu Cubeydah u
dardaarmay, waxuuna ahaa Muthanna bin Xaarith bin Salamata As Sheybaani.
Waxaa la sheegaa in ay Doomah haweeneydii Abuu Cubeydah bin Mascuud ay ku
riyootay riyo ah in ay dhacdadu ku noqon doonta mid bar bar dhac ah, markay
arrintaas Muslimiintii maqleen bay daciifeen oo itaal darreeyeen, waxayna ku
rajo weynayeen markii hore guul furasho iyo inay si ba'an u layaan cadawga,
hase ahaatee niyad jabkoodii waxuu dhalay inay in badan oo kamid ah jabaan,
in kaloo badanna ay webigii ku hafteen , dar kalena uu cadawgii laayey.
Waxaa la sheegaa in maalintaas ay webiga ku hafteen ku dhawaad 4000 oo
Muslimiin ah. Fa innaa lillaahi Wa innaa illeyhi Raajicuun.
Waxaa la sheegaa qofkii ugu dambeeyay ee Muslimiinta maalintaa iyada ah laga
dila ama ka shahiida inuu ahaa Suliidh bin Qeys bin Camr bin Cubeydullaah
bin Maalik bin Cadiyi bin Caamir bin Qanam bin Najaar Al Najjaari. Waxaa
abti u ahaa Ascad bin Zaraarah, hooyadiina waxaa la oran jiray Ragheybah
bint Zaraarah bin Sacad bin Cubeydullaah.
Dhanka kale Muslimiintu maalintaa waxay iyaguna cadawgu ka dileen tiro badan
oo waxay goobtaa dhigeen 6000. Markii uu jabka soo gaaray ciidamadii
Muslimiinta bay buundadii isku cidhiidhiyeen, deetana ay jabtay, taasina
waa tii dhashay inay in badan webigii ku hafteen. Kadib buu Muthanna daraf
kamid ah buundadii istaagay oo cod aad u dheer ku qayliyey isagoo
Muslimiintii la hadlayo, waxuuna amray inay tartiibsadaan jeer uu buundadu
uga hagaajiyo, kadibana isaga iyo qaar kamid ah halyeeyadii Muslimiinta ayaa
buundadii hagaajiyey oo dabeetana si fudud bay ku mareen.
Ciidamadii Muslimiinta intii sugnaatay maahe, kuwii kale waxay u qayb sameen
kuwa iyagu jiha ay u socdaan garan waayey iyo kuwa toos u abbaaray dhankii
Madiina iyo Amiirkii Mu'miniinta.
Warka dhacdadan waxaa magaallada Madiina geeyay oo ugu horeeyay Cabdullaahi
bin Zeyd bin Caasim Al Maaziniyu oo isagu masjidka soo galay goor uu Cumar
mimbarka fuushanyahay oo uu dadka u khudbeynayey. Waxuu yiri:" Maxaa ku
keenay Cabdullaahi ibnu Zeydoow!!? Waxuu yiri:" Amiirkii Mu'miniintoow!
waxaa kuu yimid war dhab ah''. kadibna mimbarkii buu ugu korey oo si hoos ah
warkii ugu sheegay.
Waxaa kaloo la yiraahdaa waxuu ahaa ninkii warka magaallada Madiina
gaarsiiyey Cabdullaahi bin Yaziid bin Al Xuseyn Al Xadhmiyu, wallaahu Aclam.
Cumar bin Al Khaddaab ma uusan canaanan kuwii iyagu jabay ee ka dul dhacay
Madiina, bal ee waxuuba ku qaabilay waji sami iyo soo dhaweyn isagoo yiri:"
Waa aniga kan aad xaggiisa soo ciirsateen, Majuustiina Alle arrinkoodii waa
ka shuqliyey''. Waxuu ula jeeday Furus oo ku xad gudubtay boqorkoodii Rustum
oo misna mar kale soo celsheen oo ku lifaaqeen Al Feyruzaan, iyagiina ay u
qabysameen labo qaybood. Kuwii ka jabay Jassar iyagu waxay u baxsadeen
dhankii Al Madaa'in, markaasuu Muthanna sii raacdeystay, kadib baa waxaa
usoo baxay labo amiir oo kamid ah Faarisiinta iyo ciidan ay siteen, kadibna
waa lasoo qafaashay labadoodiiba iyo dad badan oo kamid kuwii ay wateen,
dhammaantooduna kurka in laga ayuu Muthanna amray.
Kadib waxuu warqad u diray madaxdii Muslimiinta ee ku sugneed Ciraaq sida
Bashiir bin Khassaasiyah iyo kuwa kale si ay gurmad ugu soo diraan, iyagiina
way usoo direen, waxaa misna soo gaaray ciidankii uu Cumar bin Khaddaab
horey ugu soo diray dhanka Abuu Cubeydah bin Mascuud oo uu hoggaaminayey
Jariir bin Cabdullaahi Al Bujali oo ay la socdeen saadaaddii Muslimiinta iyo
rag akhyaar ahaa.
halkaa ayuu ciidan aruursi ka waday Muthanna jeer uu markii dambe helay
ciidan culus.
Seyf bin Cumar waxuu yiri:" Dhacdadani waxay dhacday bishii Shacbaan, goor
laga jooga dagaalkii Yarmuuk 40 casho, sanadkan dhexdiisa, yacni sanadka
13aad ee Hijriga.
Dhacdadii Buweyb
Madaxdii Furus ayaa waxay maqleen ciidan aruursiga Muthanna bin Xaarith
markaasay soo direen ciidan uu hoggaaminayo amiir la oran jiray Mahraan,
waxayna isku heleen labada ciidan goob la yiraahdo Buweyb una dhaw halka ay
maanta tahay magaallada Kuufa, waxaana u dhaxeeyo kaliya webiga Furaat.
Kadib waxay yiraahdeen Faarisiintii:" Ama inoosoo gudba ama aanu idiin soo
gudubno? Muslimiintii oo dhegahoodu ay ka guuxayaan waxii ku qabsaday
dhacdadii Jassar ayaa waxay ku yiraahdeen:" Mayee idinku inoosoo gudbo'',
markaasay soo gudbeen.
Ammintu waxay ahayd bishii Ramadaan ee sanadkan, markaas buu Muthanna amray
ciidamadii Muslimiinta inay affuraan si ay ugu ad adkaadaan cadawga. Waxuuna
dhisay ciidankiisii oo raayad raayad u xidhay isagoo qolo waliba raayad qaas
ah u dhiibay, kadibna inta uu dhex qaaday ayuu koox waliba u dar daarmay oo
ku booriyey jihaadka iyo sabar iyo sugnaan iyo inay ku dadaalaan
aamusnaanta. Qowmku waxaa ku jiray rag halyeeya ah oo ay kamid ahaayeen
Jariir bin Cabdillaahi Al Bujali iyo saadaaddii Muslimiinta. Markaa buu
Muthanna ciidankii la hadlay oo ku yiri:" Anigu waxaan takbiirsan doonaa
(yacni oron doonaa Allahu Akbar!) saddex goor ee diyaar garooba, marka
afraad-na weerarka ku qaada''. Muslimiintiina waxay hadalkii Muthanna ku
qaabileen maqal iyo adeecid. Markii uu Muthanna takbiirsaday takbiirtii
kowaad bay Faarisiintii weerar culus soo qaadeen, waxaana dhex maray dagaal
aad u kulul, markiina uu arkay Muthanna safafkii Muslimiinta oo dabcaya ayuu
soo diray nin cod dheer ku qaylinaya oo dadkii ku booriyey jihaadka. Markii
ay muddadii dagaalku dheeraatay ayaa isaga Muthanna iyo asxaabtiisii waxay
Alle ka baryeen inuu lib iyo guul ka siiyo cadawgooda oo uga gargaaro. Kadib
wuxuu Muthanna kaxaystay rag kamid ah halyeeyadii Muslimiinta oo weerar
darani ku qaaday dhankii Mahraan oo durkiyey ciidankii midigta ee Furus,
waxaana Mahraan dilay wiil kamid ah Carabtii Nasaareyda kana dhashay banii
Taqlab, oo faraskiisiina ka furtay. Sidaa waxaa xusay Seyf bin Cumar.
Ibnu Isxaaq waxuu isaguna leeyahay:" Waxuu ahaa ninkii Mahraan dilay Al
Mundir bin Xassaan bin Diraar Al Dhabyu, kaasoo waran la riday, kadibna
Jariir bin Cabdullaahi Al Bujali baa madaxa ka gooyey, markaasay isku
qabsadeen hubkiisii, waxaase markii dambe qaatay Jariir bin Cabdullaahi Al
Bujali.
Majuustii waa ay jabeen, markaasay Muslimiintiina firxadkoodii raacdeysteen
oo ay laayeen, Muthanna bin Xaarithana wuxuu uga hor maray buundadii si
aysan u gudbin oo Muslimiintu u laayaan. Maalintaa iyada ah iyo habeenkeedii
ayay Muslimiintu raacdeysanayeen fiigoodii oo waxay helaanba laynayeen.
Waxaa la yiraahdaa:" Dhacdadaasi wixii ay dileen Muslimiinta iyo kuwii
webiga ku qarqaday isku dar waxay noqdeen 100 000 (boqol kun) Falillaahil
Xamdu.. Halkan waxay Muslimiintii ka qaniimeysteen qaniimo aad u tiro badan
oo aan la soo koobi karin, kadibna bishaaradii iyo khumuskii qaniimada ayaa
waxaa loo diray dhanka amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab.
Dhanka kale Muslimiinta waxaa looga dilay dhacdadaan tiro badan, waxayna
dhacdadani ahayd mid loogu gogol xaarayo in laga takhalluso boqortooyadii
Furus ee boqollaalka sano dunida ka talineysay. Muslimiintii waxay
tamkiiniyeen dhul aad istaraatiiji u ah oo ah nawaaxiga labada webi ee
Dajlah iyo Furaat. Dhacdadan Buweyb ee iyadu ka dhacday dhulka Ciraaq waxay
u dhigmataa dhacdadii Yarmuuk ee ka dhacday dhulka Shaam.
Furus oo Boqortay Yazdajrid
Boqorkii hore ee Sheyriin ayaa reer Kisraa inta isku soo aruuriyey qol ku
xiray dabeetana wada laayey raggoodii oo daayey dumarkoodii. Yazdajrid
hooyadiis waxay kamid ahayd dadyowgaasi la soo qab qabtay ee iyagu la
doonayey in wiilashooda iyo raggoodu la laayo, waxayna markaa wadatay
wiilkeeda Yazdajrid oo markaasi kuray yar ahaa. Kadib bay si hoos ah
abtiyaashii ugu yeeratay oo ka dalbatay inay wiilkeeda u qariyaan, iyagiina
intay qaadeen bay deegaankooda la aadeen. Markii ay dhaceen wixii dhacay ee
aanu soo tilmaannay sida dhacdooyinkii Jassar, Buweyb iyo dhacdooyinkii
lamidka ahaa, la dilayna wixii la dilay ee madaxdii Furus kamidka ahaa, iyo
in weliba firxadkoodii raacdo lagu hayo oo dhul badan oo istaraatiiji ahina
laga qabsaday ayay arrintaasi baaseysteen reer Furus. Waxay garan waayeen
halka ay cilidi ka jirto, goor ay sidaa yahiin ayay maqleen in uu Cumar soo
diray Sacad bin Abii Waqaas iyo ciidama uu hoggaaminayo. Markaasay
madaxdoodii shir u fadhiisteen, waxayna keeneen labadii ugu sarreysay
hoggaanka Furus ee kala ahayd Rustum iyo Feyruzaan, kadibna waxay ku dul
akhriyeen dar daaran iyo goodis isku dhafan, waxayna ku yiraahdeen:"
Haddaydaan u istaagin dagaalladani waanu idin dileynaa labadiinnuba''. Kadib
qeyb kamid ah madaxda ayaa waxay keenen ra'yi ah in dumarkii reer Kisraa
meel waliba la isaga yeero oo la weydiiyo tii hayso wiil reer Kisraa ah''.
Mid waliboo kamid ah dumarkii reer kisraa marka la weydiiyo inay dhashay
wiil, way inkireysay iyadoo u baqayso in laga dilo. Sidaasi kama aysan
suulin jeer markii dambe ay keeneen Ummu Yazdajrid iyo wiilkeedii Yazdajrid,
markaasay wiilkeedii Yazdajrid boqreen isagoo 21 jir ah, waana wiilkii uu
dhalay boqorkii hore ee Kisraa (boqor Shahrayaar), waxayna casileen Bowraan
bint Kisraa, taasoo iyadu hoggaanka kula heshiisay markii hore Rustum. Reer
Furus aad bay ugu farxeen boqridda Yazdajrid waxayna la hor istaageen hiil
iyo hoo aan lala dhicin, waxayna madaxdii Furus warqado u dirsadeen
goballadii dhulkooda si ay u maqlaan una adeecaan boqorka cusub, iyagiina
raynrayn iyo riyaaqid ayay ku qaabileen. In badan oo dadkaasi kamid ah baana
ballamahii ay horey Muslimiinta ula galeen ka baxay, iyagoo aaminsan inay
awooddii Furus imminka soo laabatay, maadaama reer Kisraa dib loosoo
celiyey. Tanina waxay noqotay mid ay ku kedsoomeen sidaynuba arki doonna
hadduu Alle idmo.
Muslimiintii goobahaa kusugnayd baa dib loosoo riixay, markaasay iyagiina
warqad u dirsadeen dhankii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab iyagoo
ogeysiinayo xaaladda sida ay tahay. waqtigaasi wuxuu ahaa dhammadkii
sanadkan yacnii 13-kii Hijriga Bishii Dul Qacdah, markaasoo uu Cumar soo
amray inay ku sugnaadaan darfaha dhulka Furus.
Sida dhabta ahi ee ay badi culimaayi Siirah qabaan, waxay tahay inuu Cumar
diray Sacad sanadkii 14aad ee hijriyada, sida aynu arki doonno Alle
idinkii.
Imminkuna aanu u weecanno dhankaa iyo dhul furashadii Shaam, dhacdooyinkii
sanadkan 13aad ee Hijriga.
Furashadii Dimashiq
Markii ay ciidamadii Muslimiinta furteen Yarmuuk, kadib buu Khaalid ku dul
akhriyey ciidankii warqaddii ka timid Madiina iyo dhankii Cumar, taasoo
caddeyneysay geeridii ku timid khaliifadii Rasuulka SCW ee Abuu Bakar iyo in
uu khilaafadii qabtay Cumar bin Al Khaddaab iyo in weliba imaaradda Shaam
masuul looga dhigay Abuu Cubeydah bin Al-Jarraax, Khaalid-na uu ku xigeyn u
noqdo. Haddaba markaas bay dhaqaaqeen Abuu Cubeydah iyo Khaalid iyo
ciidamadoodii oo ay Maraj Sufur aadeen iyagoo qorashahoodu ahaa in ay
go'doomin ku sameeyaan Dimishiq, Yarmuuk-na waxaa lagu dhaafay fardooley uu
hoggaaminayo Busheyr bin Kacab, Goor ay ciidamadii Muslimiinta ku
suganyahiin goobta Maraj Sufur ayaa waxaa u yimid khabar ah in uu cadawga
gurmad uga yimid dhanka Ximsa iyo in koox tiro badan oo Ruumaan ahna ay
iskugu tegeen Fixli oo ka mid ah dhulka Falastiin (goobta Ardul Ghowr).
Waxuu markaasi Abuu Cubeydah kala garan waayey tii uu ka billaabi lahaa
Dimishiq ama Fixli. Markaas ayuu warqad u diray amiirkii Mu'miniinta ee
Cumar bin Khaddaab, taasoo uu kala tashanayo tii uu ku hor mari lahaa.
Haddaba markaa ayaa waxaa timid jawaabtii Cumar oo uu soo amray in ay ka
billaabaan Dimishiq, waayo waa xaruntii Ruumaanka iyo gurigii
boqortooyadooda, waxuuna amray in uu Fixil u diro koox fardooley ah oo sii
mashquuliso waxuuna yiri:" Haddii uu Alle idiin furo Fixli kahor intaan
Dimishiq la furan, waa sidaanu jecleyn, haddiise Dimishiq aad hor furataan,
uga teg Dimishiq masuul oo adiga iyo ciidankaada ku dhaqaaqa dhanka Fixil.
Haddii aad Fixil furataanna adiga iyp Khaalid aada dhanka Ximsa, Camr iyo
Shuraxbiilna ku dhaaf Urdun''.
Seyf bin Cumar waxuu leeyahay:" Wuxuu Fixil u diray ciidan uu hoggaaminayo
Camaarah bin Makhshiyi, waxuuna ka diray goobta Maraj Sufur, markaasay is
heleen koox fardooley ah oo Ruumaan ah oo tiradoodu tahay 80000 ( siddeetan
kun), dabeeto way furteen ka hor intaysan Dimishiq furan. Gadaal ayaanse ka
xusi doonnaa dhacdadii Fixli iyo ciddii hoggaaminaysay sida ay
Mu'arrakheenta qaarkood kayiraahdeen, hadduu Alle idmo.
Kadib Abuu Cubeydah waxuu diray ciidan uu madax uga dhigay Dil-Kulaac,
waxuuna u diray inta u dhaxayso Dimishiq iyo Ximsa, si aysan wax gurmad ah u
soo gaarin reer Dimishiq, misna waxuu diray ciidan kale oo uu u diray
Falastiin iyo Dimishiq dhexdooda si ay iyana wax gurmad ah usoo gaarin reer
Dimishiq. Dabadeedna waxuu ka dhaqaaqay Maraj As- Sufur isagoo kusii jeedo
dhanka Dimishiq si uu go'doomin adag ugu qabto, waxuuna dhisay ciidankiisii
isagoo dhaxda madax uga dhigay Khaalid bin Waliid, Camar ibnul Caasna labada
dhinac mid kamid ah ayuu u dhiibay. Ciidanka Farooleyda waxuu madax uga
dhigay Cayaad bin Qanam Al Fihri, kuwa lugtana waxuu u dhiibay Shuraxbiil
ibnu Xasana isaguna Abaa Cubeydah waxuu hoggaaminayey labada dhinac mid
kamid ah. Kadib way dhaqaaqeen, oo dul degeen Dimishiq oo go'doomin daran ay
kuqabteen, waxaana markaa Dimishiq madax ka ahaa boqor la oran jiray
Nasdhaas bin Nasdhuus. Ciidankii Khaalid waxay degeen dhanka bariga albaabka
Keysaan, Abuu Cubeydana waxuu degay dhanka albaabka Jaabiyatul-Kabiir,
Yaziid bin Abii Sufyaan iyo ciidan uu hoggaaminayeyna waxay degeen dhanka
albaabka Jaabiyatus-Saqiir, Camr ibnu Al Caas iyo Shuraxbiil-na waxay degeen
albaabadii kalee magaallada. Waxay Maalintaa ciidamada Muslimiinta xireen
manjaniiq oo ay rideen dabaabaat, waxayna go'doomiyeen go'doomin tii u
darneyd, waxaana lasheegaa inay go'doomintaasi ku hayeen muddo 70 casho,
waxaa kaloo la yiri muddo 4 bilood, mise 6 bilood ama waxaa kaloo la yiri 14
bilood, wallaahu aclam.
Reer Dimishiq way diideen inay soo baxaan, waxayna u gurmad dirsadeen
boqorkoodii Hiriqal, si uu ugu soo gar gaaro ciidamo gurmad ah, hase ahaatee
ciidamadii gurmadka ahaa ee uu soo diray ma aysan soo gaarin, oo waxay soo
dhaafi waayeen kuwii uu Abuu Cubeydah dhexda dhigay ee Dil Kulaac. Markii ay
reer Dimishiq yaqiinsadeen inuusan gurmad soo gaari karin, bay xaaladdu aad
ugu darraatay, oo ay daciifeen, Muslimiintiina go'doomintii bay sii
adkeeyeen, waxana la galay waqtigii Jiilaalka oo qabow darani yimid,
xaaladdiina ay Muslimiintii ku adkaatay, markaasuu Illaahay qadaray in wiil
loo dhalo boqorkii magaalada, markaasuu xaflad heer sara ah sameeyay oo
khamri la wada cabbay, markaasay wada daateen dadkii iyagoo wada sakraansan
oo ay wada seexdeen.
Amiirka ciidamadii fadhiyey albaabka Keysaan ee Khaalid bin Al Waliid wuxuu
ahaa mid aanan seexan oo aan la seexinin, waxuu ahaa halyeey habeennada
dagaalka soo jeedo. Waxuu dareemay daganaashaha caawo ka muuqda dhanka
cadawga iyo shanqadh la aanta xaggooda, markaasuu damcay inuu war jeefo,
hase ahaatee waxaa u dhaxeeyay gidaar aad u weyn iyo god meesha ka qodnaa oo
biyo ah. Khaalid waxuu soo kaxaystay qaar kamid ah sanaadiidii iyo
halyeeyadii ciidanka oo ay kamid ahaayeen Al qacqaac bin Camr iyo Al Macduur
bin Cadiyi iyo qeyrkooda, waxayna soo dhex jibaaxeen toggii oo ay dabaal
kusoo gudbeen, markiina ay soo gaareen gidaarkii, ayaa waxay tuurteen xargo
oo ay ku qabsadeen biro meesha gidaarka ku yaallay, markaasay ku koreen jeer
ay dhinaca kale uga degeen. Markaasay laayeen waardiyaashii goobtaa joogay
iyo wixii meesha ka dhawaa oo dad ah, dabeetana albaabkii bay fureen,
markaasay ku dhawaaqeen takbiir (Allaahu akbar) dabeetana waxaa yimid
ciidankii Khaalid ee albaabka Keysaan fadhiyey markii ay soo galeen bay
laayeen, wixii ay arkaanba oo magaaladi dhan dhex qaadeen.
Dadkii magaallada markay maqleen takbiirtii Muslimiinta ayay iyagoon waxba
garaneynin u kala ordeen albaabadii, koox kastoo albaabkii Keysaan xaggiisa
u oradaana ma aysan sii noolaan, oo waxaa la dilay dil kii u darnaa, waxaana
ka shaqeeyay ciidamadii Khaalid bin Waliid, kuwii kalena ee dadkaasi meeshaa
deganaa waxay u carareen dhankii albaabadii kale, markaasay Abuu Cubeyda iyo
amaraa'di kale ka fureen oo ay heshiis ka dalbadeen, markaasay magaalladii
heshiis kusoo galeen. Waxayna bartama magaallada ku kulmeen Khaalid oo
dhankiisa xoog kusoo furtay, markaasay ku yiraahdeen:" Raggu waanu la
heshiinnay''. Markaasuu isagiina yiri:" Aniguna xoog ayaan kusoo furtay oo
wax heshiis ahna ma ina dhex marin''. Halkii ayuuna kur goyntii cadawga
kasii waday.
Abuu Cubeydah ayaa la hadlay Khaalid oo u tilmaamay inuu dagaalka joojiyo
maadama uu la heshiiyey dadka, Khaalidna waa uu maqlay oo adeecay. Madaxdii
ciidamada Muslimiinta waxay ku kulmeen meel ay ku taallay kaniisad la oran
jiray Al Maqsilaadh.
Magaallada Dimishiq culimadu way isku khilaafaan, ma heshiis baa lagu furtay
ama xoog? Waxaysa badankoodu ku kulmiyaan in Dimishiq lagu furtay bar
heshiis, barka kalena xoog, waana sida ay badi qabaan culimada taariikhda
wax ka qorta. Waxaa lagu xukmiyaa in barka Khaalid bin Waliid lagu furtay
xoog, barka kalee madaxdii kalena lagu furtay heshiis. Haddaba sidaa iyada
ahi magaallada waxaa ku yaallay 15 kaniisadood, oo ay ugu weyneed kaniisad
la oran jiray Yuuxannah, labo qaybood ayaana loo qeybiyey Kaniisaddaasi
Yuuxannah oo bar kamid ah waxaa laga dhigay masjid, barka kalena
kaniisadnimadeedii ayay ku baaqi noqotay. Sidii kaniisadda loo kala qaybiyey
ayaana magaalladii loogu xukmay in barkeeda lagu furtay heshiis barka kalena
xoog iyo seyf.
U Diriddii Khaalid ee Dhanka Al Buqaac
Kadib baa Abuu Cubeydah waxuu Al Buqaac u diray Khaalid, markaasuu seyf ku
furtay. misna waxay goobta Ceynu Meysuun isku heleen ciidamo Ruumaan ah oo
uu hoggaaminayo nin la oran jiray Sinaan oo waxaana dhex maray dagaal,
halkaanna waxaa Muslimiinta uga shahiiday jamaaco badan, sidaa baana meeshaa
mardambe loogu baxshay Caynush-Shuhadaa. Kadibana waa ay jabeen cadawgii
Ruumaanka.
Waxuu Khaalid halkaa kula heshiiyey reer Baclabak..
Kadib Abuu Cubeydah waxuu magaalladii Dimashiq uga tegay Yaziid bin Abii
Sufyaan, kaasoo isagu markii hore ku wajahnaa jihadeeda. Yaziid-na waxuu
diray sirriyad ama wardoon uu hoggaaminayo Dixyah bin Khaliifah Al Kalbi oo
uu u diray dhanka Tadammur si uu arrinkeeda dhan ugu tuuro, waxuu kaloo
misna diray Abuu Zahraa Al Qusheyriyu oo uu udiray dhanka Bathaniyah iyo
Xowraan, waxuuna ku furtay heshiis. Qaryooyinkii ku teedsanaa Dimishiq oo
idil waxaa badi lagu furtay heshiis, gacanta Yaziid bin Abuu Sufyaan.
Khaliifah bin Khayaad wuxuu ka soo weriyey Cabdullaahi ibnu Muqiirah oo
isaguna aabahiis kasoo weriyey inuu yiri:" Dhulka Urdun Shuraxbiil baa xoog
ku furtay marka laga reebo Dabariyah oo uu ehelkeedii kula heshiiyey''.
Ibnu Isxaaq waxuu xusay in Baclabak iyo Ximsa la furtay sanadkii 14aad ee
Hijriga bishii Dulqacda, laguna furtay gacanta Abuu Cubeydah bin Jarraax
heshiis ahaan.
Dhacdadii Fixli
Culimo badan oo kamid ah Culamaayi Siirah waxay xuseen in Fixil la furtay ka
hor Dimishiq sidaynu soo tilmaannay, waxaase qabo inay Fixil ka dambeysay
Furushadii Dimishiq Al imaam Abuu jacfar Ibnu Jariir Ad Dhabari, sidaana
waxaa ku raacay Seyf bin Cumar Al Tamiimi sida ku sugan siyaaqadiisa oo ay
kasoo weriyeen Abii Cuthmaan Yaziid bin Useyd Al Ghasaani.
Waxay soo min guuriyeen in markii la furtay Dimishiq lagu dhaafay Yaziid bin
Abii Sufyaan, ciidankii kalena ay aadeen dhanka Fixil, waxaana ciidankan
Fixil u baxay hoggaaminayey Shuraxbiil bin Xasana, ciidanka hore waxaa madax
looga dhigay oo hoggaaminayey Khaalid bin Waliid, kuwa midigtana waxaa
hoggaaminayey Abuu Cubeydah bin Al Jarraax, dhanka bidixdana waxaa loo
dhiibay Camr bin Al Caas, fardooleyduna Diraar bin Al Azwar (waxaa kaloo la
sheegaa inuu Diraar kushahiiday dagaalladi aynu soo xusnay midkood).
Ciidamada lugta waxaa hoggaaminayey Cayaad bin Qanam Al Fihri, guud ahaan
ciidankaas oo idilna waxaa madax u ahaa Shuraxbiil bin Xasanah. Way
dhaqaaqeen ciidamadan, waxayna abbaareen dhanka Fixli.
Markii ay Muslimiintii gaareen goobtaasi Fixli ee Ardul Qowr ayay Ruumaankii
waxay isugu tegeen Beysaan, dabeetana waxay soo deeyeen biyahii dhulkaas oo
iyagii iyo Muslimiintii kala dhex galay dhulkiina ka dhigay dhul dhiiqo
badan oo cagtu qaban karin (waxaaba la sheegaa in sababtaasi darteed
dhulkaas loogu baxshay Ardul Qowr, magacaasoo dhulkaasi markii dambe loogu
yeeri jiray). Sidaynu soo xusnay guud ahaan ciidamada Muslimiinta waxaa
madax u ahaa Shuraxbiil bin Xasana, gaalada Ruumaankuna waxaa hoggaaminayey
Saqlaab bin Makhraaq, markaa bay Muslimiintii degeen, waxay dhowraanna waa
sidii ay arrini ku dambeyn lahayd oo Rabbi ayay talo saarteen. Amiirkii
ciidamadaasi Muslimiintuna waxuu ahaa mid digtooni xad dhaaf ah qabay oo
xitaa hurdadiisu ay yareeyd, sidaa si lamid ahina ciidamadii Muslimiintoo
dhami iyaguna xadrigoodu taam buu ahaa. Haddaba goor habeen ah bay
Ruumaankii u maleeyeen inay Muslimiintu wada hurdaan, waxayna damceen inay
soo dooxateeyaan oo wada laayaan, hase ahaatee waxay Muslimiintii u wada
boodeen mar qura sidii boodidda uu mar kaliya boodo nin. waxaana dhex maray
dagaal aad u kulul oo ilaa subaxii socday, misna subaxaas illaa uu gabalkii
ka dhacay ayuu sii socday, markiina uu dhulkii madoobaaday gudcurkii
habeennaad dartii bay Ruumaankii jabeen oo amiirkoodii Saqlaabna laga dilay.
Muslimiintiina firxadkoodii bay sii eryadeen oo sii laynayeen jeer ay ka dul
dhaceen biyahii ay markii hore iyagu soo daayeen, oo ay in badan oo kamidi
ku harqadeen, darkaloo badan oo lagu qayaasay 80 000 ( Siddeetan kunna )
Muslimiintii baa laysay, Waxaa kaloo la sheegaa markii horeba inay tiradoodu
ahayd 80 000, waxaana yaraa intii ka bad baadday, halkaasina waxay
Muslimiintii ka heleen qaniimo fara badan iyo maal cusul.
Abaa Cubeydah iyo Khaalid iyo intii la socotay baa markaa waxay u boqaalleen
dhankii Ximsa siduuba amiirkii Mu'miniinta horey usoo amray, waxuuna Abuu
Cubeydah Urdun masuul uga dhigay Shuraxbiil ibnu Xasana oo uu la socda Camr
bin Al Caas. Kadib waxay go'doomin ku qabteen Beysaan jeer ay markii dambe
dadkii deganaa u soo baxeen, waxaana dhex maray dagaal aad u weyn oo durtaba
ay markii dambe heshiis dalbadeen, markaasuu kula heshiiyey mid lamida
heshiiskii reer Dimishiq. Sidaa si lamid ahina Abul Acwar Al Sulami ayaa
reer Dhabariyah kula heshiiyey.
SANADKII 14AAD
Bilashadii sanadkani howlihii sidii hore waa ay ka fududaadeen, waxaanna soo
qaadan doonnaa waxyaabahihii dhacay inagoo marba qaadaa dhigi doonno
dagaalladii kasocday labada dhinac (Furus iyo Ruum).
Si ay markaasi inoogu fududaato inaanu fahamno qaabkii dhacdooyinka, anagoo
marka mid qaadan doonno ayaa waxaan hadda ku hor mari doonnaa dagaalladii
iyo dhacdooyinkii ka socday dhanka Furus oo sanadkii hore inoogu joogay
''BOQRIDDII YAZDAJRID''.
Billowgii sanadkan ayay ahayd markii uu amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin
Khaddaab uu dadka ka dhex istaagay isagoo ku boorinayo jihaadka iyo
dagaallada ka soconaya dhulka Ciraaq. Taasina waxay ahayd ka gadaal markii
laga soo guddoomay muwaasimtii xajka ee sanadkii 13aad iyo kadib markuu
maqlay wixii ciidamadii Muslimiinta kusoo gaaray dagaalkii Jassar iyo dilkii
amiirkii ciidamadaas ee Abuu Cubeydah bin Mascuud Illaahay ha u naxariistee,
iyo in waliba madaxdii Ciraaq badidoodii laga soo saaray goobahii ay horey u
qabsadeen, in badan oo kamid ah dadkii jizyada dhiibayay ee horey
Muslimiinta heshiiska ula galayna ay ballamahii ka baxeen, iyagoo ku
kadsoomay boqorkii cusubaa ee ay Furus caleema saaratay, sidii isagoo usoo
celin doono saldanadoodii iyo awooddoodii hore, oo uu hor istaagi karo
huganka iyo guuxa Islaamka iyo ehelkiisa.
Waasidaase waxay markaasi madaxdii Muslimiinta ee dhulkaasi ku sugneeyd
warqad u dirsadeen dhanka amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab
sidaynuba soo xusnay, taasoo ay ku ogeysiinayeen xaalladu sida ay tahay iyo
in dhulal badan laga soo saaray, waxayna ka dalbadeen inuu gurmad culus u
soo diro. Sababihii dhaliyey inuu Cumar horaantii sanadkan dadka ku booriyo
jihaadka dhulka Ciraaq ayaa waxay ahaayeen kuwaas aanu soo xusnay. Markaa
iyada ah buuna la dhaqaaqay ciidan culus oo uu isla isagu naf ahaantiisu
hoggaaminayo. Ammintu waxay ahayd maalintii kowaad ee bishii Muxarram ee
isla sanadkan, waxuu magaalladii Madiina kala dhaqaaqay ciidan culus oo uu
isagu hoggaanka u hayo, magaaladii Madiinana waxuu ku dhaafay Cali bin Abii
Dhaalib, waxuuna la dhaqaaqay ciidankiisii jeer uu gaaray goob la yiraahdo
Suraar oo ah meel biyo leh, halkaas ayuuna dejiyey ciidamadiisii. Waxaa la
socday ciidankaas halyeeyadii iyo culimadii saxaabada oo ay kamid ahaayeen
Cuthmaan bin Cafaan, Sacad bin Abii Waqaas, C/Raxmaan bin Cowf iyo kuwa
kale. Cumar waxuu amray in la addimo salaadda oo jamaaco lagu tukado, kadib
buuna dadkii ogeysiiyey shir loo wada dhan yahay oo uu kala tashanayo inuu
baxo iyo in kale, magaalladii Madiinana waa uu u cid diray si Cali loogu
yeero oo uu showrada uga qayb qaato. Markii uu Cali yimid showradiina la
billaabay badi saxaabadii waxay ku taliyeen in la baxo oo amiirka
Mu'miniintuna uu ciidanka hoggaamiyo, raggii ra'yigaasi sida weyn ugu
dhegnaa waxaa kamid ahaa Cuthmaan ibnu Cafaan iyo qaar kamid ah odayaashii
saxaabada, hase ahaatee C/Raxmaan bin Cowf baa isagu taa caksigeeda la
yimid, waxuuna isagu ra'yi ahaan qabay in amiirka Mu'miniinta uusan bixin oo
uu booskiisa cid kale diro, waxuuna yiri:" Anigu waxaan arkaa (amiirkii
Mu'miniintoow!) haddii lagu jebiyo, iney jab ku tahay oo ay taasi daciifin
doonta Muslimiinta dunida oo idil, haddaba dir booskaada nin kale oo adigana
iskaga laabo magaallada Madiina''. Cumar bin Khaddaab ra'yigaas buu qaatay,
markaa bay dadkii lideen ra'yigii C/Raxmaan bin Cowf oo ku tilmaameen mid
sahiifnimo ah.
Waxuu yiri Cumar (isagoo ibnu Cowf la hadlayo):" Oo yaay kula tahay inaan
dhulka Ciraaq u dirno?
Waxuu yiri:" Waad heshay?
Waxuu yiri:" Oo waayo?
Waxuu yiri:" Asad fii Baraathinih Sacad bin Maalik (Sacad bin Abii Waqaas).
Kadib waxuu Cumar qaatay ra'yigii iyo fikirkii C/Raxmaan bin Cowf,
ciidamadiina waxuu u dhiibay Sacad bin Abii Waqaas oo uu u dardaarmay. Waxaa
kamid ahaa dardaarankiisii :
Sacad ibnu Uheyboow!! (Uheyb bin Cabdimanaaf waa awoowga Sacad bin Abii
Waqaas iyo adeerka Aamina bint Wahab bin Cabdimanaaf- Nebiga SCW hooyadiis)
yaysan ku kedin in lagu yiraahdo waa abtigii Rasuulka SCW iyo saaxiibkiis,
Illaahayna xumo kuma tir tiro xumo kale, ee waxuu ku tir tiraa xumuhu
wanaagga, Majirto qof isago iyo Alle Sarreeye uu ka dhaxeeyo wax xiriir ah,
oo aan ka ahayd mid ku sugan daacadda Alle, dadka kooda shariifka iyo kooda
daciifka ahba daatada Alle waa ay u siman yahiin, Allaah waa Rabbigooda,
iyaguna waa addoomadiisa. Amarka eeg Sacadoow! kii aad ka aragtay Rasuulkii
Alle SCW tan markii lasoo diray jeer uu naga faaruqay, oo laasim markaa
amarku waa isagee, tani waa waanadeydii aan kuu dardaarmayey oo haddii aad
ka weecato oo ka dacal dhacdo, markaa waxaa burayo camalkaadii oo waxaadna
noqoneysaa mid khasaaray''.
Markii uu damcay Sacad inuu dhaqaaqo ayuu misna Cumar yiri :" Sacadoow!
waxaad u tegi doontaa arrin kulul (dagaal ) ee ku sabir oo hakugu kulanto
cabsida Allaah. Ogoow cabsida Allaah waxay kulmisatay laba arrimood (oo kala
ah) ku sugnaashaha daacaddiisa iyo ka fogaanshaha macsidiisa. Daacaddiisu
waa in loo carooda yacni la naco adduunyada oo la jeclaado aakhiro.
Caasinnimaduna waa in la jeclaado adduunyada oo loo carooda aakhiro, yacni
la naco.
Sacad wuu dhaqaaqay waxuuna abbaaray dhankii Ciraaq isagoo ay la socdaan
duulkiisii, markiina uu gaaray goobta Nahru Zaruud oo uu ku dhawyahay inuu
la kulmo Al Muthanna bin Xaaritha oo midiba midka kale uu u xiisho qabo, buu
Muthanna geeriyooday, waxuuna u geeriyooday dhaawac kasoo gaaray dagaalkii
Jassar ee uu ku geeriyooday Abuu Cubeydah bin Mascuud Al Thaqafi.
Waxuu Muthanna ciidamadii Ciraaq usii dardaarmay inuu masuul u noqda Bashiir
bin Khasaasiyah. Markii ay Sacad gaadhay geerida Muthanna buu u raxmad
dalbay oo u duceeyay, waxuuna guursaday haweeneydiisii uu ka tegay oo la
oran jiray Salmaa.
Sacad markii uu tegay Ciraaq amiir kastoo kamid ah amiiradii ciidamada
Muslimiinta ee dhulkaasi ku sugneyd waxay wada hoos yimaadeen xukunkii Sacad
oo geyigaas Ciraaq oo idil isaga ayaa amiir ka noqday, siduuba Abaa Cubeydah
bin Al Jarraax oo isaguna tobankii jannada loogu bishaareyay kamid ahaaba uu
masuul uga ahaa Shaam oo idil. Intaa Dabadeed waxuu Cumar sacad u soo diray
ciidamada gurmad ah, waxuuna markii dambe la kulmay ciidamadii Furus
maalintii Qaadisiyah isagoo amiir u ah 30 000 ama 36 000 dagaalyahanno ah.
Cumar waxuu yiri:" Illaah baan ku dhaartaye waxaan isku dhufan doonaa
boqorrada Cajamta (Furus) iyo boqorrada Carabta''. Kadibna waxuu Cumar soo
amray Sacad qaabkii uu sacad u dhisi lahaa ciidanka weerari lahaa
Faarisiinta, waxuuna amray in qabiilo waliba oo kamid ah ciidamada
Muslimiinta laga xulo rag aqoon dheer u leh tolkooda oo markaas koox waliba
la hubiyo tabtooda, kadibna la aado Qaadisiyah.
Sacad sidii buu yeelay waxuuna dhisay ciidamadiisii isagoo ku dhisay amarka
amiirkii Mu'miniinta midig, bidax gaadada dambe, ciidamada lugta iyo kuwa
fardooleyda iyo kowa horeba. Waxuu Cumar usoo doortay qaadinnimada
ciidankaas Cabduraxmaan bin Rabiicah Al Baahili oo loo yaqiinnay Dun-Nuun,
isaga ayaana loosoo xil saaray qaybinta qaniimada iyo fayga. Daaciga
ciidanka iyo kii wacdinayey mar walibana waxaa loo xilsaaray Salmaan Al
Faarisi. Qoridda ciidanka iyo qaniimooyinkana waxaa loo xilsaaray Ziyaad bin
Abii Sufyaan.
Ciidankan waxaa ku jiray 300 iyo dhowr iyo toban saxaabi, 70 iyo dhowr kamid
ahi waxay ahaayeen asxaabtii ka qayb gashay dagaalkii Bader, waxaa kaloona
la socday 700 oo kamid ah dhashii saxaabada.
Kadib Cumar waxuu soo amray inuu Sacad ku dhaqaaqo Qaadisiya, waxuuna amray
inuu qaado jidka oo wixii uu helaana uusan u gaban oo aysan cabsi gelin tira
badni kastoo ay cadawgu ku suganyahiin. Misna waxuu usoo diray warqad kaloo
uu ugu dardaarmayo ciidamada Muslimiinta iyo amiirkooda Sacad, waxuuna u
tilmaamay inuu sabro sabar baliiq ah oo uu Alle hiil iyo gargaarba weydiisto
iyo in uu badiyo qowlka laa xowla walaa quwati illaa Bil-laah. iyo in uu mar
waliba warqad usoo diro isagoo ka codsaday inay warqaddaasi noqota mid u
hadleyso sida isagoo ( Cumar ) uuba u jeedo ama ay muuqdaan ciidamada dhulka
Ciraaq, waxuu Cumar ka codsaday Sacad inuu u sifeeyo halka ay Muslimiintu
marayaan iyo halka ay dagayaan intuba oo maalin waliba iisoo dir warqad ayuu
yiri. Markaa buu Sacad u diray amiirkii Mu'miniinta warqad uu uga warramayo
halka ay kusuganyahiin isaga iyo ciidamadiisii iyo in ay is heli doonaan
Rustum arrinkuna uu Alle ogaal badan yahay sida uu xaal ku dambeyn.
Cumar ibnu Al Khaddaab markay u tegtay warqaddii Sacad ee ka warrameysay
xaaladdii Muslimiinta ayuu u duceeyay ciidanka si guud, gaar ahaanna Sacad
buu u duceynayey har iyo habeenba isagoo Alle uga baryayey inuu nasri iyo
guul ka siiyo cadawga. Sacad horey buu u socday isagoo ku jira dalabka
Qaadisiya, markiina uu marayey meesha la yiraahdo Al Cudeyb baa Muslimiintii
waxaa ku soo baxay jamac Faarisiin ah oo uu hoggaaminayo Sheyrizaad bin
Ardaaweyh, halkaas bayna Muslimiintii ku jibiyeen cadawgii Majuusta oo ay ka
qaniimeysteen qaniimo badan, kadibna qaniimadii buu Sacad intuu qeybiyey
ayuu khumuskiina u diray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar ibnu Al Khaddaab.
Muslimiintii aad bay ugu farxeen guushaas ay gaareen, waxayna u noqotay rayn
rayn iyo farxad iyo niyad dhis.
Kadib waxuu diray siriyad yacni wardoon uu madax uga dhigay Qaalib bin
Cabdullaahi Al-Leythi.
Dagaalkii Qaadisiyah
Kadib Sacad wuu dhaqaaqay waxuuna degay Qaadisiyah oo uu diray siriyaad iyo
wardoonna, waxuuna halkaas ku sugnaa bil uusanna cidi la kulmin kamid ah
Faarisiinta, markaa buu Sacad warqad u diray amiirkii Mu'miniinta Cumar bin
Khaddaab taasoo uu ku ogeysiinayo xaaladda. Reer miyigii iyo ari raacyadii
Furus dhulkoodii bay u yaabeen markay arkeen wardoonnadan galab iyo subax
dul heebaabayo deegaannadii ay xoolahooda ku raacan jireen, markaa bay u
tegeen boqorkii Yazdajrid oo ay ku yiraahdeen:" Haddaydaan naga kaafinin
kuwan (Muslimiinta) oo aydan inooga fillaanin waxaan u dhiibeynaa waxa
gacmahayaga ku jiroo idil, qalcadahana waan ugacan gelineynaa''.
Kadib Faarisiintii shir bay u fadhiisteen, waxayna isku raaceen in la diro
Rustum iyo ciidan uu hoggaaminayo, markaa buu boqorkii Yazdajrid u cid diray
Rustum si uu ugu yimaado, markiina uu u yimid waxuu amray inuu ciidanka
hoggaamiyo oo Muslimiinta uu ka hor tego hase ahaatee Rustum waa uu ka
cududaartay arrintaas mana ahayn ra'yigiisa ra'yi dagaal waxuuna yiri :"
Arrinkaan aad waddaan maaha ra'yi dagaal, in Carabta ciidama la iskaga daba
diraayi waxaa uga adag in hal mar loo diro ciidan culus oo mar qura
jebiyo''. Boqor Yazdajrid wuu diiday waxaan ka ahayn ra'yigiisii ahaa in uu
ciidankaasi hoggaamiyo Rustum, markaa buu Rustum isku diyaariyey bixid iyo
inuu aado dhankii Muslimiinta. Sacadna waxuu diray wardoonno uu u diray
magaallada Xiirah, wardoonnadii waxay usoo tebiyeen in boqorkii Furus ee
Yazdajrid uu amray ciidan culus si ay hal mar u jebiyaan Muslimiinta iyo
inuu weliba ciidankaas madax uga dhigay Rustum bin Farakhzaad Al Armani oo
uu misna u diyaariyey ciidama kale oo gurmad ah. Markaa buu Sacad warqad u
diray amiirkii mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab uu ku ogeysiinayo
arrintaas, markaa buu Cumarna soo diray warqad kale oo uu leeyahay:" Yaaysan
ku kurbo iyo cabsi gelin waxa kaaga imanayo xaggooda (cadawga) ee Alle
kaalmo weydiiso oo isaga talo saaro, una dir xaggiisa (Rustum) nin
(ciidamada Muslimiinta kamid) ah oo indheer garad ah oo ra'yi u saaxiib ah,
si uu xagga Alle ugu yeero, Alle baana yeelaya yeeriddiina aad u yeereysaan
mid itaal darri ku riddo (iyaga Furus) oo dufeyso, maalin walibana iisoo qor
warqad''.
Rustum wuu soo dhawaaday waxuuna ciidankiisii dejiyey goob la yiraahdo
Saabaadh, markaa buu Sacad warqad u diray amiirkii mu'miniinta Cumar bin
Khaddaab uu ku leeyahay:" Rustum waxuu soo degay Saabaadh isagoo la yimid
fardo iyo maroodiyaal uu nagu gilgilayo, waxbase xaggayaga oo aan u aragno
majirto, aan ka ahayn inaan jeclaaday inaan mar waliba kula socdsiiyo
xaaladda''.
Rustum waxuu dhisay ciidamadiisii isagoo ciidankiisa hore oo 40 000 ah madax
uga dhigay Jaalinuus, ciidanka midigtana waxuu madax uga dhigay Hurmuzaan,
ciidanka bidixdana Mihraan bin Bahraan waxayna ahaayeen 60 000, ciidanka
dambena waxuu madax uga dhigay Bandaraan waxayna ahaayeen 20 000. Seyf bin
Cumar waxuu leeyahay:" Ciidamadiisoo idilba waxay ahaayeen 80 000.
Werin kalena waxaa kusugan inuu Rustum la yimid maalintaa 120 000 ciidan ah
oo ay raacsanaayeen 80 000 gurmad ah (waa sida ay culimada mu'arrakhiintu
badidoodu rajaxeen) oo uu sitay 33 maroodiyaal ah, waxaa kamid ahaa
maroodiyaashaasi mid cad oo uu lahaa Saabuur, waxuu ahaa maroodigii ugu
weynaa maroodiyaasha oo hor kacayey ama hoggaaminayey.
Kadib Sacad waxuu diray jamaaco kamid ah saadaaddii Muslimiinta oo ay kamid
ahaayeen: An Nucmaan bin Muqarrin , Furaat bin Xayaan, Xandhalah bin Rabiic
At Tamiimi, Cudhaarid bin Xaajib, Al Ashcat bin Qeys Al Kindi, Muqiirah bin
Shucbah Ath Thaqafi, iyo Camr bin Macdiyakrib Az Zubeydi. Raggani waxay
ahaayeen rag karmeedyadii ciidankaa Muslimiinta, waxaa loo diray si ay
Rustum ugu yeeraan xagga Allaah Sarreeyo iyo Islaamka.
Markay utageen Rustum baa waxuu ku yiri:" Oo maxaa idin keenay? Waxay
yiraahdeen:" Waxaanu u nimmid ballantii uu Allaah inooga kiin qaaday ee ah
qaadashada dhulkiinna, iyo inaan qafaallano dumarkiina iyo carruurtiinaba oo
aan weliba qaadanno maalkiina, arrintaasina innagu si dhab ah baanu u
hubnaa''. markaas ka hor buuna Rustum riyo arkay , taasoo ahayd : Malag
Samada kasoo degay oo aruurshay hubkii Furus oo u wada dhiibay Muxammed (
SCW ) oo Muxammadna uu ku wareejiyey Cumar bin Khadaab.
Sida uu xusay Seyf bin Cumar, Rustum wuu ka warwareegayay inuu la kulma
Sacad bin Abuu Waqaas iyo Ciidanka muslimiinta , waxayna noqotay markii uu
Rustum kasoo baxay caasimadiisii Al Madaa'in illaa iyo intii ay isku
heleen muslimiinta goobta Qaadisiya muddo afar bilood ah.
intaasna wuu diidanaa dagaal uu la galo muslimiinta, habeen walibana intii
muddadaas lagu jiray, marna wuu u goodin muslimiinta, marna wuu sasabi oo
waxuu lahaa wax baan idin siin waan idin arrad tiri, midkiin walibaana
daraahiim ( lacag ) baan siini sanadka markii la gaarana intaas in la mid
inoogu imaada , iyo eraya kaloo lamid ah isagoo raba inay ka laabtaan
dhulka Furus.
Markii ciidanka isku soo dhawaaday ayuu Sacad diray nin kamid ah ciidamada
fardooleyda ee muslimiinta si uu akhbaar uga keeno nimanka majuusta ah ,
waxuuna ahaa ninkaas uu diray Dhuleyxa bin Khuweylid Al Asdi, kaasoo ahaa
ninkii Nebinimada sheegtay hadana toobad keenay oo wanaagsanaaday. Waxuuna
Dhuleyxa raad weyn ku lahaa furashooyinkii Dhulalka Furus. Dhuleyxa waxuu
soo qabtay nin kamid ah majuusta oo uu u keenay Sacad ninkii markuu arkay
geesinimada Dhuleyxa iyo ciidankii uu kasoo dhex qabtay intuu dhamaa, ayuu
islaamay markii dambe .
waxuu ninkaas markii su'aal la weydiiyaba ku mashquulsanaa oo uu ka
sheekeynayay geesinimadii Dhuleyxa bin Khuweylid iyo tirada ciidanka uu
kasoo dhex qabtay intuu la ekaa. Markaasuu Sacad ku yiri:" War inaga daa
taase inooga warran Rustum a, markaasuu yiri:" Waxuu sitaa 120 000 in lamid
ah oo gurmadna waa u diyaar,
Intaas kadib ayuu Rustum soo cid dirsaday isagoo ku leh Sacad: ii soo dir
nin caqli leh oo wax yaqaan, si uu ula naqaasho yacni uu la dooda, markaa
bay ahayd markuu Sacad u diray Muqiirah bin Shucbah. Markii uu Muqiirah u
tegay, ayaa waxuu Rustum guda galay inuu yiraahdo:" Waxaad tahiin
deriskayaga waana idin wanaajin jirnay oo wax xumaan ah idima soo gaarsiin
jirin ee haddaba ku laabto dhulkiinnii, una diidi mahayno tijaaradiinna inay
dhulka yaga timaaddo. Waxuu Muqiirah ugu jawaabay:" Ma nihin inagu kuwa
raadinayo adduun, kaliya hammiga nagu iyo dalabkeennu waa aakhiro, Illaah
baa waxuu inoo soo diray Rasuul uu ku yiri: Waxaan kooxdan (Muslimiinta
ahi) ku salliday cid kastoon diinteydan diin ka dhiganin, iyaga ayaana uga
cad goosanaya, guul ayaanna dushooda yeeli doonaa intay kusugan yahiin
(Muslimiinta) diintan. Waa diinta xaqa ah oo aysan jirin cid ka leexato
illaa Alle wuu dulleeyaa, ciddii qabsataana Alle wuu cizeeya''.
Markaa buu Rustum yiri:" Oo maxay tahay diintu?
Waxuu Muqiirah yiri:" Amaa tiirka aysan ka ansaxmeyn la' aantiisu waa
qiridda inuusan jirin Alle la caabbudo oo aan ka ahayn Alle kaliya,
Muxammedna ( SCW ) uu yahay Rasuulkii Alle SCW, iyo in lagu qanco waxii uu
xag Alle kala yimid''. Waxuu yiri Rustum:" Oo maxaa ka wanaag badan? Oo
maxaa kaloo xiga hadana? Waxuu yiri:" Iyo in laga saaro is addoonsiga ay
addoomadu is addoonsadaan oo addoonnimadu ay u ahaato Alle oo kaliya (
macnaha isaga oo kali addooma loo noqda oo la caabbudo ) ''. Waxuu yiri:" Oo
tanna waa wax wanaagsan, maxaa xigga haddana? Waxuu yiri:" Dadku waa ilmo
Aadam iyo Xawaa, waana walaalo dhanka aabaha iyo hooyaduba''. Waxuu yiri:"
Tanna waa mid wanaagsan''.
Kadib waxuu Rustum yiri:" Bal ka warrama haddii aan diintiina soo galno
maka laabaneysaan dhulkayaga? Waxuu Muqiirah yiri:" Haa Wallaahi, una iman
mayno wax aan ganacsi ama dan kale ka ahayn dhulkiinna''. Waxuu yiri
Rustum:" Tanina waa mid wanaagsan''.
Markii uu Muqiirah tegay buu Rustum uga sheekeeyay dadkii madaxda tolkiisa
wanaagga Islaamka uu leeyahay iyo waxii dood isaga iyo Muqiirah dhex martay,
hase ahaatee waxay ku qaabileen diidmo daran inay qaataan Islaamka. Kadib
Rustum waxuu dalbaday in nin kale loosoo dira
Markaa buu Sacad waxuu soo diray nin kale si uu ula soo dooda Rustum,
waxuuna ahaa ninkaasi halyeygii weynaa ee Ribciy bin Caamir bin Khaalid bin
Camr oo kamid ahaa halyeeyadii Muslimiinta. ( Cumar bin Khaddaab baa gurmad
ahaan ugu soo diray Muthanna bin Xaarith markuu dhulka Ciraaq masuulka ka
ahaa ).
Goobtii uu Rustum fadhiisan jirey waxa lagu qurxiyey xariir, diibaaj, iyo
murjaan iyo waxyaaba kaloo lamid ah, isagiina waxay u dhigeen sariir dahab
ah oo ay ku qurxiyeen wiqyado iyo noocya badan oo kamid ah alaabaha quruxda,
Rustumna waxuu ku fadhiistay sariirtii dahabka si uu u qaabilo waftiga kaga
imanayo dhanka Muslimiinta. Ribciyi waxuu ku lebbisan yahay dhar suuf ah oo
aan qurxaneyn, waa dharkii reer Xijaas lagu yaqiinnay, waxuu kaloo wataa
seyf iyo waran iyo faraskiisa oo kaliya ( faras gaaban ). kamuunan suulin
inuu faraskiisa saarnaa jeer uu yimid daraf kamid ah gogashii weyneed ee
jidkiisa loogu goglay, ula jeedaduna waxay ahayd in Muslimiinta la indho
sarcaadiyo markay dhaldhalaalkaas arkaan oo inta wax yar la siiyo ay sidaa
dhulkoodii ugu laabtaan, maxaase dhacay? Ribciyi wuu ka degay faraskii oo
waxyaabahii la goglay mid kamid ah ayuuba faraskiisii ku xirtay, kadibna
hubkiisii ( warankii iyo seeftii ) buu lasoo galay isagoo ku jeex jeexayo
katiifadihii xariirta ee ay wareen reer Furus. Faarisiintii baa ka dalbatay
inuu dhigo hubka, waxuuse ugu jawaabay:" Anigu idiinma iman oo idinma soo
raadsanin ee waxaan imid markaad ii yeerateen, haddaba igu daayo sideydaan (
anigoo hubkeyga sita ) ama aan iska laabto''. Rustum baa markaa yiri:" Daayo
ha ii yimaadee''. Markaa buu soo galay isagoo warankii ku mud mudayo
xariirtii la goglay, illaa uu kasoo gaaray golahii uu Rustum fadhiyey.
Rustum baa hadalkii billaabay oo waxuu yiri:" Maxaa idin keenay ? Waxuu
Ribciyi ku jawaabay:" Waxaan u nimid inaan ka saarno ciddii doonta is
addoonsiga ay addoomadu is addoonsanayaan oo aan addoonnimada u saarno Alle
xaggiisa, iyo inaan ciriiriga dunida ka saarno oo aan u saarno ballarkeeda,
iyo inaan ka saarno diimanka farada badan oo aan u saarno cadaaladda
Islaamka, Ruuxii taa naga yeelo waan ka yeeleynaa oo waanna ka laabaneynaa,
ruuxiise diida waanu la dagaallameynaa jeer ay ka fusho ballantii Alle naga
qaaday? Waxuu yiri Rustum:" Oo waa maxay ballanta Alle? Waxuu yiri:" Waa
inuu galayo Janno ruuxii ku dhinta dagaalka lala galay kuwa diiday diinta
Islaamka ee ka hor yimid, iyo guul kuwii haray''. Waxuu yiri Rustum:" Runtii
hadalkiinnu waan dhageystay ee dib manoogu dhigeysaan arrinkaan jeer aan
eegno xaalku oo aad idinkuna eegtaan? Waxuu yiri Ribciy:" Haah! immisa ayaad
dooneysaa (inaan dib kuugu dhigo si aad uga soo fiirsataan) maalin ama labo
maalin? Waxuu yiri:" Mayee!! illaa aan u cid dirsanno dadkayagii ra'yiga u
saaxiibka ahaa iyo madaxdii tolkayaga''. Waxuu yiri Ribciyi:" Nooma jideynin
Rasuulkii Alle SCW inaan u sugno cadawgayaga kadib markaan la kulunno wax ka
badan saddex casho, ee fiiri arrinkaaga iyo arrinka qowmkaaga, oo kala dooro
mid kamid ah saddexdii (Jizyo, Islaannimada ama dagaal) markay kuu dhammaado
muddada (saddexda casho ah)''. Waxuu yiri Rustum:" Oo ma seydkoodii
(Muslimiinta) baad tahay? Waxuu yiri:" Maya, laakiin Muslimiintu waa sida
jir qura kooda ugu hooseeya ayaana magan gelin kara kooda ugu sarreeyo''.
Rustum hareeradiisa waxaa markaa isugu yimid madaxdii reer Furus ee
lasocotay, markaasuu ku yiri:" Oo waligiin ma aragteen qof ka hadal qurxoon
oo ka cizi iyo sharaf badan ninkan (Ribciyi) ? Waxay ku yiraahdeen:"
Alleynu ka magan galnay inaad u iilato waxa kan aad u jeeddo oo aad
diintaada uga tegto, oo ma waadan arkeynin dharka uu sito? Markaasuu Rustum
yiri:" Hoog idinku dhacyee ha eegina dharkiisa ee fiiriyo ra'yigiisa,
hadalkiisa iyo hab dhaqankiisa, sideeduna Carabtu maba daneeyaan dhar iyo
cunto toona''.
Maalintii labaad ayuu Rustum soo cid dirsaday si nin kale loogu soo diro,
markaa buu Sacad u diray Xudeyfah bin Muxsin oo sidii Ribciyi oo kale ula
soo hadlay. Maalintii saddexaadna waxaa loo diray Muqiirah bin Shucbah oo
siduu ula hadlayey ku xeel dheeraaday hadalka waqti dheer bayna wada
hadlayeen oo ay wada doodayeen, waxaana kamid ahaa hadalladii dhex maray
sidan:
Rustum ayaa Muqiirah ku yiri:" Miithaalka loosoo qaadan kara soo gallida aad
dhulkayaga soo gasheen waa sida duqsi arkay malab oo yiri: Yaa i gaarsiiya
malabkaas oo markaa heli doono 2 Dirham? Markii uu ku dhex dhacay oo uu ku
maanshoobay ayuu damcay inuu ka baxo, markaasuu awoodi waayey oo misna yiri:
Yaa iga saaro oo heli doona 4 Dirham? Sidoo kale miithaalkiinnu waa sida
dawaco itaal daran oo ku jirta god ku yaal beer, markii uu arkay ninkii
beerta lahaa itaal darrideeda buu u naxariistay oo iskaga tegay. Markii ay
cayishay bay wax badan ka fasaadisay (xoolo iyo beerta iwm bay ka cuntay)
Markaa buu la yimid ciidankiisii oo soo kaxaystay wiilashiisii si uu uga
saaro, hase yeeshee way awoodi waysay cayil dartii markaa buu dilay, haddaba
sidaa oo kale ayaad uga bixi doontaan dhulkayaga''. Kadibna caro darteed buu
Rustum la sii jeestay oo cadceeddii intuu ku dhaartay buu yiri:" Berritoole
baanu idin layn doonnaa''.
Waxuu Muqiirah yiri:" Waad ogaan doontaa''.
Markaasuu Rustum yiri:" Waxaan amray in la idin arrat tiro oo dhar la idiin
siiyo, amiirkiinuna sidoo kale ayaan amray iyo in lasiiyo 1000 Diinnaar iyo
dhar iyo gaadiid, ee innaga noqdo''. Markaasuu Muqiirah yiri:" Oo ma kadib
markii aan itaal darreysiinnay boqortooyadiinnii baa oo aan weliba
daciifinnay awooddiinnii? Muddo ayaanu joogi doonnaa dhulkiinna oo aan
idinka qaadi doonnaa jizyo idinkoo dulleysan, waxaadna inoo noqon doontaan
addooomo''. Markaa buu misna Rustum markale caro darteen la sii jeestay.
Taa ka hor intuusan dagaalku dhicin waxuu Sacad diray rag kamid ah ciidankii
Muslimiinta, kuwaasoo uu u diray dhanka boqorkii Furus boqor Yazdajrid si ay
xagga Alle iyo diinta Islaamka ugu yeeraan. Markay u tegeen boqorkii bay ka
idin dalbadeen inay u galaan, markaasuu isagiina u idmay inay soo galaan.
Boqorku waxuu ahaa mid aan akhlaaq suubban lahayn, edabtiisu aad bay yareed,
tiiyooy udheereed dhallinyarannimo. Waxuu wax ka weydiiyey dharkooda kan ee
ay sitaan magaciisa, kabahooda iwm ee ay siteen. Kol Alliyooy uga jawaabaan
buu ku jees jeesayey oo uu wax ka sheegayey. Dadkii Madaa'in deganaa waa ay
soo baxeen si ay u eegaan dadka ay boqortooyadii Furus ka fadhin weyday.
Waxay arkeen rag dhar suuf ah kulebbisan iyo kabo aan indhuhu soo
jiidaneyn, waxay arkeen diifta ka muuqata misna waxay eegeen waxay gaadiid
ahaan u siteen oo fardo iyo awr weyti ah, waxayna is weydiinayeen su'aalo
dhowr ah oo ay kamid tahay:" Sidey dadka sidan uyaal ay dhulka Furus ula
wareegeen oo ay boqortooyadeenna dusheedda u soo degeen?
Markii dambe boqor Yazdajrid waxuu su'aalay raggii:" Maxaa halkan idin
keenay? Ma waxaad u maleyseen markii aan dhexdayada isku mashquulnay inaad
naga faa'ideysan kartaan? Nucmaan bin Muqarrin baa u jawaabay oo hadalka si
fiican u dhigay, waxaana kamid ahaa kalmadahiisii sidan: " Alle baa inoo
naxariistay oo inoo soo diray Rasuul na tusiyo wanaagga oo na amaro inaan
falno, oo na baro sharta (iyo asbaabteeda) nagana reebay, waxuuna nalagu
ballamay ajiibidda kheyrku inuu yahay wanaag adduun iyo mid aakhiro''.
Kadib markuu ka sheekeeyey Nucmaan marxaladihii ay diinta Islaamka soo
martay iyo halka ay cizi iyo sharaf maanta ka joogto, ayuu u bandhigay
boqorkii inuu soo galo diinta Islaamka ama jizyo ama dagaal, waxuu ku yiri:"
Waxuu Rasuulkayaga SCW na amray inaan ka billawno umadaha noosoo xiga oo aan
ugu yeerno inay nala soo saftaan. Annagu waxaan idinkugu yeereynaa
diintayada, waana diinta Islaamka, waxay wanaajisaa kii wanaagsan (oo ay
wanaag iyo sharaf u siyaadisaa), waxayna dulleysaa midkastoo dulli ah.
Haddii aad diiddaan, arrin tan ugu sharbadan oo ka fudud tan ugu dambeeyso
(dagaalka) ee ugu sharta badan waa jizyo, haddii aad diiddaanna waa dagaal.
Haddii aad yeeshaan diintayada, waxaan idiin reebeynaa kitaabka Allaah oo
aan idiinku qumineynaa inaad isku xukuntaad axkaamtiisa, idinka howlahiinna
iyo dhulkiinnuba waanu idinka laabaneynaa. Haddii aad na siisaan jizyo,
waanu idinka guddoomeynaa waana idin illaalineynaa, haddiisa aad diiddaan
waa dagaal''.
Waxuu yiri boqorkii:" Yazdajrid ha idin laayo.. Waxaanan garaneynin dhul ay
umadi ku sugantahay oo ka xun kana daran weji xumi oo weliba ka tiro yar
idinka. Waxaanu idiin wakiilan jirnay qaryooyinka Dawaxiga (Carabtii tabaca
u ahayd) oo iyaga ayaa inooga kiin filnaa, mana aydan damaacin jirin inaad
kusoo duushaan dhulka Furus''. Waxuu kula hadlay erayo kul kulul, markaa bay
raggii wada aamuseen. Muqiirah bin Shucbah baa istaagay oo hadlay, waxuuna
yiri:" Boqoryahoow! kuwa kani waa madaxdii Carabta iyo kuwii hor kacayey,
waa ashraaf wayna ka xishoodaan dadka ashraafta ah, kuwa sharafta leh
ayunbaana sharfo kuwa kalee sharafta leh, xaquuqda kuwa sharafta lehna
waxaa yaqaan oo kaliya kuwa iyagu sharafta leh. Ammaa xaaladda xun ee aad
nagu sheegtay, maba jirin cid naga xaalad xumeed, ammaa gaajadayaduna
waxaanba cuni jirnay (waxyaaba aan cunno ahayn bahallada, caleemaha dhirta
iwm) waxaanna u arki jirnay inay tahay cunto, ammaa deegaankayaguna waa uun
iska dhulka guudkiisa, dharkayaguna waxuu ahaa waxa aan ka sameysanno
dhogorta geela iyo ariga. Diintayadu waxay ahayd inuu barkayo barka kale
laayo oo darkeen darka kale ku xadgudbo, waxaaba dhici jirtay inuu midkayo
gabadhiisu noolasha ku aaso isagoo nacayo inay raashiinkiisa wax ka cunto.
Xaalkayagu waxuu ahaa kahor sida aan maantadan ku sugannahay sida aan kuu
sheegay, markaa buu Alle inoo soo diray nin macruuf ah oo aan garaneyno
nasabkiisa, wajigiisa iyo dhalashadiisa, dhulkiisu waa kan ugu kheyr badan
dhulkayaga, xasabkiisu waa kan ugu kheyr badan axsaabtayada, aqalkiisuna waa
kan ugu kheyr badan aqallayada, tolkiisu waa kan ugu kheyr badan tolkayaga,
isaguna naf ahaan waa kaayaga inoogu kheyr badan. Waxuu inoogu yeeray
arrinka (diinta) markaasay cidina ajiibin. Qofkii ugu horreeyay ee raaco
waxuu ahaa khaliifadii isaga ka dambeeyey (Abuu Bakar). Waxaanu niri been
baad sheegtay, suu yiri run baad sheegtay, saan wax ka naaqusinnay markaasuu
isaguna u siyaadiyey. Markaa buu Alle markii dambe quluubtayada ku tuuray
rumeynta iyo raaciddiisa, markaa buu dhex qaaday annaga iyo Rabbiga uunka
dhexdeenna, wax waliboo uu nagu yiraahdo, waa qowlka Allaah, amarkastoo uu
na amrana waa amarka Allaah. Waxuu inagu yiri (Nebigu SCW):" Rabbigiin waxuu
idin leeyahay: Anigu waxaan ahay keli, mana jiraan wax la ila wadaajiyo,
waxaan jiray goor aysan waxbo jirin, shey kastaana wuu hallaagsami doonaa
marka laga reebo wejigeyga. Aniga ayaa abuuray shey walibo, oo xaggeyga ayay
u ahaan doonaa wax walibo, raxmaddeydu way idin haleeshay, waxaana idiin soo
diray ninka kan (Muxammed SCW) si uu idiin tusiyo jidkii aan idinkaga
badbaadin lahaa geeri dabadeed cadaabteyda oo aan idinkugu xalaaleeyo
daarteyda Daarus- Salaam.
Haddaba waxaanu qireynaa inuu (Muxammed SCW) la yimid xaq uuna kala yimid
xaq agtiis, waxuuna yiri:" Ruuxii idinku raaco arrinkan (diinta Islaamka)
waxuu leeyahay waxii aad idinku leedihiin, waxaana dushiisa ahaaday waxa
dushiina ah, kiise diida u bandhigo jizyo , (hadduu yeelana) ka ilaaliyo
waxa aad nafahiina ka ilaalisaan, hadday diidaan la dagaallama waa aniga kan
dhexdiina xakamka ka ah ee kala xukmin, kiinnii idinka mid ah ee la dilo
waxaan gelin doonaa Jannadeyda, kiinnii haraana waxaan ka yeeli doonaa
ciribtiisa guul''.
Waxuu yiri Muqiirah isagoo boqorka dhankiisa markaa hadalka u tuurayo:"
Haddaba dooro jizyo adigoo dulleysan, ama haddii aad doonto seef ama Islaam
oo bad baadi naftaada?
Waxuu yiri Yazdajrid:" War ma waxaan oo kale baad iila imanaysaa? Waxuu yiri
Muqiirah:" Ma ahan wax aan ula tegay qof aan ila hadlin, haddii uu qof kale
oo aan adiga ahayn ila hadli lahaana waan ula tegi lahaa''. Markaa buu
Yazdajrid yiri:" Haddaysan dembi ahaan lahayn in ergada la dilo, waan idin
layn lahaa, wax agteyda idiin yaalla majirto''.
Waxuu markaa Yazdajrid la hadlay dadkiisii oo uu ka codsaday inay u keenaan
juuni weyn si uu carro ugu buuxiyo oo uu qoorta u saaro shariifka kuwan
(muslimiinta ah).
Markii loo keenay carradii buu yiri:" Waa kuma shariifkiinna? Markaa bay
qowmkii wada aamuseen. Caasim bin Camr baa markaa yiri isagoo doonayo inuu
qowmka furto oo uu isagu carrada qaado:" Waa aniga shariifkooda, aniga ayaa
ah ugaaska kuwan ee ii saari carrada''. Waxuu yiri Yazdajrid:" Oo masidaa
baa? Waxay yiraahdeen:" Haah!.
Markaa buu Yazdajrid dusha u saariyey dabeetana uu amray inuu la dhaqaaqo.
Caasim raggiisii kale waalaga hor diray oo intuu carradii qaaday buu la
socday isagoo dhex qaadaya deyrarkii Madaa'in jeer uu u tegay rakuubkiisii
markaa buuna dul saartay oo uu dhaqaaqay.
Asxaabtiisii kale iyana way soo dhaqaaqeen, Caasim ayaana kaga hor maray
amiirka ciidanka. Markii uu Caasim marayey meesha la yiraahdo Baabu Qudeys
oo ah dacal kamid ah Qaadisiyah buu yiri:" Ugu bishaareeyo amiirka lib iyo
guul, waanu ka guuleysan doonnaa Inshaa-Allaah''. Kadib wuu sii socday
waxuuna galay qolkiisii oo uu carradii dhigtay, markaasuu soo laabtay oo uu
utegay Sacad oo uu arrintii uga warramay.
Saxaabadu aad bay ugu farxeen arrintaas waxayna u fasirteen inay tahay
qaadashada dhulka Furus oo dhan, maalinba maalinta ka dambeysaana sharaf iyo
kor ahaansho iyo cissi ayaa u sii siyaadaysay, halka Majuustu dulli iyo dib
udhac iyo dar xumo hor leh iyo wahni iyo dhaciifnimo ay la kulmayeen.
Rustum waa uu dhaqaaqay waxuuna aaday boqorkii si uu usoo weydiiyo waxii uu
kala kulmay Muslimiinta iyo weliba ra'yigoodii, markaa buu Yazdajridna si
cad ugu bayaaniyey xadrigii jawaabahoodii iyo hadalladoodii faseexadda iyo
caqligoodii saafiga ahaa. Waxuu misna u sheegay inay aaminsanyahiin guul
goor iyo goob welibo. Guud ahaan Yazdajrid waxuu Rustum u dul maray waxii
isaga iyo raggii Muslimiinta ee ergada ahaa dhex maray oo hadal iyo dood
ahaa, waxuuna xusay falkiisii doqonnimada ahaa ee uu carrada madaxa u saaray
Caasim bin Camr, taasoo uu isagu u arkayey inuu wax haggaajiyey hase ahaatee
ku noqotay: maxaa iigeeyey? Rustum markii uu dhageystay hadalkii Yazdajrid
iyo carradii uu Caasim madaxa u saariyey buu yiri:" Ninku (Caasim) ma uusan
ahayn axmaq mana ahayd shariifkooda, waxuu doonayey oo kaliya inuu qowmkiisa
furto oo uu isagu carradu qaado, hase ahaatee Illaah baan ku dhaartaye waxay
la tegeen furayaashii dhulkayaga''. Rustum waxuu ahaa Munjim yacni mid
xiddigaha wax ka sheego sidaynu soo xusnayba. Markaa buu diray nin kamid ah
Majuusta si uu uga daba tego haddii uu gaarana uu kasoo celiyo carrada
haddii uu gaari waayo oo carradu ay utegto amiirka ciidanka Muslimiinta ee
Sacad bin Abii Waqaas taa waxay lamid tahay buu yiri inay dhulkayaga nooga
adkaadeen. Ninkii wuu daba galay isagoo doonayo inuu carradu soo celiyo hase
ahaatee waa goorma? Waa goor ay carradii u tegtay Sacad bin Abii Waqaas
Muslimiintiina ay ku farxeen, Faarisiintiina aad bay uga xumaadeen arrintaas
oo waxay caroodeen caro kulul, ra'yigii boqorkuna waxay ku tilmaameen mid
iska waalan.
Aanu u weecanno dagaalkii iyo siduu ku billawday.
Dhacdadan Qaadisiyah waxay ahayd dhacdo tii ugu weyneyd ee ka dhacdo dhulka
Ciraaq, waxayna ahayd mid aad iyo aad u cajiib badan. Markiina ay labadii
qolo is wajaheen, waxay ahayd goor uu Sacad xanuunsanaa oo ay ku dhacday
xanuun la yiraahdo Carqun-Nassaa, waxuuna awoodi waayey fuulidda gaadiidka
(rakuubka ama faraska), markaa baa loo dhisay qasri oo loo goglay labada
dhinacna loo geliyey barkimo si uu halkaa kala socda dagaalka. Dagaal
gelinta ciidanka waxuu u xilsaaray Khaalid bin Curfudhah, ciidanka midigta
waxuu madax uga dhigay Jariir bin C/llaahi Al Bujali, ciidanka bidixdana
waxuu u dhiibay Qeys bin Makshuux. Qeys bin Makshuux, Muqiirah bin Shucbah,
Al qacqaac bin Camr iyo Haashim bin Cutbah iyo rag kaloo halyeeyo ah waxay
ahaayeen raggii ku yimid gurmadka ee uu soo diray Abuu Cubeydah bin Al
Jarraax kadib markuu dhacay dagaalkii Yarmuuk. Ciidanka Muslimiintu waxaa
lagu sheegaa inay ahaayeen 30 000 ama 32 000 ama 36 000, sidaa si aan ahayna
waala sheegaa, calanka ciidanka waxaa dalbaday inuu qaado Cabdullaahi bin
Ummu Maktuum, kadib markii laga fursan wayey ayaa loo dhiibay. Sacad dadkii
buu tujiyey salaaddii duhur oo uu waaniyey oo ku booriyey (dagaalka) waxuuna
akhriyey qowlka Alle Sarreeye:" Dhab ahaan baanu ugu qornay Zabuur kadib
sheegid (horey loogu sheegay looxul maxfuudka) in dhulku ay dhaxli doonaan
addoomayda suubban''. Suuratul Ambiyaa, aayadda 105aad. Raggii qurraada ahaa
ee ciidanka la socdayna waxay akhrinayeen aayadahii jihaadka. Kadib Sacad
wuu takbiirsaday 4 jeer , takbiirtii afraad kadib bay ahayd markii ay
weerarka kulul qaadeen ciidamadii Muslimiinta, markaana waxaa dhex maray
dagaal kulul oo soconayey illaa habeenkii, meydka labada dhinacna waxuu ahaa
mid aad u batay. markaa bay kala hoydeen, subixii dambana way isku soo
jarmaadeen oo dagaalkii ayaa weji cusub ku bilawday sidii lamid ah buuna
usocday meytida labada dhinacna waxay ahayd sidii hore oo kale, markii ay
subixii saddexaad isku soo jarmaadeen buu dagaalkii halkiisii kasii socday
weji kii hore lamid ah buuna ku socday jeer gabbalkii dhacay markaa bayna
kala hoydeen, habeenkaasina waxuu ahaa habeenkii loogu magac daray Leylatu
Al Hariir. Markii la waabariistay subaxii afraad, waxay ahayd markii ugu
darneyd ee uu sida kulul u dhacay dagaalka. Majuustu waxay maalintaas lasoo
dagaal tegeen maroodiyaal sidaynu soo xusnay ay ku argagax gelinayeen
fardaha Muslimiinta, oo mar waliba laf dhuun gashay bay ku ahaayeen, waana
taas tii u diidday weerarro badan oo ay ku qaadeen fardooleydii Muslimiinta
si ay si munaasib ah u dhex galaan ciidanka Faarisiinta. Qaar kamid ah
halyeeyadii Muslimiinta baa markaa laysay maroodiyaashii iyo waxii saarnaaba
iyagoo markii hore indhaha gamuunno uga riday. Rag kamid ah Jamaacadii
Muslimiinta baa maalintaas dhigay wacdaro aad loola yaabay, waxaana raggaasi
kamid ahaa Dhuleyxah bin Khuweylid, Al qacqaac bin Camr, Camr bin
Macdiyakrib, Jariir bin C/llaahi Al Bujali, Diraar bin Al Khaddaab iyo
Khaalid bin Carfudhah iyo qeyrkood. Markii la gaaray bartamahii maalintan
afraad (waa maalinta loo yaqaan Yowmu Qaadisiyah) oo ahayd maalin Isniin ah
bishii Muxarram ee sanadkan yacni 14kii Hijriyada sida uu xusay Iimam Seyf
bin Cumar baa waxaa kacday dabayl qaadday teendhooyinkii Furus oo tuurtay
sariirtii Rustum, markaa buu Rustum cararay oo uu fuulay bakhashiisii
dabeetana jaanta rogtay Muslimiintii baa inta ka daba tegay dishay, waxaa
dilay Rustum nin kamid ah Muslimiinta oo la oran jiray Hilaal bin Calqamah,
waran buu intuu ku tuuray lugta kala helay, markaasuu utegay oo uu madaxa ka
gooyey. Waxaa kaloo la sheegaa markuu dhawaacu soo gaaray buu dalbaday in
loogu yeero nin halyeeyada Muslimiinta kamid ah si uu u dilo intuu nin
ciidanka kamid ah dili lahaa, waxuuna taas u fisirtay inay isagu sharaf
utahay, markaa baa loogu yeeray Al qacqaac bin Camr oo kurka ka jaray.
Jaalinuus isaguu wuu cararay oo firxadkii buu dhexda ka galay. Jabkii kuwii
cararay bay Muslimiintu raacdeysanayeen oo ay laynayeen jeer ay cadawgii
degeen meel oo ay cabbeen khamri markaa bay seexdeen kadib markay
sakraameen. Muslimiintii baa goor aysan ka filaneynin soo kadiyeen oo wada
laayeen, Jaalinuusna waala dilay waxaana dilay Zuhrah bin Xawiyah At
Tamiimi. Markay jabeen oo ay Muslimiintii ka daba tegeen , waxay ka laayeen
30 000, macrikada dhexdeedana waxay uga laayeen 10 000, maalmahii ka
horeyeyna intaas in kudhaw bay ka laayeen. Dhanka Muslimiintuna waxaa ka
shahiiday maalintaas iyo maalmahii ka horreeyayba 2500 Raximahumul-Laah.
Taa ka hor dagaalka intuu socday waa qolka Sacad kula jiray nin maxbuus ahaa
oo Muslimiinta kamid ah, ninkaasi waxuu ahaa Abuu Mixjan At-Thaqafi (Camr
ama Maalik bin Xabiib bin Cumeyr bin Cowf) oo markaa khamri cabbay, markaa
baa la xabbisay laguna xiray qasrigii Sacad, markaa ka horna 7 jeer baa laga
oofiyey xadka cabbida khamriga. Abuu Mixjan waxuu kamid ahaa raggii caanka
ahaa ee kamidka ahaa geesiyaashii Muslimiinta.
Markii uu dagaalku kululaaday baa waxuu Abuu Mijxan arkay fardooleydii
cadawga oo ku gaaf wareegayo halka qasrigii uu ku sugnaa amiirkii ciidanka
ee Sacad bin Abii Waqaas, markaa buu is ciil baday Abaa Mijxan bal haddii
uusan xirnaan lahyn fiicnaan lahaydaa. Halkaas waxuu ka tiriyey tixgabay uu
ku tilmaamayo halka uu reerkiisii iyo hantidiisii uga soo tegay isagoo jecel
inuu jidka Alle ku jihaado iyo weliba isagoo muujinayo inay murug ugu
filantahay maanta isagoo arkayo fardahii cadawga oo gaaf wareegayo qasrigii
amiirka ciidamada Muslimiinta iyo isagii oo taa oo idil ka xiran oo aanan
waxba ka awoodi karin.
Waxuu Abuu Mixjan la hadlay Zubraa oo ahayd Ummu walad u joogtay Sacad bin
Abii Waqaas, waxuu ka dalbaday in ay sii deyso oo ay xarigga ka furto oo
ayna u keento faraskii Sacad si uu ugu dagaal galo, waa haddii uu gelinka
dambe isagoo bed qabo kasoo laabtee waxuu ballan kula galay oo uu ugu
dhaartay inuu halkiisa kusoo laaban doono oo markaa ay xiri doonto. Zubraa
way deysay markaa buu faraskii fuulay oo uu dagaallamay dagaal daran,
Sacadna wuxuu arkayey faraskiisa iyo nin dul saaran, waxuu ninka dul saarani
ula muuqanayay inuu yahay Abuu Mixjan Al Thaqafi, haddana waxaa taas ka
shaki tireysay inuu qasriga ku xirnaa oo uu maxbuus ahaa.
Goortaa iyada ah ee uu dagaalku kululi dhacayey bay haweeneydii Sacad Salmaa
bint Khasfa tii uu horey kaga geeriyooday Muthanna bin Xaaritha ay aragtay
fardahii cadawga oo qasriga kusoo dhawaaday Sacadna uu markaa xanuunsanaa oo
uusan dagaalku kujirin. Markaa bay Salmaa afka furay kadib markay aragtay
qaar kamid ah fardooleydii Muslimiintu oo cararay oo ay ku dhawaaqday:" Waa
Muthanniyaaah!! Muthanna beelay maantuye!''. Sacad bin Abii Waqaas baa
markaa inta ka carooday dharbaaxo wejiga ku dhuftay, Salma bint Khasfa
waxay runtii dhibsatay Sacad oo qasriga fadhiyo oo aan dagaalku ku jirin
xilli Muslimiinta ay dhowr goor sibibaxdeen, waxay Muthanna ugu barooratay
in ay maseyr geliso Sacad oo uu markaa kaco oo uu dagaalku galo, waxayna
xasuusineysay geesinnimadii Muthanna iyo inuusan ahayn nin u seexan jirey
cadawga, hase ahaate dar kale Sacad waxuu ahaa geesi aan gorada laalaadinin,
oo ganidda gamuunka tab heer sare ah u yaqiinay, sidaa si lamid ahina
waxuuba lahaa cududdaar oo waa usuuroobi weyday inuu dagaallamo, hase
ahaatee goobjoog buu ahaa dagaalka xaaladdiisa oo idilna wuu lasocday,
waxaana u diiday inuu ka qaybqaato xanuunkii markaa hayey oo uu la fuuli
waayey faraska ama gaadiidka.
Markii uu Abuu Mixjan kasoo laabtay dagaalka gelinka dambe buu halkiisii
kusoo laabtay oo ballantii oofiyey, markaa bay haweeneydii Sacadna halkii
ku xirtay. Markii uu dagaalku dhammaaday baa Sacad loo sheegay arrintii Abaa
Mixjan markaa buu isagiina iska sii daayey oo wuu cafiyey. Wuxuuna u ballan
qaaday inuu mar dambe jeedali doonin. Asaguna Abuu Muxjin wuxuu ballan ku
galay inuusan dib dambe u cabbin khamri.
Sacad bin Abii Waqaas ciidankii ayuu usoo baxay kadib markuu dagaalka
dhammaaday oo u cududdaartay iyana way u cududdaareen.
Muslimiintii waxay Qaadisiyah ka qaniimeysteen maal tiro badan iyo hub aan
lasoo koobi karin kadib markay ka guuleysteen cadawgoodii, waxuu ahaa maal
aysan horey mid lamid ah u helin ciidamadii Muslimiinta ee geyigaas ku
sungaa ama guud ahaan kuwii xitaa dhanka Shaam joogay. Kadib markii
qaniimadii laga saaray khumuskii buu Sacad u qeybiyey Muslimiinta,
khumuskiina u diray dhankii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab.
Halkaas bay ku jabeen cadawgii Islaamka ee majuustii Furus, waana halkii
lagu boqno gooyey boqortooyadiidii boqolleyda ahayd oo muddo dunida ka talin
jirtay. Waxaa guuleystay xisbigii Raxmaanka iyo ciidamaddii Allaah.
Waa goor warka Qaadisiyah Muslimiintu meel kasta oy joogaanba ay dhowrayaan,
Cumar bin Al Khaddaab laftiisu waqti harsiimo ah oo hanfi kulul dhacaya buu
maalmahaas caadeystay inuu khabarka Qaadisiyah doon doono oo uu waddada
Ciraaq afka saari jirey bal si uu ula kulmo qof ka yimid dhanka Ciraaq oo uu
wax ka weydiiyo Qaadisiyah. Goor uu Cumar waddada Ciraaq hayo isagoo doon
doonayo warka Qaadisiyah baa waxuu arkay qof meel fog kasoo muuqanayo,
markaa buu ka hor tegay oo wax ka weydiiyey. Ninkii waxuu u sheegay in
Qaadisiya la furtay oo ay Muslimiintii ku guuleysteen ayna ka qaniimeysteen
maal iyo hub tiro badan, oo Majuustiina ay ku jabeen. Cumar bin Khaddaab
ninkii buu la sheekeysanayey iyadoo ninku uu saarnaa daabaddiisa (awrka ama
faraska uu sitay) halka Cumarna uu lugeynayey. Markii magaalladii Madiina ay
soo galeen baa ninkii waxuu arkay dadkii oo Cumar kala hadlayo arrimahii
dowladda arrimahii bulshada, markaa buu ninku gartay qofka uu lasocday inuu
yahay amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab, markaa buu ku yiri:" Oo
maxaad iigu sheegi weyday amiirkii Mu'miniintow!! inaad tahayd Cumar? Waxuu
Cumar yiri:" Wax dhiba malaha walaalkayow''.
Sacad bin Abii Waqaas waxuu warqad u diray dhankii Madiina iyo amiirkii
Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab, waxayna warqaddaasi caddeyneysay guushii
Muslimiinta iyo tiradii ka shahiiday iyo weliba inta cadawga laga laayey.
Waxuu Sacad warqaddaasi u dhiibay Cumeylah Al Fazaariyu. Cumar bin Al
Khaddaab warqaddii guusha iyo bishaarada buu ka dul akhriyey mimbarka
dushiisa, waxuuna saxaabadii u sheegay dadkii caanka ahaa ee kaga shahiiday
Qaadisiyah oo uu u horeeyay Sacad bin Cubeyd Al Qaari. Khumuskii qaniimadana
waxuu gaaray magaalladii Madiina.
Dhacdooyin Kale
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar ku kulmiyey dadkii reer Madiina in la tukado
salaadda Taraawixda bisha Ramadaan, isagoo amray inuu dadka tujiyo Ubay bin
Kacab, waxayna ahayd markaa bishii Ramadaan ee sanadkan, goballadiina
warqado ayuu u diray isagoo amrayo in la oogo salaadda Taraawiixda bisha
Ramadaan laguna tukado jamaaco.
Isla sanadkan buu diray Cumar bin Khaddaab Cutbah bin Qazwaan isagoo masuul
uga dhigayo magaallada Basrah isagoo amray inuu dego halkaas oo ciidamada
Muslimiintuna ay la dagaan xarunna uu kadhigto.
Seyf bin Cumar waxuu qabaa inay markaa ahayd sanadkii 16aad ee hijriyada
Cutbana uu ka baxay magaallada Madaa'in oo uu ka aaday Basrah kadib markii
la furtay Madaa'in waqtigaa iyada ahina ay ahayd bishii Rabiicul Awal ama
Rabiicuth-Thaani ee sanadkii 16aad ee Hijriyada. Qaar kalena waxay qabaan in
ay ahayd sanadkan markii uu Cumar diray Cutbah bin Qazwaan. Wallaahu aclam.
Abuu Mikhnaf waxuu soo weriyey in Cutbah bin Qazwaan loo diray Basra isagoo
wato 300 iyo dhowr ciidan ah, markaa buu xaggeedii ku dhaqaaqay isagoo sii
maraya acraabtii dhexda deganeyd illaa ay ciidamadiisii noqdeen 500, waxay
markaa amintu ahayd buu yiri bishii Rabiicul Awal ee sanadkan, waxaana
markaa dhulka Basra loo yaqaanay Ardul Hindi. Waxay ahayd dhul leh dhagaxyo
cad cad. Markii uu tegay Cutbah halkaa baa waxaa kusoo baxay Saaxibu Furaat
(ninkii halkaasi masuulka ka ahaa) oo hoggaaminaya 4000 oo ciidan ah,
markaa bay is heleen, durtaba wuu ka adkaaday ninkii ciidamadaa sitayna wuu
soo qafaashay, markaa buu Cutbah kadhex istaagay dadkii isagoo u khudbeeyay
xasuusiyeyna fadaa'isha iyo wanaagga islaamka iyo in lagu dhego.
Waxa lasoo wariyaa in uu Cumar warqad u qoray Cutbah bin Qazwaan markuu u
dirayey Basra, waxuuna ku yiri:" Cutboow! waxaan kuu wakiishay dhulka Ardul
Hindi (Basra) , waana xawma kamid ah xowmoyinka cadawga, waxaana rajeynayaa
inuu Alle kaaga fillaado waxa hareeraheeda ah oo uu kaaga gargaaro dusheeda.
Waxaan warqad u qoray Al Calaa bin Xadrami si uu kuugu soo gurmado Curfajah
bin Harthama. Markuu kuu yimaado soo dhaweey oo la tasho, uguna yeer
(cadawga) xagga Alle, kii kaa yeelana ka yeel kii diidana ka qaad jizyo,
hadday taa dhicinna waa seyf (yacni la dagaallan). Ugu Cabso Allaah wixii
laguu wakiishay, waxaana kaaga digayaa inay naftaadu kuu saarto isla weyni
oo markaa aakhiradaadu ay kaa fasahaadiso. Waxaad runtii la saaxiibtay
Rasuulkii Alle SCW markaa baad cizoowday dullinnimo dabadeed, oo aad quwad
yeelatay itaal darri dabadeed jeer aad markii dambe noqotay amiir musallad
ah iyo boqor la adeeco. Wax baad oran, markaa baalagu dhageysan, amar baadna
bixin markaa baa la yeeli oo lagu adeeci''. Way dheereed warqaddii
dardaaranka iyo wilaayada ee uu Cumar u diray Cutbah Illaahay haka raalli
noqdee, balse intaasi waxay ahayd nas kamid ah.
Cutbah waxuu tegay Basra oo uu degay. Bishii Rajab ama Shacbaan ee sanadkan
ayuuna furtay Ublah. Markii uu geeriyooday Cutbah, waxuu Cumar masuul uga
dhigay magaalladii Basra Al Muqiirah bin Shucbah.
Sanadkan dhexdiisa ayuu Cumar bin Al Khaddaab jeedalay wiilkiisii
Cubeydillaah iyo jameeca kale oo uu ka oofinayey xadka cabbidda khamriga.
Abuu Mixjan Al Thaqafi iyo Rabiica bin Umayah bin Khalaf ayaa kamid ahaa
iyana dadkii xadka cabbidda khamriga laga oofiyey sanadkan. Waxaa kaloo la
sheegaa in sanadkii hore laga oofiyey Abuu Mixjan ee aanan sanadkan laga
oofin.
Dhanka kale xajka waxaa dadka xajiyey sanadkan Cumar bin Al Khaddaab.
Masuuliyiintiisii goballada waxay ahaayeen sidan:
Shaam waxaa masuul uga ahaa Abuu Cubeydah, Ciraaqna Sacad bin Abii Waqaas,
Baxreen waxaa masuul uga ahaa Cuthmaan bin Abil Caas ama Al Calaa bin
Xadrami, Cummaanna waxaa masuul uga ahaa Xudeyfah bin Muxsin.
SANADKII 15AAD
Maadama aanan sanadkii hore ku xusin wax dhacdooyin ah oo ka dhacay dhulka
Shaam, baan door bidnay inaan hadda ku hor marno dhanka Shaam. Waana in ay
culimo badan badi ku sheegeen dhacdooyinkan aan immika soo min guurineyno
ama aan xusayno inay dhaceen sanadkan 15aad ee Hijriyada, waana sida aan
inaguna ku raacnay maadama ay jamhuurkoodu qabaan inay dhaceen sanadkii
15aad.
Dhacdadii Maraj Al Ruum
Sanadkan bay dhacday dhacdadani sida uu Ibnu jariir xusay. Waxay sababteedu
ahayd kadib markii ay Abuu Cubeydah iyo Khaalid kasoo laabteen Fixil bay u
qasdeen dhanka Ximsa iyagoo fulinayo amarkii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Khaddaab, waqtigaasina waxuu ahaa waqti qabooba ah, markaa baa Abaa
Cubeyda waxaa u muuqatay inuu aado Maraj Ar-Ruum. Boqor Hiriqal baa waxuu
soo diray ciidama Ruumaan ah oo uu madax uga soo dhigay Towdar. Waxuu Towdar
ciidamadiisii dejiyey galbeedka Dimishiq, markaana waxay ahayd waqti qabooba
ah, waana markii Abuu Cubeyda ay u muuqatay in uu aado Maraj Ar-Ruum. Misna
waxaa kaloo uu Hiriqal soo diray ciidan kale oo culus oo uu madax uga soo
dhigay nin la oran jiray Shannas. Ciidamadii Shannas waxay dul degeen Abuu
Cubeydah oo ay kala dhex galeen isaga iyo ciidamadii Towdar, markaa buuna
Towdar u dhaqaaqay dhanka Dimishiq si uu uga saaro Yaziid bin Abii Sufyaan.
Khaalid bin Waliid baa daba kacay raadkii Towdar, Yaziidna markuu ka war
helay inuu Towdar xaggiisa kusoo wajahanyahay buu magaalladii kasoo baxay
isaga iyo ciidankiisii, waxayna is heleen Towdar, halkaa waxaa ku dhex maray
dagaal labadii qolo ciidankii Yaziid iyo kuwii Towdar. Dagaalku wuu socday
waxuuna ahaa dagaal kulul, Yaziidna horey ayuu ka dagaallamayey goor uu
dagaalkii socday buuna Khaalid yimid isagoo gadaal ka laynayey ciidamadii
Towdar ee uu markii horeba ku raad joogay. Halkaa buu Khaalid ku dilay
Towdar ciidamadiisi si daran u laayey, waxaana yaraa intii ka bad baadday.
Muslimiintii waxay halkaa kaga qaniimeysteen Ruumaankii maal tiro badan,
kadib markii la qeybiyey buuna Yaziid magaalladiisii Dimishiq ku laabtay,
Khaalidna dhankii Abii Cubeydah buu u boqaallay.
Waxuu Khaalid u tegay goor Abuu Cubeydah iyo Shannas uu dagaal kulul dhex
maray, halkaasoo goobta Maraj Ar- Ruum uu Abuu Cubeydah ku dilay Shannas
kana laayey maqtala badan ciidamaduu watay, heer maydkoodii uu dhulka
camiray. Firxadkii kuwii jabay buu Abuu Cubeydah eryanayey illaa ay galeen
magaalladii Ximsa. Markaa buu go'doomin ku qabtay.
Furashadii Koowaad ee Ximis
Markii uu Abuu Cubeydah gaaray magaalladii Ximsa siduu u eryanayey kuwii
jabay buu dul degay oo uu go'doomin ku qabtay, Khaalidna wuu ka daba yimid
oo go'doomintii buu wax ka qabtay. Waxay ku qabteen xisaar aad u daran,
waqtigaana waxuu ahaa waqti qabooba ah, dadkii baladkuna way sabreen iyagoo
ku rajo weynaa inay (Muslimiintu) ka laaban doonaan waqtiga uu qaboowgu
darraado. Saxaabadii oo iyagu ka sabar iyo adkeysi badnaa dadka baladka ayaa
waxay muujiyeen sabar aad u sarreyo, halka Ruumaanku gommaduhu daldallaciyey
qaboowgii jiray iyagoo weliba sitay quf lugaha ay qabowga kaga asturtaan,
haddana dhanka kale saxaabadu iyagu waxay wateen oo qura kabahooda oo wax
kale kumaysan sidan lugaha, sidooy tahayna wax daldallaac ama wax lamid ah
makasoo gaarin qaboowgii jirey, waxayna muujiyeen adkeysi badan. Markii uu
waqtigii qaboobaha dhammaaday bay Muslimiintii sii adkeeyeen go'doomintii ay
Ximsa ku hayeen, markaa bay odayaashii reer Ximsa u bandhigeen dadkoodii
inay la heshiiyaan Muslimiinta hase ahaatee way diideen, waxayna
yiraahdeen:" Ma waxaan la heshiinnaa iyadoo boqortooyadii ay inoo dhow
dahay? Waxaa la yiraahdaa Muslimiintii baa maalin maalmaha kamid ah
takbiirsadeen mar qura takbiir ay magaalladii la gilgilatay oo qaar kamid
ah derbiyadiina ay daldallaaceen, markaa bay misna markale takbiirsadeen
takbiir ay guryaha qaar kamid ah la dumeen. Markaa bay caamaddoodii u tegeen
culimadoodii iyo madaxdooda oo ay ku yiraahdeen:" Ma waydaan u jeedin waxa
inagu dul degay iyo waxa aan ku sugannahay, ma waydaan qowmku heshiis nooga
gunteynin? Markaa bay Muslimiintii kula heshiiyeen heshiis lamid ah kii ay
la galeen reer Dimishiq, waxuuna Abuu Cubeydah ku waajibiyey inay bixiyaan
jizyo qoor kasto hodan iyo faqiirba oo ay ku hoos noolaadaan dowladda
Islaamka. Intaa kadibna khumuskii qaniimada iyo bishaaradii ayuu Abuu
Cubeydah u diray dhankii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab isagoo
horey ugu sii dhiibay C/llaahi bin Mascuud Al Hudali, isagiina Abuu Cubeydah
waxuu degay magaalladii Ximsa oo uu markii hore dhankeeda kusoo wajahnaa.
Waxaa markaa lasocday ciidan culus oo ay ku jireen rag halyeeyadii Islaamka
ah oo ay kamid ahaayeen Bilaal bin Rabaax iyo Al Miqdaad bin Camr. Kadib
Abuu Cubeydah waxuu warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin
Khaddaab taasoo uu ku ogeysiinayo in Hiriqal uu gooyey biyahii Jaziiradda oo
uu marna soo baxo marna uu dhakado. Waxaa timid warqaddii jawaabta ee Cumar
bin Khaddaab, taasoo uu ku amrayo inuu Abuu Cubeydah dego magaallada Ximsa
oo uu xarun ka dhigta.
Dhacdadii Qinnasriin
Markii uu furtay Abuu Cubeydah magaalladii Ximsa ayuu Khaalid bin Waliid u
diray dhankii Qinnasriin. Markii uu Khaalid yimid Qinnasriin baa waxaa kusoo
baxay dadkeedii Ruumaankii iyo Carabtii Nasaareyda, waxaana dhex maray iyaga
iyo Khaalid dagaal aad u daran, waxuuna ka laayey khalqi badan.
Ammaa Ruumaankii halkaa ahaa wuu laayey, amiirkoodii Meytaas-na wuu dilay.
Carabtii Nasaareyduna iyagu way cududdaarteen in dagaalkan uusan markii
hore ahayn ra'yigooda, markaa buu Khaalid ka yeelay oo iska daayey, kadib
waxuu galay baladkii oo markaa ay dadkeedi ku aruureen qalcadaha, markaa buu
u yeeray inay usoo dagaan, kadibna wuu furtay Khaalid dhulkaas
Cumar bin Khaddaab markay gaartay sancadii Khaalid bin Waliid ee dhacdadan
buu yiri:" Allaha u naxariisto Abuu Bakar waxuu ahaa mid ragga iiga ogaal
badan, Illaah baan ku dhaartaye ugamaanan cazilin Khaalid raayadda
(masuuliyadda Shaam) waxaan ka ahayn in aan ka yaabay inay isagu dadka tala
saartaan''.
Guuriddii Boqorkii Ruumaaanka Ee Hiraqal
Sanadkan dhexdiisa ayaa boqorkii Hiriqal looga adkaaday dhulkii Shaam oo uu
guud ahaan ka guuray, isagoo u guuray dhulka Ruum. Sidaa waxaa xusay Ibnu
Jariir, Maxamed bin Isxaaq iyo culimo kale, Seyf bin Cumarse waxuu yiri:"
Waxay ahayd markaa sanadkii 16aad ee Hijriyada.
Annagoo tixraaceyna qowlka Jamhuurka oo ay badi qabaan Culamaayi Siirah
ayaan raaceynaa qowlka Ibnu jariir iyo Ibnu Isxaaq.
Waxay ahayd in Boqorkii Ruum ee Hiriqal mar waliboo uu xaj ahaan u yimaado
dhulka Beytul Maqdis uu ku oran jiray markuu ka tegayo:'' Sallaamun Caleyka
Suuriyaay!! salaan sagootin, waaan kuusoo laaban doonaa''.
Markii uu sanadkan goostay safarka iyo inuu ka baxo dhulka Shaam oo uu marka
hore u gaaray goob la yiraahdo Ruhaa buu ehelkiisii ka dalbaday inay
safarkiisa dhulka Ruum ay kula rafiiqaan, hase ahaatee waxay u sheegeen inay
doonayaan inay ku haraan dhulka Shaam, markaa buuna isaga tegay.
Markii uu gaaray Shamshaan buu istaagay oo jalleecay dhanka Beytul Maqdis,
markaasuu yiri:" Nabadi ha ahaato dushaado Suuriyaay! nabad gelyo iyo
sagootin oo aan soo noqod lahayn illaa aan Islaamo, dib dambena kuugu soo
laaban maayo qof Ruumi ah isagoo cabsanayo mooyaan, hoogeygee!! Maxaan u
dhashay? Kadib wuu sii socday Hiriqal illaa uu ka gaaray magaalladii
Qusdhandhiin, halkaasoo uu boqortooyadiisii dejiyey. Waxuu wax ka weydiiyey
nin markaa ka hor ay Muslimiinti horey u qafaasheen, waxuu ku yiri:" Waxaad
iiga warrantaa qowmka kan (ee Muslimiinta ah)''. Waxuu ninkii yiri:" Waxaan
kaaga warramayaa sida adigoo u jeeddid, waxay maalintii fuushan yahiin
fardo, habeenkiina salaad bay u taaganyahiin, ma galaan (guryaha) salaaan
la'aan''. Hiriqal waxuu si wacan u dhageystay dhowr sifooyin oo uu ninkii ka
bixyey Muslimiinta markaa buuna Hiriqal yiri:" Haddii aad iiga run sheegtay
(xaggooda) waxay mulkin doonaan halkatan ee ay gomadahaygu saaran yahiin''.
Xadiith Saxiixeynka ku sugan oo laga soo weriyey Abuu Hureyrah ayaa waxuu
yiri:" Rasuulka Alle SCW waxuu yiri:" Hadii uu halaagsamo (yacni dhinta)
Kisraa (boqorkii Furus) ma jiri doono Kisraa kaloo ka dambeyn doono, haddii
uu halaagsamo Qeysar (boqorka Ruum) ma jiri doono Qeysar kaloo ka dambeyn
doono. kan ay nafteydu awooddiisa ku jirta (yacni Allaah) baan ku dhaartaye
waxaad kunuuztooda (yacni keydadkooda) u isticmaali doontaan jidka Alle''.
Runtii run buu sheegay xabiibkeenna udgoon badane SCW, markii uu yiri jiri
maayo Qeysar dambe ama Kisra dambe oo markaa ka dambeyn doono kuwii xilligaa
jiray, kuwaasoo dhulalka Shaam iyo Furus si guud u maamuli doono. Siduu
Rasuulka SCW sheegay muddo gaaban bay ahayd markii ay Saxaabadii kaga
takhalluseen boqortooyadoodii. Dib dambeysanna uguma soo laabanin tan
dahrigan aakhirkiisa.
Wax waliboo uu Rasuulkeenna SCW sii sheegayna waa wax dhacay ama dhici doono
idinka Alle.
Dhacdadii Qeysaariyah
Sanadkan dhexdiisa ayuu amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab amray
Mucaawiyah bin Abii Sufyaan inuu aado dhanka Qeysaariyah, warqad ayuuna usoo
qoray isagoo ku leh:" Waxaan kuusoo wakiishay Qeysaariyah ee aad xaggeeda
Allana uga gargaar dalbo dushooda, oo badi qowlka Laa xowla walaa quwati
Illaah bilaahil-caliyul cadiim''. Mucaawiyah xaggii Qeysaariyah buu aaday oo
uu go'doomin ku qabtay, markaa bay dadkeedii kusoo baxeen dhowr mar, markii
ugu dambeysayna waa markuu dhacay dagaalkii ugu darnaa oo uu Mucaawiya
cadawgu kaga laayey tiro aad u badan oo dad ah, dagaalka ayuu Mucaawiya ku
xeel dheeraaday illaa uu furtay, furashaduna maysan iman jeer uu marka hore
ka laayey 80 000, boqolkii kunna waxuu ku buuxiyey firxadkii ka cararay
macrikada ee ay sii laynayeen ciidamadii Muslimiinta. Bishaaradii guusha iyo
khumuskii qaniimada ayuu Mucaawiyah u diray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Khaddaab.
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar warqad u qoray Camr bin Al Caas, taasoo uu ku
amrayo inuu aado Iiliyaa. Camr bin Al Caas wuu dhaqaaqay dariiqa intuu
hayey bay ciidama Ruuman ah kusoo baxeen Ramalla agteeda, waxayna ahayd:
Dhacdadii Ajnaadeen
Markaasina waxay ahayd inuu Camr bin Al Caas ku dhaqaaqay halkaas iyadoo
ciidamadiisa midigtu uu madax uga dhigay wiilkiisa C/llaahi bin Camr bin Al
Caas kuwa bidixdana Junaadah bin Tamiim Al Maaliki oo ka dhashay banii
Maalik bin Kinaanah waxaana la socday Shuraxbiil bin Xasana, Urdunna waxuu
ku dhaafay Abul Acwar As- Sulami. Markii uu Camr bin Al Caas gaaray
magaalladii Ramallah halkaa waxuu kula kulmay jamac Ruumaan ah oo uu madax
uyahay Ardhaabuun oo isagu ahaa kii ugu caqliga badnaa Ruum uguna shirqool
iyo sir badnaa. Ardhaabuun waxuu magaallada Ramallah dhigay ciidan culus,
sidaa si lamid ahna magaalladii Iiliyaa waxuu dhigay ciidan kale oo culus,
markaa buu Camr bin Al Caas warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin
Khaddaab isagoo ku war gelinayo arrintaas. Markii ay warqaddii Camr gaartay
Cumar bin Khaddaab buu Cumar yiri:" Waxaan isku dhufannay Ardhaabuunkii Ruum
iyo Ardhaabuunkii Carabta''. Kadib Camr bin Al Caas waxuu diray Calqamah bin
Xakiim Al Fazaari iyo Masruuq bin Bilaal Al Caki oo uu diray la dagaallanka
reer Iiliyaa, misna waxuu kaloo diray Abuu Ayuub Al Maaliki oo uu u diray
Ramallah oo uu markaa madax ka ahaa Tadaariq. Sababta ugu weyn ee labadaa
ciidan uu u diray Camr bin Al Caas waxay ahayd inay ka mashquuliyaan labadaa
magaallo inay ciidamo gurmad ah uga yimaadaann Ardhaabuun ama si aysan kaga
imaan ciidamo dhabar jab kusameeyo Muslimiinta. Markastoo uu Camar bin Al
Caas gurmad uu uga yimaado dhanka Cumar, waxuu u kala diraayey gurmadkaas
labadii jiho yacnii Iiliyaa iyo Ramallah, isagiina waxuu dul degay Ajnaadeyn
oo ay Ardhaabuun isku hor fadhiyeen. In badan oo uu ergo dirsaday Camr bin
Al Caas kuwaasoo uu u diray dhanka Ardhaabuun si ay xagga Alle ugu yeeraan
una gaarsiiyaan waxa uu rabo bay war shaafiyo kaga keeni waayeen, taasina
waxay dhashay inuu isagu laf ahaantiisa aado isagoo lamoodo inuu yahay ergay
waana siduu isagu laf ahaantiisa muujisanayey, waxuu u galay Ardhaabuun oo
uu la hadlay gaarsiiyeyna dantiisii, markiina uu Ardhaabuun dhageystay
hadalladii Camr bin Al Caas fahmayna ulajeeddadiisa buu dareemay inuu ninka
la hadlayo yahay Camr, waxuu Ardhaabuun oo isla hadlayo is yiri:" Illaah
baan ku dhaartaye kani waa Camr ama waa midkii uu Cumar qaadan lahaa
ra'yigiisa, mana jirto arrin kaloo aan qowmka (Muslimiinta ah) ku asiibi
karo oo aan ka ahayn inaan isagu dilo'' Markaa buu Ardhaabuun u yeeray nin
kamid ah ilaaladiisii oo uu arrin ku sirreeystay isagoo ku yiri:" Orodoo
isaag meesha sidaa iyo sidaa oo markuu kusoo maro dil.'' Camr bin Al Caas
oo runtii ahaa nin digtoonidiisu ay aad u nooleyd baa dareemay inuu
Ardhaabuun ninka kula faqay shirqool, markaasuu ku yiri:" Amiiryahow! Waan
dhageeystay hadalkaadii adiguna waad dhageysatay hadalkeygii, aniguna waxaan
ahay 10 nin midkoodii, kuwaasoo uu Cumar u soo diray dhulkan si ay masuul
uga ahaadaan, waxaan jecleystay inaan kuu keeno dhammaantood si ay u
dhageeystaan hadalkaada oo ay arkaan waxii aan arkay''. Ardhaabuun oo runtii
arrintaa aad ugu farxay waxuu is yiri malaha 10 isagoo kalaa kuu iman doonto
saa waad dili doontaa idilkooda. Waxuu yiri:" Haaheey! orodoo ii keen
idil''.
Kadib waxuu u yeeray nin kale oo uu ku sirreystay isagoo ku amrayo inuu
ninkii hore soo celiyo ayaa waxuu ku yiri:" Orodoo aad hebal oo soo celi''
Markaa buu kacay Camr bin Al Caas oo uu ciidankiisii aaday, markiina uu
Ardhaabuun yaqiinsaday inuu ninku ahaa Camr bin Al Caas buu yiri:" Ninku wuu
i qayaanay, Illaah baan ku dhaartaye kani waa kii Carab ugu caqliga
badnaa''.
Warkaa isaga ah baa gaaray Cumar bin Al Khaddaab markaasuu yiri:" Allaha
dhowro Camr''.
Kadib Camr bin Al Caas ciidamadiisii ayuu dhisay oo dagaal daran baa ku dhex
maray isaga iyo Ardhaabuun goobtii Ajnaadeyn, dagaalkaasoo ahaa mid kulul oo
lamid ahaa kii Yarmuuk illaa ay meytidii labada dhinac badatay, Kadib bay
ciidamadii kale u yimideen Camr bin Al Caas kadib markii ay kunoogeen reer
Iiliyaa oo markaa qalcaddo adag kaga jiray. Ciidamadii Camr bin Al Caas
markaa bay bateen oo dagaalkii ayaa sii socday, markaa buu Ardhaabuun warqad
usoo qoray Camr bin Al Caas uu ku leeyahay:" Adigu waxaad tahay saaxiibkey
iyo mid iidhigmo, qowmkaaga dhexdooda waxaad ku tahay sida aan anigu
qowmkeeyga dhexdooda ku ahay. Illaah baan ku dhaartaye dhulka Falastiin ka
furan meysaan wax dambe oo aan ka ahayn Ajnaadeyn ee isaga laabto oo yaydaan
ku kadsoomin dabeeto ay idinku dhacdo waxii ku dhacay kuwii idinka horreeyay
oo jab ah''.
Camr bin Al Caas waxuu u yeeray nin ku hadlo luuqadda Ruumiyada waxuuna u
diray dhankii Ardhaabuun isagoo ku yiri uteg oo soo dhageyso waxa uu
leeyahay kadiba iisoo laabo oo iiwarran. Horey ayuu Camr bin Al Caas warqad
ugu dhiibay ninkaa isaga ah si uu ugu geeyo Ardhaabuun, warqaddaasi
hadalladii ku qornaa waxaa kamid ah sida tan: Waxaad ogtahay anigu inaan
ahay ninkii furan lahaa dhulka kan, ku dul akhri warqaddeydan intaad soo
kulmiso asxaabtaada iyo waziiradaada. Markii ay warqaddii gaartay Ardhaabuun
buu isu soo aruuriyey asxaabtiisii iyo waziiradiisii oo ku dul akhriyey
warqaddii, markaa bay waziiradiisii ku yiraahdeen :" Oo xaggee baad ka
ogaatay inuusan ahayn ninkii furan lahaa dhulkan? Waxuu yiri:" Ninkii furan
lahaa dhulkan waa nin uu magaciisu ka koobanyahay saddex xaraf''. Ergeygii
wuu soo laabtay oo Camr bin Al Caas ayuu uga warramay waxii dhex maray
Ardhaabuun iyo waziiradiisii.
Kadib buu Camr bin Al Caas warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta isagoo ka
dalbanayo inuu gurmad usoo diro, waqtigaasina waxay ahayd markii uu Cumar
isku diyaarinayey inuu galo dhulka Shaam magaallada Beytul Maqdis si uu u
furto.
Kadib Ajnaadeyn waala furtay oo Illaahay Muslimiintii ayuu guul iyo lib ku
siiyey, halka cadawgiina ay kujabeen. Muslimiinta waxaa dagaalkan kaga
shahiiday khalqi badan oo ay kamid yahiin saxaabadii Rasuulka SCW, waxaa
kamid ahaa saxaabadii ku shahiidday C/llaahi bin Zubeyr bin C/Mudalib oo ay
Nebigu SCW ilmo adeer ahaayeen, Hubbaar bin Al Aswad, Dhuleyb bin Cumeyr bin
Wahab bin Kathiir bin Hind (Cabdi) bin Qusay Al Qurashi Al Cabadiyu oo ay
dhashay Nebiga SCW eeddadiis Arwaa bint C/Mudalib, Diraar bin Al Azwar Al
Asdi, Salama bin Hishaam bin Muqiirah oo la dhashay Abuu Jahal bin Hishaam,
Nuceym bin Cabdillaahi Al Cadawiyu (Al Naxaam), waxaa kaloo la sheegaa inuu
Nucaym ku shahiiday dagaalkii Yarmuuk. Abaan bin Saciid bin Al Caas Al
Umawi (sidoo kale waxaa la sheegaa inuu Abaanna ku shahiiday dagaalkii
Yarmuuk), Hubbaar bin Sufyaan bin Cabdu Al Asad Al Makhzuumi, iyo saxaabo
kaloo badan Illaahay haka raalli noqdee. Waxaa la sheegaa inuu Cikramah ku
shahiiday dagaalkan Ajnaadeyn qaar kalena waxay yiraahdaan Yarmuuk Wallaahu
Aclam.
Furashadii Beytul Maqdis
Cumar bin Al Khaddaab waxuu dhulka Shaam galay afar jeer sida uu Seyf bin
Cumar kasoo wariyey shuyuukhdiisa.
Mar waxay ahayd inuu ku galay faras waana markii la furanayey Beytul Maqdis
oo ahayd markii ugu horreysay ee uu galo Shaam isagoo amiir ah. Marka
labaad waxay ahayd inuu galay isagoo saaran awr, marka saddexaadna waxay
ahayd inuu galay oo uu gaaray Surac kadibna uu soo laabtay xanuunkii ka
dhacay halkaas darteed, marka afraadna waa inuu galay isagoo saaran dameer,
siduuba soo min guuriyey ibnu Jariir.
Sida uu soo min guuriyey Ibnu Jariir Ad-Dhabari, sanadkan baa la furtay
Beytul Maqdis, sababtuna waxay ahayd markii uu Abuu Cubeydah ka faaruqay
Dimashiq buu warqad u diray reer Iiliyaa isagoo ugu yeeraya xagga Allaah iyo
Islaamka, haddii ay diidaanna u bandhigaya jizyo, hadday diidaanna dagaal.
Way diideen reer Iiliyaa wixii uu ugu yeerayey Abuu Cubeyda oo aan ka ahayn
dagaal, markaa buu ciidamaddiisii la dhaqaaqay. Dimashiqna waxuu ku dhaafay
Saciid bin Zeyd bin Camr Al Cadawi, markaa buu Abuu Cubeydah Beytul Maqdis
go'doomin ku qabtay jeer ay dalbadeen heshiis hase ahaatee ay ku shardiyeen
in uu u yimaado amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab. Markaa buu Abaa
Cubeydah warqad u qoray Cumar bin Khaddaab isagoo arrintaa ku ogeysiinay,
Cumarna dadkii reer Madiina iyo saxaabaddii buu kala tashaday inuu baxo iyo
inuu joogo. Cuthmaan bin Cafaan oo kamid ahaa dadkii uu la tashanayey isaguu
waxuu soo jeediyey inuusan bixin oo isku mashquulin kuwaas isagoo markaa
xaqirayey sheegayna inay yahiin kuwa aan habbooneyn inuu Amiirka Mu'miniinta
isku mashquuliyo. Cali bin Abii Daalib oo isaguna kamid ahaa raggii ahlu
shuurada waxuu keenay ama soojeediyey inuu Cumar baxo oo uu Muslimiinta
howsha go'doominta usoo dhib fududeeyo uuna soo booqdo si ay taasi niyad
dhisugu noqoto. Runtii Cumar fikirkii Cali buu doorbiday oo uu qaatay.
Markaa buu ciidamadiisii la dhaqaaqay isagoo magaalladii Madiinana ku
dhaafay Cali bin Abuu Daalib, ciidamadiisa hore waxuu madax uga dhigay Al
Cabbaas bin C/Mudhalib, waxuuna qaatay faras si uu u deg dego, waxuuna
gaaray goobta Jaabiyah halkaasoo uu ciidamadiisii dejiyey kuna khudbeeyey
khudbadiisii caanka ahayd ee uu ku waaninayey. Kadib waxuu la heshiiyey reer
Jaabiyah, kadiba waxuu uguuray Beytul Maqdis, madaxdii goballaduna warqado
ayuu uqoray si ay usoo wafdiyaan maalin heblo Jaabiyah oo uu ula kulmo,
Markii ay ugu imanayeen halkii uu kula ballamay maalintuu laballamay,
Yaziid bin Abii Sufyaan ayuu ahaa qofkii ugu horeeyay ee madaxdaasi kamid
ah ee uu Cumar lakulmay, kadibna Abuu Cubeydah ayuu la kulmay, kadibna waxuu
arkay Khaalid oo fardooleydii Muslimiinta ku dhex jira.
Markii uu Abuu Cubeydah arkay Cumar buu usoo socday dhankiisa Cumarna uu
usoo dhaqaaqay dhankii Abuu Cubeydah iyagoo midiba midka kale u
hilloowsanyahay oo uu u xiiso qabo, markaa buu Abuu Cubeydah damcay inuu
dhunkado gacmaha Cumar, Cumar baa markaa fahmay oo inta iska qabtay damcay
inuu dhunkado lugaha Abuu Cubeydah, markaa buu Abuu Cubeydana fahmay oo uu
iska qabtay. Taasi waxay muujineysaa sidii ay iskugu hillooween raggaa
walaalada ah oo kala maqnaa muddo afar sano ah Radiyallaahu Canhumaa.
Madaxdii oo idil way kulmeen kadib markay soo boggeen howlahoodii marka laga
reebo Camr bin Al Caas iyo Shuraxbiil bin Xasana, iyagu markaa waxay
hortaagnaayeen Ardhaabuun oo waxay ahayd markii ay socotay carcartankii
Ajnaadeen. Goor uu Cumar kula suganyahay madaxdii goobta Jaabiyah baa waxaa
yimideen guuto Ruumaan ah oo wadato seefo galku ka baxsanyahay, markaa bay
Muslimiintii oo hubkooda sita la aadeen dhankoodii markaa buu Cumar ku
yiri:" Kuwan waa dad dalbanayo magangalyo''. Markaa bay dhankoodii aadeen
oo waaba ciidama kayimid dhanka Beytul Maqdis kana dalbanayaan heshiis iyo
magan galyo amiirkii Mu'miniinta kadib markay maqleen soo galootigiisa.
Markaa buu Cumar kaga jawaabay wixii ay weydiiyeen una qoryay warqad
heshiis ah iyo magan galyo, waxuuna kuwaajibiyey jizyo, isagoo kula
sharatamay jizyo. Warqaddii uu Cumar u qoray waxaa goob joog ahaa rag kamid
ah madaxdii ciidamada Muslimiinta oo uu kamid ahaa Khaalid bin Waliid, waxaa
kaloo joogay C/Raxmaan bin Cowf oo isagu Cumar lasocday, Mucaawiya bin Abii
Sufyaan oo isaguna kamid ahaa madaxdii gobalka Shaam, isaga ayaana warqadda
qorayey.
Kadib reer Ludd buu warqad kale u qoray isagoo ku waajibiyey inay bixiyaan
jizyo kulana heshiiyey mid lamid ah heshiiskii reer Iiliyaa.
Dhanka kale Ardhaabuun waalaga adkaaday waxuuna u cararay Masar oo halkaa
ayuuna ku guuleystay Camr bin Al Caas sidaynu soo xusnay. Markiina uu la
heshiiyey reer Ramallah iyo hareerahii dhulkaas buu soo aaday dhankii Cumar
bin Al Khaddaab, isaga oo uu lasocda Shuraxbiil bin Xasana, waxayna ugu
yimideen Jaabiyah. Waxay utegeen goor uu Cumar faraskiisa saaranyahay,
markaa buu usoo degay, markuu arkay oo macaanaqeeyay yacni xabadka xabadka u
saaray oo dhunkaday labaduba.
Kadib Cumar waxuu ka dhaqaaqay Jaabiyah isagoo ku jeedo Beytul Maqdis,
kadibna wuu galay isagoo Ruumaankiina u qabtay muddo 3 casho ah. Kadib waxuu
galay masjidkii isagoo ka galay albaabkii uu Rasuulka SCW ka galay habeenkii
dheelmitaanka. Waxaa la sheegaa inuu salaamay masjidka markii uu galay oo uu
tukaday labo rakcadood oo taxiyatul masjid ah isagoo ku tukaday
Mixraabu-Daa'uud CS. Salaaddii subax ayuu Muslimiintii halkaa ku tujiyey
isagoo akhriyey rakcada koowaad suuradda Saad kuna sujuuday sujuudda
dhexdeeda ah, rakcaddii labaadna waxuu akhriyey suuradda banii israa'iil (
israa ).
Kadib markuu la heshiiyey kulana heshiiyey bixinta jizyo oo Beytul Maqdis,
Lud iyo Jaabiyah uu furtay, oo uu madaxdii iyo ciidamadii Muslimiinta la
kulmay, muddo dhowr casho ahina uu lajoogay ayuu magaalladiisii Madiina ku
laabtay, isagoo Ruumaankii oo idil rucbi iyo argagax ku riday kadib markii
ay maqleen soo galootiga uu dhulka Shaam soo galay.
Aan immika uweecanno dhankaa iyo dhacdooyinkii Furus ee sanadkan.
Baabil & Kowthi
Sida uu xusay Ibnu Jariir sanadkan 15aad dhexdiisa bay Muslimiintii iyo
Faarisiintii dhex mareen dhacdooyin badan, in kastoo dhacdooyinkaas ay
mu'arrakheenta sida Ibnu Isxaaq iyo Seyf bin Cumar iyo Al Waaqidi ay
kusheegeen sanadkii 16aad ee Hijriyada. Sida mash-huurka ah oo Ibnu Jariir
uu qabo ayaa waxay tahay in markii uu Sacad Qaadisiyah ka faaruqay buu
Cumar warqad u qoray dhankii Sacad, taasoo uu ku amrayo inuu aado Madaa'in
oo ahayd xaruntii boqortooyadii Furus, dumarka iyo carruurtana uu ka tego.
Markaa buu Sacad ciidamadiisii diyaarsaday, markaa buuna hortiisa diray
ciidamadiisii hore oo uu madax uga dhigay Zuhrah bin Xawiyah. Kadib
madaxdii baa mid mid isaga daba baxday, dabeetana ciidamadii guud ee uu
Sacad hoggaaminayey ayaa dhaaqaaqeen, iyadoo markaa ay ciidamadaasi siteen
fardo iyo hub aad u tiro badan. Dagaalkii Qaadisiyah waxaa u xil saarnaa
dagaal gelinta ciidanka Khaalid bin Curfadhah, halkii booskiisa buu Sacad ka
qaaday oo uu u dhiibay wiilkii walaalkiis ee Haashim bin Cutbah bin Abii
Waqaas, Khaalidna waxuu udhiibay ciidamadii dambe. Markaa buu Sacad
dhaqaaqay isagoo wata hub iyo fardo tiro badan, markaana waxay ahayd iyadoo
maalmo ay ka dhimantahay bishii Shawaal ee sanadkan. Waxay degeen ciidamadii
halka ay maanta tahay magaallada Kuufa, markaa buu Zuhrah bin Xawiyah
hortooda guuray isagoo ku sii jeedo magaalladii Madaa'in ee xaruntii
boqortooyadii Furus. Waxuu Zuhrah dhaxda kula kulmay Busbuhri oo
hoggaaminayo ciidamo Faarisiin ah kadibna wuu jebiyey. Jabkii Faarisiinta
ee ka cararay Zuhrah baa waxay orad ku galeen Baabil, halkaana waxaa ku
sugnaa kuwii kasoo jabay maalintii Qaadisiyah.Markaa bay madax ka dhigteen
Feyruzaan.
Markaa buu Zuhrah warqad u diray dhankii Sacad bin Abii Waqaas, taasoo uu ku
ogeysiinayo in Baabil ay isugu tegeen jamac kuwii Qaadisiya kasoo jabay iyo
weliba kuwo uu isagu jebiyey, oo ay weliba madax kadhigteen Feyruzaan .
Markaa buuna Sacad ciidamadiisii lasoo dhaqaaqay isagoo ku jeedo dhankii
Baabil, halkaa ayayna Sacad iyo Feyruzaan isku heleen oo uu ku jebiyey.
Jabkii kuwii cararay ee Majuusta baa waxay uqeybsameen labo qeybood, qeyb
iyadu u carartay dhankii Madaa'in iyo qeyb kaloo u carartay dhanka
Nahaawunda. Sacad maalmo ayuu kusii nagaa Baabil, kadib buuna ka dhaqaaqay
isagoo u boqaallay dhankii Madaa'in. Dhexda ayuu kula kulmay koox kaloo
Faarisiin ah, waxaana dhex maray dagaal aad u kulul. Markaa buu amiirkii
ciidamadaas oo la oran jiray Shahryaar mubaarizo soo baxay, markaa baa waxaa
u baxay nin kamid ah ciidamadii Muslimiinta oo la oran jiray Abuu Nabaatah
Naa'il bin Jushcum Al Acraji muddo bay is laaclaaceen iyagoo fardahooda dul
saaran, markaa bay markii dambe qoorta isla galeen, dabeetana ay dhulka
Iskula dhaceen, Shahrayaar baa waxuu kudul dhacay xabadka Abuu Nabaatah
dabeetana jeebta ayuu gacanta geliyey si uu ula soo baxo mindi qinjir ah oo
uu doonayey inuu ku qalo, hase ahaatee Abuu Nabaatah Naa'il bin Jucshum baa
waxuu afka la helay fartii Shahrayaar oo uu qaniinyo dhab siiyey illaa uu
nafsaddiisii u mashquuliyey markaa buu kaga itaal roonaaday inuu qinjirkii
ka qaado dabeeto buu darsiiyey oo uu ka tallaabsaday waxuuna ka furtay wixii
hub iyo salab ahaa ee uu sitay iyo faraskiisii. Sacad bin Abii Waqaas waxuu
u jideeyey inuu qaato wax alliyo wixii uu ka furtay oo hub iyo faras iyo
hanti, waxuuna Sacad amray inuu Abuu Nabaatah ku dagaal galo faraskii uu
kafurtay Shahrayaar, markaa buu isagiina Abuu Nabaatah fuulay faraskii oo uu
ku dagaallamayey. Goobtu waxay ahayd Kowthi, markaa buu Sacad booqday halkii
lagu xabbisay Nebiyullaahi Ibraahiim Al Khaliil CS, waxuuna markaa Sacad
akhriyey qowlka Alle Sarreeye ee ah: Waana sidaas (adduunyadu) waa maalmo oo
waxaanu ku kala wareejinnaa dadka dhexdiisa. Suuradda Aali Cimraan aayadda
140aad.
Nahar-Sheer (Bahuraasiir)
Mucjamul Bildanka waxaa kusugan magaca ah Buhuraasiir sidaa si lamid ahna
Taariikh Ad Dabaqaat waxaa ku qoran Bahurasiir, qaar kalena waxay yiraahdaan
sida kusugan Al Bidaaya wan Nihaaya: Nahar-Sheer.
Magaalladan Bahurasiir ama Nahar-Sheer waxay ahayd mid kamid ah
magaallooyinkii la isku oran Jiray Al Madaa'in.
Sababta dhacdadani waxay ahayd Sacad baa wuxuu diray Zuhrah bin Xawiyah
hortiisa isagoo u diray dhanka Bahuraasiir ama Nahar-sheer. Markaa bay ku
kulmeen Shayrizaad goobta Saabaadh, halkaasoo uu kula heshiiyay inay
bixiyaan Jizyo. Kadib buu Zuhrah u diray dhanka Sacad heshiiskii iyo
jisyadii uu ka guntay Shayrizaad. Markaa buu Sacad ciidamadiisii soo
dhaqaajiyey illaa uu soo gaaray meel la yiraahdo Mudlem Saabaadh, halkaasina
waxaa kusugnaa jamac Faarisiin ah, waxaayna dariiqa Muslimiinta dhigeen
libaax weyn oo uu lahaa boqorkii Kisraa, waxaana libaaxaasi la oran jiray
Muqarridh. Markaa buu Sacad dhankii libaaxa u diray wiilkii walaalkiis,
Haashim bin Cutbah ibnu Abii Waqaas oo dilay libaaxii dadkii oo eegayo,
maalintaa baana seyftiisii loogu magac daray Seyful Matiin, markaa buuna
Sacad dhunkaday madaxa Haashim, Haashimna waxuu dhunkaday lugaha Sacad.
Kadib Haashim baa weerar ku qaaday Faarisiintii illaa uu durkiyey isagoo
akhrinayo qowlka Alle Sarreeye:" Oo maweydaan ahayn kuwii horey ku dhaartay
inayan idiin sugnaan wax tegid ah''. Suuradda Ibraahiim aayadda 44aad.
Markii habeenkii la gaaray bay Muslimiintii rarteen oo ay dul degeen
Bahuraasiir (Nahar-Sheer), markastooy guuto kamid ah ciidamada Muslimiinta
gaaraan halkaas way takbiirsanayeen, illaa markii dambe uu yimid ciidankii
weynaa ee Sacad, halkii bayna dul degeen oo ay go'doomin ku qabteen.
Sanadkan waxaa dadka xajiyey Cumar bin Al Khaddaab, masuuliyiinta
goballaduna waxay ahaayeen: Shaam Abaa Cubeydah, Ciraaqna Sacad bin Abii
Waqaas, Dhaa'if waxaa masuul uga ahaa Yaclaa bin Umayah, Baxreen iyo
Yamaama-na waxaa masuul uga ahaa Cuthmaan bin Abil Caas Al Thaqafi,
Cummaanna waxaa masuul uga ahaa Xudeyfah bin Muxsin. Sidaa waxaa qabo Ibnu
Jariir.
SANADKII 16AAD
Bilashadii sanadkan howlahii sidii hore waa ay ka fududaadeen, Sacad-na
waxuu dul degnaa Buhurasiir oo kamid ahayd magaallooyinkii laysku oran jiray
Madaa'in, waxay magaalladani daanta galbeed ka xigtay webiga Furaat.
Waqtiguu Sacad halkaa tegay waxay ahayd bishii Dil Xijjah ee sanadkii 15aad,
oo sanadkan howshii way u fududaatay iyadii ayuuna dul daganaa.
Sacad intuu halkaa joogay waxuu diray fardooley wardoon ah, hase ahaatee
cidi maysan soo helin aan ka ahayn inay soo qabqabteen 100 000 oo qotidii
reer Furus. Markaa buuna Sacad warqad u diray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Al Khaddaab, taasoo uu kala tashanayo siduu ka yeeli lahaa. Markaa buu
Cumar soo amray in haddaysan la dagaallamin uu iska sii daayo, oo uu u
bandhigo marka hore inay islaamka qaataan. Sacad Islaamkii buu ubandhigay oo
xagga Alle buu ugu yeeray, wayse ka diideen waxayna doorteen inay bixiyaan
jizyo, kadibna wuu iska sii daayey.
Majirin beeraley kunooleed dhul kamid ah wixii galbeedka ka jiray webiga
Dajlah ee xigay dhulka Carabta illaa waxay hoos imanayeen dowladdii Islaamka
iyo inay bixiayan jizyo. Magaalladii Bahurasiir waxay diidday Sacad diidis
tii ugu darneed inuu haweysto. Markaa buu u diray Salmaan Al Faarisi si uu
xagga Alle ugu yeero, suu xagga Alle ugu yeeray, ama jizyo ama dagaal. Hase
ahaatee way diideen wixii uu ugu yeeray oo aan ka ka ahayn dagaal iyo
caasin. Markaa bay xireen manjaaniiq iyo dabaabaat. Markaa buuna Sacad amray
ciidamadii Muslimiinta in la sameeyo manjaaniiq, waxaana la sameeyay 20
manjaaniiq oo lagu dul xiray magaalladii Bahurasiir, go'doomintiina way ku
adkeeyeen. Reer Buhurasiir (Nahar-Sheer) waxay ahaayeen kuwa mararka qaar
soo baxa oo dagaallamo, waxayna ku dhaaranayeen inaysan carareynin abad,
hase ahaatee Alle baa beeniyey dhaartoodii kadib markii uu jebiyey Zuhrah
bin Xawiyah oo uu ka laayey tiro aad u badan oo Faarisiin ah, markaa bay
hortiisii carareen oo magaalladii galeen.
Muslimiintii go'doomintii ayay ku qabteen oo weliba kusii adkeeyeen, heer
dadkii baladka qaajo daran qabatay oo ay bahallada cuneen. Nin iyagii kamid
ah baa Muslimiinta uyimid oo ku yiri:- Boqorku waxuu idin leeyahay Ma
dooneysaan inaad inalagu heshiisaan inaan yeelanno waxiiwebiga Dajlah xagga
buurtayada ka xigo, oo aad idinna yeelataan waxii webiga Dajla xagga
buurtiina ka xigo? Oo ma ku dheregteen, Alle calooshiinnu ma dherjiyee?
Markaa baa waxaa dadkii kasoo dhex booday nin la oran jiray Abaa Muqarrin
(ama Abuu Mufarriz) Al Aswad bin Qudhbah oo Alle baa ka hadashiiyey isagoon
ogeyn waxuu ku hadaaqay. Ninkii Faarisiga ahaa wuu laabtay, markaa bay
Muslimiintii arkeen Faarisiintii oo ka guureyso magaalladii Bahurasiir una
guureyso Madaa'intii weyneed. Markaa bay dadkii Abuu Mufarriz ku
yiraahdeen:- Oo maxaad ku tiri (waa iyaga guuraye)? Markaasuu ku yiri:- Kan
Muxammed SCW xaqa kusoo diray baan ku dhaartaye garan maayo waxii aan ku
iri, kaliya (waxaan ogahay) inay sakiinad igu soo degtay, waxaana rajeyn
inuu noqdo waxii aan ku hadaaqay waxa ugu wanaagsan. Dadkii baa waxay gudo
galeen inay arrintaa wax ka weydiiyaan, waxaana kamid ahaa dadkii su'aalayey
Sacad bin Abii Waqaas oo isagu halkuu degnaa ugu tegay markaasuu ku yiri:"
Maxaad ku tiri? Illaah baan ku dhaartaye waa iyaga cararay.
Markaa buu Abaa Mufarriz ugu dhaartay inuusan garaneynin waxii uu yiri.
Sacad bin Abii Waqaas dadkii buu ka dhex dhawaaqay isagoo ku amrayo in
manjaaniiqa lagu gano magaallada. Dabeeto nin baa ka dhex qayliyey kamid ah
dadkii baladka oo dalbanayo magangalyo, markaa bay magan geliyeen. Waxuu
ninkii yiri:" Illaah baan ku dhaartaye cidi kuma sugno baladkan''.
Muslimiintii markii ay soo galeen waxay yimideen magaalladiii oo cidlo ah oo
aysan qofna kula kulmin, idil waxay u carareen Madaa'intii weyneed.
Waqtigaas waxuu ahaa bishii Safar ee sanadkan. Muslimiintii markii ay soo
galeen magaalladii Bahurasiir waxay doon dooneen qasrigii caddaa ee
Madaa'in. Waa qasrigii boqorka ee uu horey u xusay Rasuulka SCW inay furan
doonaan umaddiisa.
Markaasi waxay ahayd goor waa bari ah, waxaana u hor arkay Diraar bin
Khaddaab markaasuu yiri:" Allaahu akbar ( Qasrigii ) caddaa ee Kisraa, waxa
kani waa waxii ay inoo yabooheen Allaah iyo Rasuulkiisa SCW''. Markaa bay
Muslimiintii dhankiisii wada eegeen, dabeetana ay takbiir kuwada qaabilleen
illaa uu ooggu ka baryay.
Furashadii Madaa'in
Markii uu Sacad furtay Bahurasiir oo uu dajiyey, sifadii uu markaa ku
galayna waxay ahayd iyadoo cidlo ah waxbana uusan ka helin, bal ee gedigood
Faarisiintii waxay u wareegeen Madaa'intii weyneed iyagoo webiga Dajlah ku
gooshay doonyo, wixii hanti ahaana rarteen. Sacad bin Abii Waqaas ma uusan
haysan wax doonyo ah oo uu ciidamadiisa ku raro si uu uga daba tego cadawga.
Webigii Dajla wuu kacay oo mowjadaha hirka waxay ahaayeen kuwa aad u
waaweyn. Markaa baa waxaa soo gaaray Sacad war ah in boqorkii Kisraa ee
Yazdajrid uu doonayo inuu ka guuro magaallada Madaa'in oo uu u wareego
Xulwaan, isagoo waxii hanti uu lahaa oo idilba aruursaday, haddiisanna uu
Sacad ka gaarin muddo saddex casho gudahooda ah inuu ka tegi doono oo uusan
gaariyenin bay usoo tabiyeen wardoonnada. Markaa bay arrini Sacad ku
caddaatay, dabeetana ciidamadii buu ka dhex kacay oo Alle mahadiyey oo
amaanay kadib buu u khudbeeyay isagoo usheegay in cadawgu uu ka maciinsaday
baddan (Webiga Dajlah oo kacay), waxuuna Sacad isoo webiga dul taagan
usheegay ciidamadiisii inay isagu ka go'antahay inuu galo webiga oo uu dhex
goosha illaa uu dhanke kale tego oo uu markaana cadawga la kulmo. Ciidamadii
oo idil waa ay ku raaceen inay iyaguna la galaan biyaha, waxayna
yiraahdeen:" Alle baa innaga iyo adigaba inoo gooyay falka kiisa toosan''.
Sacad waxuu ciidamadii ka soo dhex saaray kudhawaad 600 si ay iyagu marka
hore u galaan oo ay utamkiiniyaan dhanka kalee webiga, waxuuna madax uga
dhigay Caasim bin Camr.
Caasim baa ciidamadii lixda boqol ahaa ka kaxaystay 60 fardooleydii
geesiyaasha ee farakutiriska kamid ahayd si ay marka hore iyagu u galaan.
Markaa bay 60-kii fardooleyda ahayd wada galeen biyahii, waxayna ukala
qeybsameen labo qeybood, qeyb kuwii fardaha labka sitay iyo qeybta kaloo
ahayd kuwii fardaha dheddiga sitay. Faarisiintii markii ay arkeen iyagoo
dul socda biyaha bay yiraahdeen:" Diiwana! Diiwaana! oo ay ula jeedaan
Majaaniin! Majaaniin! oo lamacno ah waa kuwo waalan''.
Waxay yiraahdeen:" Ma la dagaallameysaan dad bal ee waxaad la
dagaallameysaan jinni''. Kadib waxay Faarisiintii soo direen fardooley
iyaga kamid ah si ay Muslimiinta ugu diidaan inay biyaha kasoo baxaan,
markaa buuna Caasim asxaabtiisii amray inay ay gammuunka iyo waramada lasoo
baxaan oo ay indhaha ka tuuraan. Markiina ay usoo dhawaadeen birrigii bay
waramada kaga shaqeeyeen oo ay fardahoodii indhaha ka tuureen, kadibna
Faarisiintii dib bay ulaabteen iyagoo awoodi kari waayey inay Muslimiintu
hor istaagaan ilaa ay markii dambe ka baxeen biyahii. Markaa buu Caasim
raacdeystay illaa uu ka eryay dhankii kale.
Intii kalee ka hartay asxaabtii Caasim ee lixda boqol ayaa iyana soo galeen,
waxayna utageen asxaabtoodii kale ee dhanka kale joogtay oo ay lajirkooda la
dagaal galeen illamaa ay dhankaas ka eryeen Faarisiintii oo ay
tamkiiniyeen.
Guutada hore ee ciidamadaas waxaa lagu magacaabi jiray Katiibatu Al Ahwaal,
waxaana madax u ahaa Caasim bin Camr sidaynu soo xusnayba. Guutada labaadna
waxaa la oran jiray Katiibatu Al Kharsaa waxaana madax u ahaa Al qacqaac bin
Camr. Sidaa ayada ah guud ahaan ciidamadii kale ee Sacad waxay daawanayeen
sida ay fardooleyda Muslimiinta ugalayaan majuusta Faarisiinta, Sacadna
waxuu taagnaa webiga jinkiisa.
Ciidamadii kale ee haray ayaa iyaguna dhammaantood soo galeen, waxayna
markaa ahayd markii ay arkeen in fardooleydii Muslimiinta ay haggaajiyeen
dhankii kale oo ay Faarisiintii ka eryeen. Waxuu Sacad amray markii
ciidamadu Muslimiinta ay galayeen biyaha inay yiraahdaan:" Nastaciinu
Billaah, wanatawakalu caleyhi, Xasbunallaah wanicmal wakiil, walaa xowla
walaa quwati illaa Billaahil Caliyul caziim''. Kadib faraskiisii buu la
galay, Muslimiintii oo idilna way lasoo galeen oo cidi kamaysan harin.
Markaa bay biyahii ku dul socdeen sida ay dhulka ugu socdaan oo kale,
waxayna buuxiyeen labadii dhinac ee webiga. Biyaha ayay ku dul
sheekeysanayeen sida ay dhulka ugu sheekeystaan oo kale, mana jirin wax biyo
ah oo soo gaarayey alaabtooda iyo heeryada fardaha toona. Taasi waxay timid
kadib markii ay dejisay xasilooni oo kalsooni dhammeys ah ay qaateen iyagoo
ku rajo weynaa yabooha iyo gargaarka Alle, tiiyoo uu ciidamadaasi amiir u
ahaa Sacad bin Abii Waqaas oo kamid ahaa 10kii jannada loogu bishaareeyay
uuna Rasuulka SCW geeriyooday isagoo ka raalli ah oo weliba u duceeyay
isagoo leh:" Alloow!! ajiib ducadiisa oo ganiddiisuna sug''.
Ulajeeddadu waxay tahay Sacad wuxuu ahaa amiirkii ciidamadaasi Muslimiinta
ee maalintaa iyada ah, uuna ciidamada u duceeyey isagoo Rabbiga Sarreeye ka
baryey guul iyo badbaado. Gamuun buu Sacad ku ganay hirkii biyaha, markaa
buuna Alle u adkeeyay oo ku nabad yeelay, mana jirin cid Muslimiinta kaga
hafatay biyaha ama ay wax kusoo gaareen, marka laga reebo nin isago
faraskiisa ka sibiqaday durbana waxaa qabtay Al qacqaac bin Camr oo kamid
ahaa geesiyaashii Muslimiinta. Markaa buu ku toosiyey reeryadii faraska
illaa uu si saani ah ugu fadhiisiyey. Ninkaa isaga ah waxaa la oran jiray
Qurqadah Al Baaruqiyu. Waxuu yiri:" Haweeni way ka caajistay inay dhasho Al
qacqaac bin Camr oo kale''.
Sidoo kale majirin hanti kaga fakatay Muslimiinta biyahaas, marka laga reebo
weel ka sameysnaa geed oo uu lahaa nin la oran jiray Maalik bin Caamir,
isagiina Alle ayaa usoo celiyey kadib markii uu ka baryay inuu usoo celiyo
weelkiisii. Mowjadahii hirka baa soo celiyey oo keenay dhankii ciidamadu
Muslimiintu ay marayeen, markaa bay inta soo qabteen u dhiibeen ninkii
lahaa. Maalintaa iyada ah waxay ahayd maalin weyn oo mucjiso weyn ay
dhacday, waxayna ahayd mucjiso kamid ah mucjisooyinkii uu Rabbi SW usoo
dejiyey addoomadiiisa. Tanoo kale ayaanan horey uga dhicin dhulka Furus iyo
dhulalkii kaleba, marka laga reebo qadiyaddii Al-Calaa bin Xadramiy ee ka
dhacday dhulka Baxreyn, hase ahaatee tan ayaa ahayd mid ka weyn kana mucjiso
ballaaran, waayo ciidamadani way ka badnaayeen ciidamadii Al Calaa oo wayba
ku dhowr jibbaarmayeen.
Wuxuu Sacad maalintaa yiri:" Kan nagu filan waa Allaah, isaga ayaana
unicmo badan wax la talo saarto. Illaah baan ku dhaartaye wuu u gargaari
doonaa Alle weligiisa, wuuna dahirin doonaa diintiisa oo wuuna jibin doonaa
cadowgiisa, hadduusan ciidanku kujirin mid baqyi ah ama aysan jirin dunuub
ka adkaan karto xasaanaadka''.
Salmaan Al Faarisi oo Sacad la socday ayaa isaguna waxuu yiri:" Islaamku waa
jadiid, oo Illaah baan ku dhaartaye Alle baa u jeexay badda siduuba ugu
jeexay berriga (yacni dariiq buu uga sameeyay). Kan (Allaaha) ay nafta
Salmaan gacantiisa (awooddiisa) kujirto baan ku dhaartaye waxay
(Muslimiintu) uga bixi doonaan (biyaha) koox koox siday markii horeba kusoo
galeen koox koox''.
Markii ay Muslimiintii ka baxeen biyahii bay galeen magaalladii Madaa'in oo
ay horey Faarisiintii uga baxeen, cidina kulmaysan kulmin Muslimiintu
magaallada, oo boqor Yazdajridna wixii uu hantidiisa ka qaadan karayey iyo
ehelkiisii ayuu ka qaatay oo uu aaday dhanka Jolowlaa. Wuxuu Yazdajrid ka
tegay hanti badan oo tabar uu ku qaado u waayey, sabab la xiriirta isagoo
naftiisa la cararayey darteed, waxaana la sheegaa keydkii Kisra inay
maalintaa kujirtay 1000 000 000 000 Diinaar, intay awoodi kareen ayayna ka
qaateen intii kalena waa ay ka tegeen, waxaana lagu qayaasaa hantiday ka
tegeen nus kamid ah keydkii Kisraa oo aan runtii lasoo koobi karin tira
badnida uu qabay.
Markii ugu horeeysay waxaa galay magaallada guutadii la oran jiray Katiibatu
Al-Ahwaal, kadibna waxaa galay guutadii labaad ee iyana la oran jiray
Katiibatu Al-Kharsaa.
Sacad bin Abii Waqaas iyo ciidamadiisii ayaa misna soo galeen magaalladii,
waxuuna arkhinayey Sacad markuu soo galayey qowlka Alle Sarreeye:" Oo
immisay ka tageen beero iyo dur durro, iyo tallaalo iyo meelo sharaf leh,
iyo nicmooyin ay ku raaxeysan jireen? Xaalku waa sidaas, oo waxaanu
dhaxalsiinnay qowm kale (oo Muslimiin ah)''. Suuratu Dukhaan aayadaha 25aad
illaa 28aad.
Waxuuna Sacad tukaday markuu soo galay 8 rakcadood oo ah salaadda furasha.
Seyf bin Cumar siduu xusay waxuu leeyahay:" Sacad waxuu tukaday siddeeda
rakcadood isagoo mar qura salaamo noqdsaday''. Kadib waxuu ciidamadii
Muslimiinta tujiyey salaaddii jumcaha ee ugu horeysay, taasoo ahayd tii ugu
horeysay ee dhulka Ciraaq lagu tukado, sababtuna waxay ahayd inuu Sacad
niyooday inuu kusii naqaado Madaa'in.
Kadib wuxuu diray Sacad sirriyaad uu ku diray raadkii kuwii jabay iyo
Yazdajrid. Waxay sirriyadaasi is heleen koox Faarisiin ah oo ay diriri dhex
martay, dabeetana ay jebiyeen kana soo furteen hanti badan oo kamid ah wixii
ay Madaa'in kala carareen oo u badnaa dhar, gaar ahaan lebbiskii boqor
Yazdajrid, taajkiisii iyo xulliyad badan oo la isku qurxiyo. Sacad bin Abii
Waqaas waxuu amray in la isku soo aruuriyo hantidii laga soo furtay kuwii
jabay iyo tii weliba laga qaniimeystay Madaa'in.
Markuu Sacad furtay magaalladii Madaa'in oo uu degay qasrigii caddaa ayuu
arkay sanamyo dhowr ah oo midi uu gacanta ku ishaarayo meel, halkii buu
markaa Sacad amray in la qodo. Dabeeto waala qoday waxaana laga soo saaray
hanti aad u tiro badan oo ah keydkii boqorradii hora ee Kisraa.
Muslimiintii waxay halkaa ka qaniimeysteen hanti aysan cidi horey ugu arag
dunida wax ka cajiibsan, waxaana kamid ahaa hantidaas taajkii weynaa ee
Kisraa, kaasoo ka sameysnaa jowharad indhuhu soo jiidanayso. Waxaa kaloo
kamid ahaa seyftii boqorka iyo hanti kaloo badan oo u badneyd dahab, lu'lu,
fiddo iyo jowhar faro badan. Waxaa kalooy ka heleen maab fidsan oo aad weyn
oo ka sameysnaa dahab iyo jowharad, waxaana ku sawirnaa dhammaan goballada
dhulka Furus iyo weliba inta dhul hoos timaaddo boqortooyada Faaris. Boqorka
ayaa ka eegan jiray dhulalka uu utaliyo, iyo webiyadiisa iyo dhulbeereedka
dhulka hoos yimaado isaga.
Taajku wuxuu ahaa mid weyn, oo markuu boqorku ku fadhiisto kursiga
boqortooyada ayaa kor looga keenayey taajka oo ay ku xiranyahiin silsilado
waaweyn oo ka sameysan dahab, kuwaasoo kor u celinayo, waayo taajka ayaa
waxuu ahaa mid culus oo uusan boqorku awoodin inuu madaxa ku haayo, sidaa
darteed isaga madax ayunbuu la galayey oo silsiladaha dahabka ah ayaa kor
uga haaynayey. Markuu fadhiisto oo xijaabka laga qaado bay madaxdiisa iyo
dadkiisa sujuud ula dhici jireen. Kadib markuu isku soo aruuriyey Sacad
xoolahii Aqbaadhka ( qaniimadii inta aan la qeybinin ) buu u madax uga
dhigay Camr bin Camr bin Muqarrin, hantidii ugu horeeysay ee uu isku soo
aruuriyana waxay ahayd tii uu ka helay qasrigii caddaa.
Runtii waxay ahayd hanti aanan lasoo koobi karin tiro badni awgeed iyo kala
nooc nooc ay qabtay darteed, wuxuuna intaa dabadeed Sacad u xil saaray
qaybinta qaniimada Salmaan Al Faarisi kadib markuu ka saaray khumuskii,
markaa buu qofkii faras watay helay 12 000. Ciidankoo idilna waxay ahaayeen
fardooleey.
maabkii qariidada iyo dharkii Yazdajrid wuxuu Sacad kudaray khumuskii
qaniimada, waxuuna udiray dhankii Cumar iyo Muslimiintii Madiina si ay u
eegaan oo ay ula yaabaan. Wuxuuna u dhiibay Bashiir bin Khasaasiyah.
Bishaaradii guushana waxuu u dhiibay Xuleys bin Filaan Al Asadi. Markii uu
Cumar arkay hantidaas waxuu:" Qowmka keenay hantidan waa aaminiin''. Markaa
buu Cali yiri:" Adiga ayaa dhowrsanaatay, markaa bayna raciyadaadii
dhowrsanaatay, saa haddii aad daaqi lahayd iyana way daaqi lahaayeen''.
Dabadeed Cumar hantidii buu dadkii u qeybiyey Calina waxuu saami u helay
gobal kamid ah maabkii qariidada, markaasuu ku iibiyey 20 000.
Cumar bin Khaddaab markii loo keenay waxyaabahii uu Kisraa isku qurxin jiray
ee xulliyaadka ahaa ayuu jinjimahii Kisraa ee dahabka ahaa u dhiibay Suraaqa
bin Maalik bin Jucshum. Suraaqa horey buu Rasuulka SCW ugu ballan qaaday
inuu heli doono jinjimaha Kisraa. Markiina uu Cumar u gelinayey Suraaqa
jinjimaha ayuu ku yiri:" Dheh Allaahu akbar''. Markaasuu yiri:" Allaahu
akbar''. Waxuu yiri Cumar:" Dheh mahad waxaa iska leh Allahii kasoo qaaday
Kisraa bin Hurmuz ee u geliyey Suraaqa bin Maalik acraabigii reer banii
Mudlaj''. Markaa buu Suraaqana sidaa yiri, markaasuu Cumarna yiri kadib
markuu arkay jinjamahii oo kujiro gacantii Suraaqa:" Mahad waxaa iska leh
Allahii kasoo qaaday Kisraa oo u geliyey Suraaqa bin Maalik acraabigii reer
banii Mudlaj''.
Kadib Cumar waxuu yiri:" Alloow! adiga ayaa u diidday hantidan Rasuulkaadii
iyo Nebigaadii SCW, waxuuna ahaa mid aad iga jeceshahay oo agtaadana iiga
sharaf badan. waxaadna u diidday Abuu Bakar oo ahaa mid aad iga jeceshay,
agtaaduna iiga sharaf badan. Markaa baad aniga isiisay, waxaan kaa magan
galayaa inay noqoto siismo aad igu dhagreyso''. Kadibna si aad buu u ooyey.
Kadib C/Raxmaan bin Cowf ayaa u tilmaamay inuu qeybiyo, sidii buuna Cumar
sameeyey oo sidii hantidii iyo qaniimadii Qaadisiya oo kale ayuu u
qeybiyey.
Cumar bin Khaddaab markii loo keenay waxyaabahii uu Kisraa isku qurxin jiray
ee xulliyaadka ahaa ayuu jinjimahii Kisraa ee dahabka ahaa u dhiibay Suraaqa
bin Maalik bin Jucshum. Suraaqa horey buu Rasuulka SCW ugu ballan qaaday
inuu heli doono jinjimaha Kisraa ee dahabka ahi. Markiina uu Cumar u
gelinayey Suraaqa jinjimaha ayuu ku yiri:" Dheh Allaahu akbar''.
Markaasuu yiri:" Allaahu akbar''.
Waxuu yiri Cumar:" Dheh mahad waxaa iska leh Allahii kasoo qaaday Kisraa bin
Hurmuz ee u geliyey Suraaqa bin Maalik acraabigii reer banii Mudlaj''.
Markaa buu Suraaqana sidaa yiri, markaasuu Cumarna yiri kadib markuu arkay
jinjamahii oo kujiro gacantii Suraaqa:" Mahad waxaa iska leh Allahii kasoo
qaaday Kisraa oo u geliyey Suraaqa bin Maalik acraabigii reer banii
Mudlaj''.
Kadib Cumar waxuu yiri:" Allow! adiga ayaa u diiday hantidan Rasuulkaadii
iyo nebigaadii SCW, waxuuna ahaa mid aad iga jeceshahay oo agtaadana iiga
sharaf badan. waxaadna u diidday Abuu Bakar oo ahaa mid aad iga jeceshay,
agtaaduna iiga sharaf badan. Markaa baad aniga isiisay, waxaan kaa magan
galayaa inay noqoto siismo aad igu dhagreyso''. Kadibna si aad buu u ooyey.
Kadiba C/Raxmaan bin Cowf ayaa u tilmaamay inuu qeybiyo, sidii buuna Cumar
sameeyey oo sidii hantidii Qaadisiya oo kale ayuu u qeybiyey.
Dhacdadii Jalowlaa
Markuu ka dhaqaaqay Kisraa Yazdajrid bin Shahryaar magaalladii Madaa'in
isagoo u cararayo Jalowlaa buu dhexda sii dhigay ciidamo cawaantii reer
Furus ah oo tiro badan, waxuuna madax uga dhigay amiir la oran jiray Mihraan
isagiina Kisraa waxuu usii gudbay Xulwaan. Ciidamadii uu u diyaariyey inay
isaga iyo Muslimiinta kala dhex galaanna waxuu uga tegay Jalowlaa, iyadoo ay
ka qoteen god aad u weyn hareeraheeda, halkaasoo ay la yimideen cudud iyo
cadad iyo qalab tiro badan.
Markaa buu Sacad warqad u diray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab
isagoo kula socod siinayo xaaladdu siday tahay.
Cumar ibnu Al-Khaddaab waxuu soo qoray in uu Sacad dego magaallada Madaa'in
oo uu xurun ka dhigto, iyo in uu madax uga dhigo wiilkii walaalkiis ee
Haashim bin Cutbah ciidamo uu kudirayo raadkii Kisraa Yazdajrid, iyo in
ciidanka hore ee ciidamadaas madax looga dhigo Al qacqaac bin Camr,
midigtana masuul looga Sacad bin Maalik, iyo in dhanka bidixdana loo dhiibo
walaalkiis Cumar bin Maalik, halka uu soo amray in ciidamada dambena madax
looga dhigo Camr bin Murrah Al Juhani. Sacad bin Abuu Waqaas sidii uu
amiirkii Mu'miniinta soo amray ayuu sameeyay waxuuna diray wiilkii
walaalkiis Haashim Cutbah bin Abii Waqaas iyo ciidamo culus oo uu
hoggaaminayo oo kudhaw 12 000, waxaana kujiray ciidankaas saadaaddii
Muslimiinta iyo horwadeennaddii Muhaajiriin iyo Ansaar iyo madaxdii Carabta.
Markaasina waxay ahayd bishii Safar ee sanaddan dhexdeeda goor laga faaruqay
howshii Madaa'in. Ciidamadii Muslimiinta waa ay dhaqaaqeen oo way socdeen
jeer ay dul degeen majuustii oo god ka qodatay Jalowlaa, markaa buuna
Haashim go'doomin ku qabtay, waxaana dhacaysay inay dhowr jeer soo baxeen
Majuusta oo ay dagaallameen dagaallo aan horey looga baran lana maqal.
Boqorkii Kisraa ee Yazdajrid waxuu gudo galay inuu gurmad iska soo dabo
diro, sidaa si lamid ahna Sacad bin Abii Waqaas wiilkii walaalkiis buu
isaguna gurmad usoo dirayey marba marka ka dambeyso. Waxaa kululaaday
dagaalkii iyadoo gurmadkuna uu labada dhinac iska soo daba dhacayo, oo
intaa ka gadaal waxaa huray dabkii dagaalka, markaas buu Haashim bin Cutbah
ciidanka ka dhex kacay oo u khudbeyay oo dadka ku booriyay dagaalka, oo uu
Alle-na tala saartay. Faarisiintii waxay isku dhaarsadeen oo ay kuballameen
iyagoo kudhaaranayo dabka inaysan dib dambe cararin jeer ay Muslimiinta
tiiriyaan.
Maalintii dambe ee ugu darneyn, waa maalintii loo yaqaannay'' Yowmul
Furqaan'' ama sidoo kale loo yaqannay ''Yowmul Fasli'', waxay isku
waafaqen inaysan cararin majuusta , waana maaalintii ugu darreyd dagaalka.
Waxaana muslimiintii lagu gaaray salaaddi duhurka oo ay tukadeen. Dabeeto
buu Al qacqaac dadkii ka dhex kacay oo guubaabiyey kheyr iyo guulona uu ugu
bishaareyay.
Intaas kadib buu intuu Al qacqaac kaxaystay koox kamid ah halyeeyadii
Muslimiinta oo geesiyaal ah ayuu habeenkii markii la gaaray ku dhuuntay
mugdiga oo uu abbaaray dhankii ciidanka Faarisiinta oo uu dabadeedna uu
socday ilaa uu ka gaaray albaabkii khandaqa ( godka ). Lama dareemin oo lama
ogaan Al Qacqaac illaa uu isagu ku qeyliyey '' Muslimiintiiyeey waa kan
amiirkiinni oo taagan albaabkooda''. Markaas bay Faarisiintii isku dhex
yaaceen, Muslimiintiina waxay usoo dhaqaaqeen dhankii Al Qacqaac. Markaas
bay Faarisiintiina kala firxadeen intooda ordi kareysay oo Muslimiintiina
jiha waliba ka dooxateeyeen, oo dhufeys walbana u galeen. Halkaasna waxaa
looga dilay 100 kun oo meydkoodii baa meel waliba daadsanaa.
Markaas bay muslimiintii qaniimeysteen maal badan , hub, dahab, iyo fida,
maalkaas oo kudhaw maalkii iyo qaniimadii laga helay Madaa'in.
Markii ay Majuustii jabeen buu Haashim bin Cutbah firxadkoodii kadaba diray
Al qacqaac bin Camr. Markaasuu Al qac qaac bursaday firxadka kuwii jabay oo
uu sii laaynayey, waxuuna dilay Mihraan. Feyruzaanna waxuu daa'imay inuu
jabka kuwii cararay uu dhexda ka galo. Waxuu Al qac qaac ka furtay dumar
iyo carruur iyo hanti tiro badan, iyo daabbadooyin aad u badan, dhammaanna
waxuu u diray Haashim bin Cutbah. Haashimna waxuu u sii diray Sacad,
markaasuu intuu khumuskii ka bixiyey u wada qeybiyey ciidankii Muslimiinta
oo idil.
Qaniimada Jalowlaa waxay ahayd 30 000 000 sida uu xusay Shicbi, khumuskii
kaliya ayaa waxuu noqday 6 000 000. Qof kastoo faras watay maalinta
ciidamada Muslimiinta waxuu helay saami lamid ah intii uu ka helay Madaa'in
oo lamid ah 12 000 iyo 9 daabadood. Waxaa loo xilsaaray qeybinta
qaniimadaas Salmaan Al Faarisi. Kadib khumuskii qaniimada iyo daabadahii
baa loo dhiibay Ziyaad bin Abii Sufyaan iyo Qudaaci bin Camr iyo Abuu Maqrin
Al Aswad si ay magaalladii Madiina u geeyaan. Markii Cumar loo geeyay
dhammaan hantidii qaniimada iyo daabadihii buu weydiiyey sida dagaalladaasi
ay u dhaceen, markaasuu Ziyaad bin Abii Sufyaan si cad ugu sheegay
dhacdooyinkii iyo siday udhaceenba. Cumar markuu maqlay faseexada Ziyaad buu
ka codsaday inuu mimbarka ka khudbeeyo oo uu ka sheego dhacdooyinkii iyo
siday u dhaceen isagoo ay dadku wada maqlayaan. Markaa buu Ziyaad mimbarka
fuulay oo si cad u waadixiyey siday dhacdadu u dhacday iyo inta Muslimiinta
kaga shahiidday iyo intay gaallada ka dileen iyo inta hanti ee ay
qaniimeysteen.
Dhacdadii Xulwaan
Markii uu Haashim bin Cutbah ka faaruqay Jolowlaa buu ku degay amarkii
amiirka Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab isagoo xarun ka dhiganayo, waxuuna
Xulwaan u diray Al qac qaac bin Camr oo uu iyana kudiray amarkii amiirka
mu'miniinta. Taasoo uu horey warqad ugu soo qoray markii uu Sacad kala
hadlayey qaddiyadii Yazdajrid, waxuuna amray inuu Sacad dego Madaa'in, oo uu
diro Jolowlaa Haashim bin Cutbah, markiina Haashim uu furtay Jolowlaa buu
Cumar amray inuu dego Jolowlaa oo uu Xulwaan udiro Al qacqaac bin Camr.
Waa sidaase Al qac qaac bin Camr waxuu daba kacay firxadkii kuwii jabay
isagoo layenayey waxii uu helo, waxuuna dilay oo kamid Mihraan oo ahaa
amiirkii dhacdada Jolowlaa hoggaaminayey Faarisiinta. Fayruzaan isagu waxuu
dhexda ka galay jabkii majuusta illaa ay ka dul dhaceen boqorkoodii
Yazdajrid oo kusugnaa Xulwaan, waxayna u sheegeen waxii Jolowlaa ku
qabsaday oo jab ahaa iyo inta qof ee laga dilay iyo weliba in amiirkoodii
laga daba yimid oo qudha laga jaray, oo weli taa looga harine firxadkoodii
la daba joogo. Markaa buu Yazdajrid kasii cararay Xulwaan oo uu u wareegay
magaallada Rayi. Xulwaanna waxuu kusii dhaafay ciidan uu madax uga dhigay
nin la oran jiray Khushru washanuum. Markii uu Al qac qaac gaaray
magaalladii Xulwaan ayaa waxaa kusoo baxay Khushru washanuum oo ay ku
kulmeen meel ka soo baxsan magaallada, halkaasoo ay ku dhex martay dirir aad
u kulul oo Alle durtaba ku jebiyey cadawgii, Muslimiintiina lib iyo guul
kusiiyey. Markaa buuna Al qac qaac galay magaalladii Xulwaan oo aysan jirin
cidi ka hor taagan, Muslimiintiina way soo galeen oo ay qaniimeysteen, dumar
iyo carruur badanna qafaasheen. Waxayna ku dhaqeen islaamka. Dadkii deganaa
hareerahaas iyo goballada ka dhaw dhawna jisyo buu Al qac qaac ku waajibiyey
iyo inay Islaamka hoos yimaadaan kadib markii uu u bandigay Islaamka oo ay
diideen waxaanan ka ahayn inay bixiyaan jisyo.
Al qacqaac bin Camr halkaa ayuu ku sugnaa illaa uu Sacad bin Abuu Waqaas
markii dambe ka wareegay magaalladii Madaa'in isagoo u guuray Kuufa, markaa
buuna Alqac qaac dhankii Sacad aaday oo uu Kuufa degay sida inoo iman
doonto hadduu Alle idmo.
Furashadaii Takriid & Muusal
Markii uu Sacad furtay Madaa'in baa waxaa soo gaartay in reer Muusal ay
isugu tegeen Takriid oo ay madax ka dhigteen nin gaal ahaa oo la oran jiray
Al Andhaaq. Markaa bayna ahayd markii uu Sacad warqadda u qorayey dhanka
amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab, warqaddaasoo ka hadleysay
qaddiyadii Jolowlaa. Horey wuxuu usoo amray Cumar in Jolowlaa loo diro
Haashim bin Cutbah, waxaana dhacay waxii dhacay ee aan soo xusnay oo ah
dhacdooyinkii Jolowlaa iyo Xulwaan. Sidoo kale warqaddaasi waxay markaasi
ka hadleysay oo ku xusnaa qaddiyadii reer Muusal. Isla warqaddii uu Cumar
jawaab ahaanta ugu diray dhanka Sacad ayaa waxuu sidoo kale kaga soo
hadlay qaddiyadda reer Muusal, waxuuna soo amray Sacad inuu u diyaariyo
ciidan la dagaallankooda (reer Muusal) iyo in ciidamadaas uu madax uga dhigo
C/llaahi bin Al Mactam iyo in ciidankiisa hore uu madax uga dhigo Ribciy bin
Al Afkal Al Canazi. Ciidamada midigta waxuu soo amray in madax looga dhigo
Al Xaarith bin Xassaan Al Duhali. Ciidamada bidixdana waxuu soo amray in
madax looga dhigo Furaat bin Xayaan Al Cajali, ciidamada dambe waxuu u
dhiibay Hannaay bin Qeys, kuwa fardooleyduna waxuu u xil saaray Curfajah bin
Harthamah.
Markaa buu C/llaahi bin Mactam kala dhaqaaqay 5000 oo ciidan ah magaalladii
Madaa'in isagoo kusii jeedo dhanka Takriit iyo gaalkii Al Andhaaq. Waxuu
socday afar casho dabeetana waxuu dul degay Takriit. Al Andhaaq waxuu isu
soo aruuriyey jamac Ruumaan ah iyo Carabtii Nasaareyda ee halkaas daganayd
oo ay kamid ahaayeen banii Taqlab, Iyaad iyo Nimar, iyagoo hareeraha
magaallada ka qotay god weyn oo dhufeys ah. Markii uu C/llaahi bin Mactam
soo gaaray buu go'doomin ku qabtay, waxuuna ku haayey 40 casho oo labaatan
iyo afar kamid ahi ay gaaladu usoo baxeen (si ay Muslimiinta ula
dagaallamaan), iyadoo mar waliba laga adkaanayey 24kaas casho oo mar waliba
waalaga guuleysanayey, jamacooduna wuu jabayey oo wax aanan daciifnimo iyo
itaal darri ahaynna kamaysan qaadeyn. Markaa bay Ruumaankii damceen inay
doomankooda kula baxsadaan waxii hanti ay lahaayeen iyo nafahooda. Markaa
buu Cabdullaahi bin Mactam u cid diray Carabtii Nasaareyda ee halkaa
kusugneyd isagoo ugu yeerayo inay ka qayb qaataan difaaca iyo guusha dhulka.
Markaa bay iyagiina ka yeeleen oo ay usoo cid direen. Misna mar kale buu u
cid diray isagoo ku oranayo:" Hadday taasi run idinka tahay, qira inuusan
jirin Alle (la caabbudo) oo aan ka ahayn Allah, iyo inuu Muxammedna SCW
yahay Rasuulkii Alle, oo kuna raalli noqda waxa uu Alle agtiisa kalayimid''.
Markaa bay iyana taasi usoo cid direen iyagoo wada Islaamay. Dabeeta mar
kale buu u cid diray isagoo ku oranayo:" Hadday taasi run idinka tahay marka
aanu takbiirsanno oo aan caawo weerarka ku qaadno inoo qabto albaabada
doomaha''. Markaa bay C/llaahi bin Muctam iyo asxaabtiisi soo dhaqaaqeen oo
ay takbiirsadeen sida takbiir nin qura uu mar takbiirsado, saa ay weerar
culus qaadeen. Carabtiina dhanka kale ayay ka takbiirsadeen mar qura. Markaa
bay Ruumaankii u carareen dhanka albaabadii webiga si ay doomanka ugu
baxsadaan, hase ahaatee banii Iyaad, Taqlab iyo Nimar baa si daran u
gummaadeen oo laayeen layn aad u daran. C/llaahi bin Muctam iyo
ciidamadiisii dhanka kale ayay ka soo galeen oo ay laynayeen waxii ay
arkaanba, cid ka badbaaddayna ma jirin marka laga reebo banii Iyaad, Taqlab
iyo Nimar oo iyagu Muslimay. Intaa kadib Muslimiintii ayaa furteen Takriid,
kadib markay jabeen cadawgii. Cumar bin Khaddaab waxuu horey warqaddiisa
ugu soo amray in haddii la furto Takriid, loo diro Ribciyi bin Afkal dhanka
Xasaneyn oo kamid ah Muusal. Markaasuu xaggeeda kudhaqaaqay siduu amiirkii
Mu'miniinta soo amray, isagoo hoggaaminayo sirriyad ay la socdaan
halyeeyadii ciidankii Muslimiinta ee Takriid furtay. Markiina uu dul degay
Al Xasaneyn bay dadkeedii ka dalbadeen heshiis, markaasuu isaguna ku
waajibiyey inay bixiyaan jizyo iyagoo dulleeysan. Intaa dabadeed waxaa la
qeybiyey maalkii iyo qaniimadii laga helay Takriid kadib markii khumuskii
laga saaray, waxuuna ninkii faras watay helay 3000, halka kii lugtana uu ka
helay 1000.
Khumuskii qaniimada ayaa waxaa loo dhiibay Furaat bin Xayaan, bishaaradii
guushana waxaa loo dhiibay Al Xaarith bin Xassaan si ay magaallada Madiina u
geeyaan, imaaraddii dhulka Muusalna waxay hoostimid Ribciyi bin Afkal iyo
Curfajata bin Harthama.
Furashadii Maasabadaan
Maasabadaan waxay ahayd magaallo weyn oo kamid ahayd magaallooyinkii dhulka
Furus. Markii hore magaceedu waxuu ahaa ama la oran jiray Maah Sabadaan.
Markii uu Haashim bin Cutbah kasoo laabtay Jolowlaa, baa waxaa Sacad soo
gaartay in Adhiin bin Hurmuzaan uu aruuriyey ciidamo Faarisiin ah si uu
Muslimiinta ula dagaallamo. Markaa buu Sacad warqad u qoray Cumar bin
Khaddaab isagoo arrintaas la socodsiinayo. Suu Cumar soo amray in loo diro
ciidan uu madax uyahay Diraar bin Khaddaab. Markaas buu Diraar magaalladii
Madaa'in ka dhaqaaqay isaga iyo ciidankiisii oo qeybtiisa hore uu madax
uyahay Ibnu Huzayl Al Uzdi.
Ibnu Huzayl baa ka hor dhaqaaqay ciidamada guud, Saa waxay kulmeen ciidankii
Adhiin bin Hurmuzaan ka hor intaysan soo gaarin ciidamadii Diraar, waxaana
dhex maray dagaal culus oo durbo lagu jebiyey Adhiin iyo ciidamadiisii,
isagiina lagu soo qabtay qafaal ahaan. Markaa buu Ibnu Huzayl amray in
hortiisa unuunka loogu dheereeyo, saa kurka laga jaray. Kadib Diraar bin
Khaddaab iyo ciidamadiisii waxay sii raacdeysteen firxadka kuwii jabay illaa
ay magaalladii Maasabadaan oo ahayd magaalo wayn ay galeen oo ay xoog ku
furteen, dadkeediina buuraha iyo keymaha ayay ku kala rooreen. Markaa buu
Diraar u yeeray oo ay soo laabteen, suu jizyo kuwaajibiyey kuwoodii aanan
Islaamin, isagiina halkii buu masuul ka noqday oo uu kusii sugnaa jeer uu
Sacad ka wareegay magaallada Madaa'in oo uu uguuray Kuufa sida inoo iman
doonto idanka Alle.
Furashadii Qirqiisiyah iyo Hayt
Markii uu iyana Haashim bin Cutbah kasoo faaruqay Jolowlaa, baa waxay dadkii
Jaziiradda u gurmadeen reer Ximsa si ay ula dagaallamaan Abuu Cubeydah iyo
Khaalid, markaasina boqorkooda Hiriqal waxuu kusugnaa magaallada Qinnasriin
ama Andaakiyah.
Waa sidaase markaa bay dadkii Jaziiradda isugu tegeen magaallada Hayt.
Markaa buu Sacad warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab
asagoo xaalladaasi la socodsiinayo. Markaa buu Cumarna waxuu soo amray in
loo diro ciidan uu madax uyahay Cumar bin Maalik bin Cutbah bin Nowfal bin
C/manaaf Al Qurashi. Markaa buu Cumar bin Maalik la dhaqaaqay ciidamadiisii
oo uu abbaaray dhanka Hayt, waxuuna tegay iyadoo ay cadawga dhufeys ka
qoteen magaalladaasi, markaasuu go'doomin ku sameeyay. Mana uusan furan ee
waxuu kaxaystay qayb kamid ah ciidankiisii oo dhaqaaqay. Go'doomintii
Hayt-na waxuu kusii dhaafay Al Xaarith bin Yaziid, Asagiina Cumar bin Maalik
waxuu aaday dhanka Qarqiisiyaa oo uu xoog ku furtay, waxayna ka dalbadeen
inay bixiyaan jizyo. Markaa buu ka aqbalay. Dabeeto buu warqad u qoray
masuulkiisii magaallada Hayt, isagoo ku amrayo in haddii aysan la heshiinin
uu godkooda ka dul qodo god kale oo uu albaabo ugu yeelo dhankooda. Markay
taasi gaartay reer Hayt bay dalbadeen heshiis iyo inay bixiyaan jizyo.
Sidii ayaana lagu furtay halkaas.
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar jideeyay in la qoro taariikhda Hijriyda oo laga
billaabo hijradii Rasuulka SCW. Masuuliyiintiisii goballaduna waxay
ahaayeen sidan: Shaam oo idil waxaa masuul uga ahaa Abuu Cubeydah bin
Jarraax, Ciraaq oo dhammina waxaa masuul uga ahaa Sacad bin Abuu Waqaas,
Dhaa'ifna waxaa masuul uga ahaa Cuthmaan bin Abul Caas, Yemanna waxaa masuul
uga ahaa Yaclaa bin Umayah, Yamaamah iyo Baxreynna Al Calaa bin Xadramiyu,
Cumaanna waxaa masuul uga ahaa Xudeyfah bin Muxsin, Basrana waxaa masuul uga
ahaa Muqiirah bin Shucbah, Muusalna waxaa masuul uga ahaa Ribciyi bin Afkal,
halka Jaziiradduna uu masuul uga ahaa Cayaad bin Qanam.
Sanadkan waxaa dadka xajiyey Cumar bin Khaddaab magaalladii Madiinana waxuu
kusii dhaafay Zayd bin Thaabit.
SANADKII 17AAD
Sanadkan Billaawgiisii bishii Muxarram ayuu Sacad bin Abii Waqaas ka
wareegay magaalladii Madaa'in isagoo uguuray Kuufa. Waxaanse ku xusi doonnaa
sadarrada dambe marka aynu ka hadlayno dhacdooyinkii dhulka Furus ee
sanadkan hadduu Alle idmo.
Immikuna aan u weecanno...
Dhacdooyinkii Dhulka Shaam Ee Sanadkan
Sanadkan dhexdiisa dhacdooyin dhowr ah ayaa dhulka Shaam ka dhacay, waxaana
ka mid ahaa
Go'doomintay Ruumaanku Ku Sameeyeen Ximsa
Sababtu waxay ahayd in jamac Ruumaan ah ay goosteen inay weerar ku qaadaan
Ximsa oo ay ku go'doomiyaan Abuu Cubaydah. Markaa bayna ka ciidan dalbadeen
Ruumaanku dadkii jaziiradda iyo khalqigii agagaarkaas daganaa oo ay
dabeetana soo aadeen dhankii Abuu Cubaydah. Markaa buu Abuu Cubaydah u cid
diray Khaalid bin Waliid oo kusugnaa Qinnasriin si uu uyimaado, saa isagiina
wuu yimid.
Intaa kadib waxuu Abuu Cubaydah warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Khaddaab isagoo xaallada kula socodsiinayo. Abuu Cubeydah markaas buu
ciidamadii Muslimiinta kala tashaday in uu cadawga u baxo oo uu debadda kula
dagaal galo, mise inuu magaallada dhufeys ka galo jeer uu uga yimaado amarka
Cumar. Markaasay dhammaan ciidankii u tilmaameen inuu magaallada dhufeys ka
galo, Khaalid mooyaan oo isagu u tilmaamay in cadawga loo baxo oo banaanka
magaallada lagula dagaal galo. Abuu Cubaydah wuu isaga tegay ra'yigii
Khaalid, waxuuna qaatay ra'yigii Muslimiinta kale oo magaalladii ayuu
dhufeys ka galay. Ruumaankii way yimideen markaasay go'doomin ku qabteen
magaalladii Ximsa. Qolo kastoo kamid ah ciidamadii Muslimiinta ee kusugneyd
dhulka Shaamna dhankeeda ayay u mashquulsaneed, oo haddii ay kasoo tagi
lahaayeen si ay walaaladood reer Ximsa go'doominta uga qaadaan, waxaa meesha
ka bixi lahaa nidaamkaa iyo dantii laga lahaa in lawada furto dhulka Shaam
oo idil oo halkooda ayaa loo daba mari lahaa.
Sidaa darteed buu Cumar warqad ugu diray amiirkii ciidamada Muslimiinta ee
dhulka Ciraaq - Sacad bin Abii Waqaas, isagoo ka dalbanayo in isla maalinta
ay utegto warqaddaas uu dadka ku booriyo dagaalka, oo uu Al qacqaac bin Camr
ku daro ciidamo kuwajahan dhanka Ximsa, si ay Abuu Cubaydah go'doominta uga
saaraan. Waxuu kaloo Cumar uqoray Sacad in uu ciidan kale diyaariyo oo uu
madaxa uga dhigo Cayaad bin Qanam, dabeetana uu u diro dhanka Jaziiradda
kuwii iyagu usoo gurmaday Ruumaanka. Markaa bayna labadaasi ciidamo ka
baxeen magaalladii Kuufa. Al qacqaac bin Camr oo hoggaaminayo 4 000 oo
ciidanna waxuu abbaaray dhankii Ximsa, halka uu Cayaadna aaday dhankii
Jaziiradda. Cumar bin Khaddaab qudhiisu magaalladii Madiina ayuu ka soo
baxay si uu ugu gargaaro Abuu Cubaydah, waxuuna soo gaaray Jaabiyah, waxaa
kaloo la sheegaa inuu gaaray Sarghi. Sidaa waxaa yiri Ibnu Isxaaq, wallaahu
aclam.
Markii uu gaaray dadkii Jaziiradda ee Ruumaanka la socday in dhulkoodii
ciidamo u daba mareen, bay dib ulaabteen oo ay Ruumaankii ka hareen. Dhanka
kale Ruumaankiina waxay maqleen in Cumar bin Khaddaab uu soo galooti yahay
oo uu uyimid inuu u gargaaro masuulkiisa Abuu Cubaydah. Waxaa kalooy
maqleen in ciidamo gurmad ahna ay ka soo socdaan dhanka Ciraaq, markaa bay
daciifeen oo itaal darri kudhacday. Markaa buu Khaalid u tilmaamay Abuu
Cubaydah inuu weerar ku qaado, maadama ay daciifeen, saa weerar buu ku
qaaday oo uu yeelay siduu Khaalid u ishaaray. Markaa buu Alle u furay
Muslimiintii oo guul iyo lib halkaa kusiiyay, Ruumaankiina way jabeen jab
aad u weyn.
Markaasi waxuu ahaa goor aysan ciidamadii gurmadka ee Kuufa ka soo baxay soo
gaarin kahor saddex casho, Markaa buu Abuu warqad u qoray Cumar oo Jaabiyah
ama Sarghi kusugan isagoo su'aalayo inay ciidamadii gurmadka kuyimid la
wadaagaan wixii hanti ahaa ee cadawga laga ritay ( qaniimada ). Cumarna
waxuu soo amray in lala wadaajiyo, waayo cadawgu waxuu ku jabay markay
maqleen gurmadka soo galootigiisa. intaa kadib Cumar waxuu amaanay reer
Kuufa isagoo kheyrna ugu duceeyay. Isagiina waxuu kulaabtay magaalladii
Madiina.
Furashadii Jaziiradda
Sidaynu soo xusnay waata Jaziiradda loo diray Cayaad bin Qanam markii Al
qacqaac loo dirayey dhanka Ximsa.
Sidaa darteed Cayaad bin Qanam iyo ciidamadiisii ayaa waxay ku dhaqaaqeen
dhankii Jaziiradda isagoo ay la socdaan Abuu Muusa Al Ashcari, Cumar bin
Sacad bin Abii Waqaas oo inan dhalinyaro oo aan howsha waxba kulahayn ah,
iyo Cuthmaan bin Abul Caas. Markaa buu Cayaad dhaqaaqay oo uu sii maray Al
Ruhaa, isagoo halkaa kula heshiiyey dadkii daganaa inay bixiyaan jizyo.
Sidoo kale reer Xaraanna sidaa si lamid ayuu kula heshiiyey. Markaa buu
Abuu Muusal Ashcari u diray dhanka Nusaybiin, Cumar bin Sacadna waxuu u
diray dhanka Ra'sul Cayn, isagiina Cayaad waxuu aaday dhanka Daaraa, markaa
baa dhulalkaasi oo idil lafurtay. Waxuu markaa diray Cuthmaan bin Abul Caas
oo uu udiray dhanka Armeeniya, halkaasoo uu ka dhacay dagaal uu
kugeeriyooday Safwaan bin Mucaddal isagoo shahiid ah. Kadib buu Cuthmaan
halkaa kula heshiiyey dadkii daganaa inay bixiyaan jizyo ahlu beyd kastaaba
inuu bixiyo hal Diinaar.
Sanadkan dhexdiisa ayaa Khaalid bin Waliid laga casilay magaallada
Qinnasriin, kadib markii uu Ashcat bin Qeys kusiiyey 10 000 oo Dirham gabay
uu utiriyey darteed.
Waxaa maxkamad lagu saaray masjidka iyadoo ay dadkii buuxaan, waxaana
casiliddiisa u geeyay Bilaal bin Rabaax oo membarka masjidka Ximsa dadkii
ugu khudbeeyay. Markaa buu Khaalid cududaartay, kadibna waxuu aaday
magaalladii Qinnasriin oo uu uu dadkii daganaa u khudbeeyay oo sagootiyey.
Markaasuu ehelkiisii la aaday dhanka Ximsa, oo uu dadkii daganaa u
khudbeeyay kuna sagootiyey. Kadibna waxuu aaday magaalladii Madiina oo uu
degay.
Markii uu Khaalid tegay Madiina, Cumar bin Khaddaab wuu soo dhaweeyay
waxuuna ku yiri:" Illaah baan kudhaartaye agteyda waxaad ka tahay mid sharaf
leh, oo waxaad agteyda ka tahay mid laga jecelyahay, hase ahaatee maanta
dabadeed howl iima qabaneysid''. Goballadiina waxuu udiray warqad isagoo ku
oranayo:" Ugamaanan casilin Khaalid xukunka khiyaano uu sameeyay iyo howl
gaabin darteed tooni, hase ahaate waxaan ka yaabay inay dadku ku fidnoobaan,
waxaana jecleystay inay (dadku) ogaadaan inuu Alle yahay ka isagu sidaa
sameynayo (yacni guulaha badan waa Allaah kan sababay). Khaalid magaalladii
Madiina ayuu degay jeer uu 20kii hijriyada firaashkiisii ku geeriyooday.
Waxaa kaloo lasheegaa inuu kugeeriyooday magaallada Ximsa, wallaahu aclam.
Dhacdooyinkii Dhulka Furus ee Sanadkan
Horraantii sanadkan bishiisii Muxarram ayuu Sacad bin Abii Waqaas ka guurey
magaalladii Madaa'in isagoo uguuray Kuufa oo iyadu sanadkan la aas-aasay.
Sababtuna waxay ahayd saxaabadii baa ku xanuunsadeen Madaa'in oo midibadoodi
ku baddalmeen oo jirkoodiina kudaciifay dhulkeeda oo dixsi iyo boor badnaa
darteed. Markaa buu Sacad warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin
Al Khaddaab isagoo xaalladaasi kula socodsiinayo. Cumarna waxuu soo amray in
Muslimiinta loo sahmiyo dhul ay dagaan oo ka wanaagsan cimillada Madaa'in.
Markaasuu Sacad diray Xudayfah iyo Salmaan bin Yaziid si ay Muslimiinta ugu
sahmiyaan dhul ay dagaan. Markaasay dhaqaaqeen oo ay soo mareen dhulka Kuufa
oo ahaa meel carro cas oo aad usoo jiidatay, jawigeeduna uu yahay mid aad
uwanaagsan. Halkaasi waxay ka heleen saddex deyr oo kala ahaa Dayr Xarqah
bint An Nucmaan, Dayr Ummu Camr iyo Dayr Salsalah. Waxaana dhexdooda ahaa
guryo yar yar oo cush iyo qoryo kasameysnaa. Halkii midba dhan uduceystay
isagoo Alle ka baryayo kheyrka dhulkaas iyo kheyrka uu yeelan doono iyo
isagoo ka nabad galayo sharta dhulkaas iyo sharta uu yeelan doono. Kadib way
laabteen oo khabarkii bay Sacad ugeeyeen. Markaa bay soo guuray horraantii
Sanadkan isaga iyo Muslimiintii halkaa joogtayba. Markii Sacad yimid Kuufa
waxii ugu horreeyay ee uu dhiso waxuu ahaa Masjidka, kadibna waxuu mixraabka
agtiisa kadhisay daar laga maamulo imaaradda iyo beytul maalka. Dabeeto
waxuu uyeeray nin kudheereeyo gannida gamuunka oo uu ka dalbaday in afarta
jiho ee masjidka uu gamuunkiisa u gamo. Halka uu kudhaco ayuuna amray inay
dadku ka dhistaan guryahooda. Markii ugu horreysay waxay guryaha kadhisteen
qasab iyo geedo. Markaa bay magaalladii gubatay sanadkan dhexiida, kadibna
waxay kadhisteen lebin iyo dhagax kadib markuu Cumar sidaa soo amray. Intaa
kadib Kuufa waxay noqotay Xaruntii laga xukumayey dhulka Furus oo idil oo uu
daganaa amiirkii ciidamada Muslimiinta ee dhulka Ciraaq, sidayba Ximsa
xaruntii iyana laga xukumay dhulka Shaam oo idil oo saldhig u ahayd amiirkii
ciidamada Muslimiinta ee dhulka Shaam oo idil.
Furashadii Ahwaas, Manaadir iyo Nahruteer
Hurmuzaan oo kamid ahaa Faarisiintii kasoo jabtay maalintii dagaalka
Qaadisiyah ayaa gobalka Ahwaas iyo magaalooyinka hoos yimaado oo idilba ku
yeeshay awood aad uweyn. Markaa baa laga soodiray labo ciidamo oo Muslimiin
ah magaallooyinka Basra iyo Kuufa. Markaasay dhulkiisii ku ciriiriyeen
isaga, oo ay ka qabsadeen Dajlah iyo Dujeyl inta udhaxayso, oo ay hanti
badan ka qaniimeysteen, intii ay doonaan oo ciidamadiisii kamid ahna
laayeen, wixii ay doonaan oo ay awood uyeeshaanna ay kafurteen kadib markay
ka dileen cadad badan oo Majuus ah Falillaahil xamdu walmannaa.
Kadib Hurmuzaan ciidamadii Muslimiinta wuxuu ka dalbaday in inta ka hartay
dhulkiisa ay kula heshiiyaan, markaasay Muslimiintii warqad u qoreen dhanka
Cutbah bin Qazwaan oo isagu markii hore ciidamada Muslimiinta soo diray.
Markaasuu Cutbah ka aqbalay oo la heshiiyey oo khumuskii qaniimada iyo
bishaaradii guushana u diray dhankii Madiina iyo Cumar bin Al Khaddaab
isagoo horey ugu siidhiibay Axnaf bin Qeys. Markii Axnaf uu khumuskii u
geeyay Cumar, buu Cumar kartidiisa iyo caqligiisa, markaasuu warqad u diray
Cutbah bin Qazwaan isagoo ku amrayo inuu Axnaf bin Qeys kaashado oo uu talo
ka qaato oo ra'yigiisuna uu qiimeeyo.
Kadib Hurmuzaan mar kale buu ballantii buriyey oo heshiiskiina jebiyey.
Waxuuna soo kaalmeystay koox Kurdi ah oo naftiisii kedisay, sheydaanna
camalkiisaasi foosha xun buu uqurxiyey. Markaas bay Muslimiintii kubaxeen
xaggiisa oo ay ka guuleysteen mar kale oo ay ka laayeey khalqi tiro badan.
Waxayna ka qabsadeen dhulal aad ubadan, kadibna way sii raacdeysteen jeer uu
galay magaalladii Tastur oo uu dhufeys ka galay. Markaasay Muslimiintii
arrintaa warqad ugu direen Cumar iyagoo la socodsiinayo sida uu Hurmuzaan
falay.
Furashadii Koowaad Ee Tustar Heshiis Ahaan
Markii la furtay suuqii weynaa ee gobalka Ahwaas oo uu furtay Xurquus bin
Zuhayr buu Hurmuzaan cararay, markaasuu Xurquusna ka daba diray Jaz'a bin
Mucaawiyah, amarkaasina amiirkii Mu'miniinta baa horey usoo amray. Markaa
buu Jaz'a bin Mucaawiyah sii bursaday firxadkii Hurmuzaan jeer uu dul degay
Raamhurmuz, halkaasoo uu Hurmuzaan dhulkeeda dhufeys ka galay. Markii uu
Jaz'a ku noogay daba oradkiisa ayuu u weecday goballadii kale ee dhulkaasi
oo uu wada furtay kuna waajibiyey inay bixiyaan jizyo. Markii uu Hurmuzaan
arkay ciriiriga dhulkiisa lagu hayo iyo rafaadka uu kujiro iyo in
goballadiisii oo idil ay Islaamka hoostageen buu mar kale ka dalbaday
heshiis. Markaa buu Jaz'a bin Mucaawiyah arrintaasi warqad ugu qorey Xurquus
bin Zuhayr. Xurquusna Cutbah bin Qazwaan ayuu warqad ugu siiqoray, oo
Cutbana Cumar ayuu warqad usii qoray. Kadibna waxaa timid jawaabtii Cumar oo
uu kula heshiinayo magaallooyinka Raamahurmuz, Tastur, Jundiisaabuur iyo
magaallooyin kale. Waxuuna heshiiskaasi udhacay sidii uu amiirkii
Mu'miniinta soo amray.
Duullaankii Dhulka Furus ee Dhanka Badda
Taasu waxay ahayd Calaa bin Al Xadramiyu ayaa waxuu masuul ka ahaa dhulka
Baxreen waqtigii khaliifadii Rasuulka SCW ee Siddiiq Allaha ka raalli
noqdee. Cumar bin Al Khaddaab baa ka casilay oo masuul uga dhigay Qudaamah
bin Madcuun Al Jumaxi. Dabeeto Qudaama buu ka casilay oo markale uu ku
celiyey Calaa bin Al Xadramiyu mar kale.
Haddaba markii uu Sacad furtay Qaadisiyah oo jab weynna uu Faarisiinta soo
gaarsiiyey buu Calaana jecleystay inuu Faarisiinta uga duulo dhanka badda oo
uu kusameeyo siduu Sacad kusameeyay oo kale. Markaa buu dadkii ku booriyey
ladagaallanka reer Furus, saa dadkii baladka oo idil wada ajiibeen.
Ciidamadiisii ayuu dhisay isagoo dhowr qeybood uqeybiyey. Qeyb waxuu u
dhiibay Jaaruud bin Mucallaa si uu madax ugu noqdo, qeybna waxuu udhiibay Al
Suwwaar bin Hammaam, qeybta kalena waxuu udhiibay Khuliid bin Mundir bin
Saawi, dhammaanna ciidamadaasi oo idil waxuu madax guud uga dhigay Khuliid.
Markaa bay ciidamadii Muslimiinta dhaqaaqeen oo baddii abbaareen iyagoo
doonaya inay uga gooshaan dhanka Furus. Taasina wax idan ah oo ay amiirkii
Mu'miniinta kaga haysteen ma aanay jirin. Dhanka Cumarna aad buu u karhayey
arrintaas ah in badda lagu duulo, sidoo kale in ciidamo idin la'aan ay
dhaqaaqaan buu iyana aad u dhibsan jiray, waayo Rasuulkii Alle SCW iyo
Sidiiqba ma aysan sameynin falkaas iyo in ciidamada Muslimiintu ay badda
kuduulaan.
Ciidamadan iyaga ahi waxay kagudbeen Baxreen oo ay ugudbeen dhulka Furus,
waxayna ka baxeen magaallada Isdhaqar agteeda. Faarisiintii baa markaa daba
martay oo kale dhex gashay iyaga iyo doomahoodii. Markaasuu Khuliid ka dhex
istaagay ciidamadii Muslimiinta oo uu dagaalka ku booriyey kana codsaday
inay Alle kaalmo weydiistaan oo ay dirirta ka run sheegaan, waxuuna usheegay
in doomaha iyo dhulkuba ay yeelan doonaan ciddii adkaato. Waxuuna u
dardaarmay sabirka iyo salaadda inay kaalmeystaan, waayo waa labo shey oo
kuweyn dadka markalaga reebo kuwa khushuuca. Dhammaan ciidamadii
Muslimiinta waxay kuqaabileen waanooyinkii amiirkooda maqal iyo adeecid iyo
dhega nuglaan. Markaa buu Khuliid ciidamadii tujiyey salaaddii Duhur.
Kadibna waxaa billaawday dagaalkii oo ku dhexmaray goob layiraahdo Dhaawuus.
Waxaa halkaasi kudhex maray dagaal aad ukulul, markaasuu Khuliid
ciidamadiisii amray inay u jilba dhigaan oo ay dagaallamaan oo ay
adkeystaan. Kadibna Alle baa guul ka siiyey cadawgoodii oo waxay ka laayeen
tiro aad u badan oo aysan mid lamida horey uga dilin. Markaa bay ciidamadii
Muslimiinta damceen inay aaddaan dhanka Basra, hase ahaatee cadawgii ayaa
doomahii ka kharraabiyey, jid ay badda umaraanna way garan waayeen. Taa
waxaa ka darneyd markii reer Isdhaqar ay dariiqii ka xireen oo ay
dhanwalibana ciidamo isaga keeneen oo ay Muslimiintii go'doomin xun galeen.
Markii ay arrintaasi gaartay amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab,
aad buu uga carooday, waxuuna u cid diray Calaa oo uu ku yiri:" U tag Sacad
bin Abii Waqaas''. Markaa buu Cumar warqad u qoray Cutbah bin Qazwaan
isagoo la socodsiinayo xaalladaasi qallafsan iyo in ciidamo Muslimiin ahi oo
Baxreen kayimid ay dagaallo galeen, misna ay go'doomin darani ku jiraan,
waxuuna ka codsaday in uu dadka kubooriyo dagaalka oo uu xaggooda ciidan
udiro. Markaasuu Cutbah ka dul istaagay dadkii oo ku dul akhriyey warqaddii
amiirka Mu'miniinta. Markaasay iska daba kaceen qaar kamid ah halyeeyadii
Muslimiinta oo ay kamid ahaayeen Haashim bin Cutbah bin Abii Waqaas, Caasim
bin Camr (Al qacqaac walaalkiis), Curfajah bin Harthamah, Hudayfah bin
Muxsin iyo Axnaf bin Qeys iyo rag kaloo aynigooda ah. Waxuu ciidankani ahaa
12 000, dhammaanna waxaa madax looga dhigay Abuu Sabrah bin Abii Raham (oo
ay dhashay Nebigu SCW eeddadiis). Markaa bay ciidamadani dhaqaaqeen iyagoo
wata baqlo aad utiro badan, si ay dhaqso u tagaan ama u gaaraan halka ay u
socdaan. Waxayna qaadeen jidka xeebta, iyagoo ciddii ay lakulmaanba
laaynayey oo jebineyey jeer ay markii dambe gaareen goobtii uu dagaalku
kudhex maray labada qolo, iyadoo Khuliid iyo ciidamadii Muslimiintu ay
go'doomin darani kujiraan, cadawgiina dhan waliba isaga yimid oo ummadihii
dhulalkaas oo idil ay ugu habar wacdeen. Gurmadkii cadawga wuu soo taam
noqda markaa iyada ahi oo wax aan dagaal ahayni ma uusan dhinneyn. Kadib
ciidamadii Abuu Sabrah iyo Faarisiintii baa is helay oo waxaa dhex maray
dagaal aad u kulul oo lagu jebiyey Faarisiinta, lagagana dilay khalqi aad
ufara badan, oo lagaga qaniimeystay hanti aad u culus mahadda Alle.
Kadib Abuu Sabrah iyo ciidamadiisii waxay u laabteen dhankii Cutbah bin
Qazwaan. Markii ay Cutbah u taam noqotay dhul furashooyinkii hareerahaasi,
buu ka dalbaday amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab inuu xajka soo
guto, markaasuu Cumarna u idmay. Saa Cutbah xajkii buu aaday oo uu
mawaasimta kula kulmay Cumar. Waxuuna ka dalbday inuu ka casilo howsha. Hase
ahaatee Cumar waa uu diiday. Markii Cutbah ka laabanayey xajka buu Alle
baryay oo ka dalbaday inuu usoo dedejiyo la kulankiisa. Markii uu xajka
kasoo guddoomay baa asagoo u socda magaalladiisii si uu u guto howshiisii
ayuu ku geeriyooday bartama Nakhlah kadib markii uu kasoo laabtay xajka
isagoo kusii jeedo dhulka Ciraaq. Markii Cumar ay gaartay geeridii Cutbah
buu aad uga murugooday, oo uu kheyr badanna ku amaanay. Kadib waxuu xilkii
Basra udhiibay Al Muqiirah bin Shucbah, oo isaguna muddo yar kadib laga
casilay sida inoo iman doonto. Muqiirah dabadiina waxuu Cumar Basra masuul
uga dhigay Abuu Muusal Ashcari.
Furashadii Tustar Mar Kale iyo Raamhurmuz
Sababtu waxay ahayd Yazdajrid baa mar waliba ku boorinayey reer Furus inay
Muslimiinta hor istaagaan oo ay la galaan dagaallo culculus. Markaasuu
warqad u qoray reer Ahwaaz iyo reer Furus isagoo ku boorinayo la dagaallanka
Muslimiinta. Markaa bay dhaqdhaqaaq sameeyeen oo ay iskula ballameen oo ay
isku dhaarsadeen la dagaallanka Muslimiinta iyo inay marka hore aadaan
Basra. Arrinta warkaas baa markaa gaartay Cumar bin Al Khaddaab, markaasuu
warqad u qoray Sacad bin Abii Waqaas isagoo ku amrayo inuu gobalka Ahwaaz u
diro ciidamo uu madax uyahay Nucmaan bin Muqarrin si dhaqso ah si loosoo
qabto Hurmuzaan. Waxuu kaloo Cumar soo magacaabay qaar kamid ah halyeeyadii
Muslimiinta ee ciidankaasi kamidka ahayd oo ay kamid ahaayeen: Jariir bin
C/laahi Al Bujali, Jariir bin C/laahi Al Ximyari, Suweyd bin Muqarrin iyo
C/laahi bin Diis-Sahmeyn. Ragganu waxay ahaayeen madaxdii ciidankan ee Cumar
uu soo magacaabay, dhammaantooduna waxaa madax u ahaa Nucmaan bin Muqarrin.
Waxuu kaloo markaa Cumar warqad u qoray Abii Muusa Al Ashcari oo Basra
masuul ka ahaa isagoo ku amrayo inuu Ahwaaz u diro ciidamo culus oo uu
madax uga dhigo Suheyl bin Cadiyi, iyo in ay ciidamadaasi kamid noqdaan
halyeeyada kale ah A Baraa bin Maalik, Caasim bin Camr, Majtha'ta bin Thowr,
Kacab bin Thowr, Curfajah bin Harthama, Xudeyfah bin Muxsin, C/raxmaan bin
Sahal iyo Al Xusayn bin Macbad. Waxuu kaloo soo amray in ciidamada Kuufa
kayimid ee uu Nucmaan hoggaaminaya iyo kuwa Basra ka imanaya ee Suhayl bin
Cadiyi uu wato markay isu tegaan iyo wixii gurmad oo u yimaadaba uu madax u
noqdo Abuu Sabrah bin Abii Raham. Markaa bay ciidamadii Kuufiyiinta ka
ambabaxeen magaalladii Kuufa iyagoo kuwii Basriyiinta ahaa uga hor maray
magaalladii Raamahurmuz oo uu markaa Hurmuzaan joogay. Markaa buu Hurmuzaan
kusoo saaray ciidamadiisii isagoo mar kale jebiyey ballantii uu Musliimnta
horey ula galay, waxuuna keenay ciidamo aad u tiro badan. Markaasuu lasoo
dhaqaaqay isagoo damacsan in Muslimiinta uu kujebiyo ka hor intaysan soo
gaarin ciidamada reer Basra. Isagii iyo Nucmaan baa markaasi kulmeen oo
dagaal aad kulul dhex maray, dabeena wuu jabay Hurmuzaan kadib markii laga
dilay khalqi aad utiro badan, waxuuna u gudbay magaalladii Tustar isagoo ka
cararay Raamahurmuz. Waxay Raamahurmuz usoo gacan gashay Nucmaan bin
Muqarrin, kaasoo ahaa amiirkii hoggaaminayay ciidamada Kuufiyiinta,
markaasi buuna aruurshay wixii uu ka helay oo hanti iyo hubbo ah.
Markii uu gaaray ciidamadii reer Basra warkaas iyo wixii ay Kuufiyiinta
kusameeyeen Hurmuzaan iyo inuu u cararay magaallada Tustar bay iyagiina si
toos ah u aadeen dhanka Tustar oo ay ka daba tegeen ciidamadii Kuufiyiinta
ee iyagu raacdeysanayey Majuustii Hurmuzaan uu watay ee firxatay. Markii ay
tageenna go'doomin bay kuwada qabteen, dhammaantooduna waxaa madax u noqday
Abuu Sabrah bin Abii Raham siduuba amiirkii Mu'miniinta horey usoo amray.
Waxay magaalladii gaareen Hurmuzaan oo ciidamo aad u faro badan soo
aruuriyey, markaasuu Abuu Sabrah warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee
Cumar bin Al Khaddaab isagoo gurmad ka dalbanayo. Markaasuu Cumar warqad u
qoray Abuu Muusa Al Ashcari isagoo ku amrayo inuu naf ahaantiisa aado
Tustar, suu xaggeedii aaday waxuuna madax u noqday dhammaan ciidamadii ka
yimid Basra ee ahaa kuwii uu horey u watay Suhayl bin Cadiyi iyo kuwa uu
isagu gurmad ahaan u layimid, guud ahaanna ciidankoo dhami Abuu Sahbrah baa
kor madax uga ahaa siduuba horey usoo amray Cumar. Go'doomin aad u adag ayay
ku sameeyeen ciidamadii Muslimiinta magaalladaasi Tustar. Dhowr mar ayayna
isu soo baxeen oo dagaallo aad u kululi ay dhex mareen.
Al Baraa bin Maalik dagaalkani wuxuu ku dilay 100 nin mubaarizo ah, sidoo
kale waxaa dagaalkan 100 nin mubaarizo ku dilay Kacab bin Thowr, Majtha'ata
bin Thowr iyo Abuu Yamaamah iyo rag kaloo lamid ah oo ka tirsan ciidamadii
Basriyiinta ee Basra kayimid.
Sidoo kale waxaa dagaalladan iyana wacdaro muujiyey oo min boqol nin kudilay
mubaarizo qaar kamid ah ciidamdii Kuufiyiinta ee Kuufa ka yimid sida Xabiib
bin Qirrah, Ribciyu Ibnu Caamir iyo Caamir bin Cabdul-Aswad. Markii ay
xaaladdii darraatay oo Muslimiintiina waqtigu ku dheeraaday bay utageen Al
Baraa bin Maalik oo saxaabi Jaliil ah oo ducadiisu la aqbalo ahaa, waxayna
ku yiraahdeen:" Baraa'oow! inoo bari Rabbigaa si uu cadawgu inoogu
jebiyo''.
Markaasuu Al Baraa yiri:" Alloow!! jebi cadawga, oo (aniguna) shahaado igu
sii''.
Halkii bay Muslimiintii cadawgii ku jebiyeen Al Baraana uu ku shahiiday.
Markii Muslimiintii ay jebiyeen Mushrikiinta bay orad ku galeen
qalcadahoodii iyo dhufeysyadoodii, markaasay iyana ka daba tegeen oo ay ku
laayeen. Markaa bay Mushrikiintii ku ciriiri noqotay magaalladii oo meel ay
nafta la aadaan garan waayeen. Dabeeta nin kamid ah dadkii baladka baa
Abuu Muusal Ashcari ka dalbaday magan galyo oo u yimid, suu isagiina magan
galiyey. Ninkii waxuu ka codsaday Abuu Muusa Al Ashcari inuu ku daro rag aad
uyaqaanno dabaasho oo maskax fiicanna leh si uu u tusiyo jid ay uga gudbaan
derbiga Tustar si ay magaallada ugalaan. Markaasuu Abuu Muusal Ashcari ku
daray rag karmeedyo halyeeyo ah oo uu kamid ahaa Majtha'ta bin Thowr.
Ninkii inta kaxeeyay raggii ayuu mariyey waddo hoos marto dhulka oo tog
biyo leh ah. Waqtiguna waxuu ahaa goor habeen ah, markaasay raggii
Muslimiinta ahaa sidii ku goosheen biyahii iyagoo dabaal ku gudbayo,
markaasay magaalladii galeen. Waxaa la yiraahdaa qofkii ugu horeeyay ee
galo magaallada waxuu ahaa C/laahi bin Muqaffal dhanka Muslimiinta. Waxay
yimideen albaabadii kadib markay toggii soo gudbeen, oo ay arkeen
waardiyaashii oo ay laayeen, markaasay albaabadii fureen iyagoo
takbiirsanayo yacni leh:- ALLAAHU AKBAR. Oo ay soo galeen. Ammintaasi
iyada ah ee ay magaalladu galeen waxay ahayd goor salaaddii fajar ah, mana
aysan tukan salaaddii fajar jeer ay cadceeddii kasoo baxday sida uu xusay
iimaam Al Bukhaari oo uu kasoo weriyay Anas bin Maalik oo yiri:" Waxaan goob
joog ahaa furashadii Tustar, waxayna ahayd goor salaaddii fajar ah.
Markaasay dadkii ku mashquuleen furashada oo maysan tukan jeer ay cadceeddii
kasoo baxday, mana ka jecli salaaddaas inay ii ahaadaan (baddalkeeda) geela
kiisa cas cas''.
Hurmuzaan markii laga furtay dhulkiisa waxuu orad ku galay qalcaddiisii,
markaasay sii raacdeysteen qaar kamid ah jamaacaddii iyo halyeeyadii
geesiyaasha ee Muslimiinta. Markiina ay dul tegeen oo ay hor istaageen
qalcaddiisii oo aysan u harin wax aanan ka ahayn in la is daro, buu
Hurmuzaan yiri kadib markii uu dilay Al Baraa bin Maalik iyo Majtha'ata bin
Thowr:" Waxaan haystaa jacbad ay ku jiraan boqol gamuun, mana jiro axad
idinka mid ah oo xaggeyga usoo dhaqaaqi karo illaa hadday dhacdo waxaan ku
gamayaa gamuun oo aan ku dilayaa. Mana iga dhacayo gammuun illaa waxuu ku
dhacayaa qof idinkamid ah. Haddaba maxay markaa idiin tareysaa inaad i
qafaalataan bacdamaa aan idinka dilay 100 nin? Waxay yiraahdeen:" Haddaba
maxaad dooneysaa?
Waxuu yiri:" Waa inaad i magan gelisaan jeer aan gacanteyda idiin soo
dhiibo, dabeetana waxaad ii direysaan Cumar bin Al Khaddaab si uu isaga iigu
xukmiyo wixii uu doono''.
Markaa bay saxaabadii ka yeeleen oo uu isagiina iska dhigay gamuunkii iyo
qaansadii oo ay qabteen qafaal ahaan. Dabeetana horey ayay usii kaxaysteen.
Waxay Muslimiintii dhulkani ka heleen hanti tiro badan iyo hub aad u culus.
Markii khumuskii laga saaray kadib ayaana Muslimiintii loo qeybiyey.
Qofkii faras watay waxuu helay 3 000, halka kii lugtana uu helay 1000.
Furashadii Suus & Jundiisaabuur
Kadib buu Abuu Sabrah bin Abii Raham kaxaystay qaar kamid ah ciidankii oo ay
lasocdaan Abuu Muusal Ashcari iyo Nucmaan bin Muqarrin iyo qaar kamid ah
madaxdii ciidanka. Hurmuzaanna horey ayay usii kaxaysteen waxayna daba
galeen raadka Faarisiintii jabtay oo ay eryanayeen jeer ay dul dageen Suus
oo ahayd magaallo ku taallay dhulka Khowzistaan oo ay isweer ku sameeyeen.
Markaa buu Abuu Sabrah warqad udiray dhankii Cumar asagoo la socodsiinaya
arrinka, dabeetana waxaa timid jawaabtii Cumar uu ku amraya in Zir bin
C/llaahi bin Kuleyb Al Fuqeyhiyu (waxaa kaloo la yiraahdaa Al Caqiimiy) oo
saxaabi jaliil ahaa loo diro dhanka Jundiisaabuur. Kadib Abuu Sabrah waxuu
diray khumuskii qaniimada iyo Hurmuzaan oo uu usii dhiibay Anas bin Maalik
iyo Axnaf bin Qeys.
Markay u dhawaadeen magaalladii Madiina bay dajiyeen oo ay u xireen
dharkiisii hore ee uu xiran jiray oo ka sameysnaa jowharad, diibaaj, yaaquut
iyo dahab. Markaa bay galeen magaalladii oo ay ku hor mareen gurigii amiirka
Mu'miniinta oo ay ahlu beydkiisa weydiiyeen. Waxaana loo sheegay inuu aaday
masjidka sabab la xiriirta inuu ku qaabilo wafdi uga imanaya magaallada
Kuufa. Markaasay aadeen Masjidkii hase aheetee cidna kamaysan helin.
Dabeetana way soo laabteen, misna waxay arkeen carruur yaryar oo ku
cayaareyso masjidka debeddiisa oo ay waydiiyeen Cumar. Waxay carruurtii
usheegeen in Cumar uu jiifo masjidka isagoo huwan go'iisa. Markii ay
masjidka soo galeen waxay arkeen isagoo jiifo oo huwan go'iisa. Hurmuzaan
markii uu arkay ayuu dadkii su'aalay:" Oo meeyay Cumar?
Waxay ku yiraahdeen:" Waakan"
Dadkii baa markaa waxay gudo galeen inay codkooda hoos u dhigaan si aysan
amiirka Mu'miniinta u toosinin.
Markaasuu Hurmuzaanna gudo galay inuu yiraahdo:" Oo aaway ilaaladiisii?
Aaway waardiyaashiisi?
Waxay yiraahdeen:" Malahan wax ilaaliyaal ah iyo waardiyo toona, mana lahan
wax kaatib iyo diiwaan ah toona''.
Waxuu yiri:" Way usuurowdaa inuu noqda Nebi''.
Waxay yiraahdeen:" Bal ee waxuu falaa camal Nebi''.
Dadkii baa iska soo daba batay markaasuu Cumar toosay, oo uu si saani ah
fadhiga u haggaagsaday, dabeetana eegay dhanka Hurmuzaan. Markaasuu yiri:"
Oo ma Hurmuzaan baa?
Waxay yiraahdeen:" Haa''.
Markaasuu indhaha ka buuxsaday isaga iyo wixii dhar uu sitay, markaasuu
yiri:" Acuudu billaah.. Allaanu kamagan galayaa naar, oo Alle ayaan kaalmo
weydiisanayaa''.
Kadib waxuu yiri:" Mahad idilkeed waxaa iska leh Allihii Islaamka ku
dulleeyay kan iyo wixii aynigiisa ah. Kulanka Muslimiintoow! qabsada diintan
oo ka hanuun dalba hanuunkii Nebigiinna, oo yaysan idinla tegin adduunyo waa
kado'e''.
Wafdigii baa markaa waxay Cumar ku yiraahden:" Kani waa Hurmuzaan boqorkii
Ahwaaz ee la hadal''.
Waxuu yiri:" Mayo, jeer uu soo dhigo waxa xulliyad (dhar qurxan iyo
dhaldhalal ah) ee dushiisa saaran''.
Markaa bay kaxeeyeen oo ay kasoo dhigeen, waxayna usoo xireen dhar suuf ah.
Markaasuu Cumar yiri:" Sidee baad u aragtaa ballan ka bixii iyo ciribta
amarka Alle?
Waxuu yiri:" Cumaroow! berigii jaahilliyada Alle baa dhaxdayada isku keenna
deyn jiray, markaasanu idinka adkaan jirnay markii uusan miciinna iyo
maceennu toona ahayn. Markuu uu maciinna noqday baad naga adkaateen''.
Waxuu Cumar yiri:" Waxaad nooga adkaan jirteen isu teggyadiinnii iyo kala
tegsanaantayadii. Misna waxuu yiri:" Maxaad u haysataa oo cududdaar ah
ballankabaxaadii mar iyo mar kadib ahaa?
Waxuu yiri:" Waxaan ka cabsanayaa inaad idisho ka hor intaanan kuu
warramin''.
Waxuu yiri:" Haka cabsan taasi''.
Markaasuu dalbaday in biyo loo keeno, saa waxaa loogu keenay weel godan.
Markaasuu yiri:" Haddii aan oon udhimanayana ma awoodo inaan kan wax ku
cabbo''. Misna weel kale oo uu ka raalli yahay ayaa loogu keenay. Markii uu
biyihii qaatay bay gacmihii jareeyeen, waxuuna yiri:" Waxaan ka cabsi qabaa
in la idilo anigoo biyaha cabbayo''.
Waxuu Cumar yiri:" Waxbo dhiba dushaadu maanay ahaanin jeer aad ka cabto''.
Waxuu kaloo Cumar yiri:" Ugu soo celiyo biyaha oo ha isugu darina dil iyo
oone''.
Waxuu yiri:" Wax dan oo aan biyo ka leeyahay majirto, kaliya waxaan doonayey
inaan magan galo''.
Waxuu yiri:" Waan ku dili''.
Waxuu yiri:" Waad imagan gelisay''.
Waxuu yiri:" Been baad sheegtay''.
Markaasuu Anas hadlay oo yiri:" Run buu sheegay amiirkii Mu'miniintoow!''.
Waxuu yiri Cumar:" Hooge! Anasoow! ma anigaa magan gelinayo qof dilay Al
Baraa iyo Majtha'ata? Waxaad ii keeni doontaa jid looga baxo arrinkaas
(yacni xujo cad waxa aad tiri) ama waan ku ciqaabi doonaa''.
Waxuu yiri Anas:" Waxaad ku tiri:" Wax dhiba dushaadu maanay ahaan jeer aad
iiga warranto. Waxaad kaloo tiri:" Wax dhiba dushaadu maanay ahaan jeer aad
kacabto''.
Markaa bay dadkii meesha joogayna sidaa si lamid ah ku yiraahdeen''.
Markaa buu Cumar dhankii Hurmuzaan u jeestay oo uu ku yiri:" Waad i
qayaantay, igamana fakaneysid jeer aad Islaamtid''. Markaasuu Islaamay,
waxuuna Cumar u qoray 2 000 oo lacag ah, waxuuna dejiyey magaalladii
Madiina.
Waxaa la yiraahdaa:" Turjumaankii u kala turjumayey Cumar iyo Hurmuzaan
waxuu ahaa Muqiirah bin Shucbah. Mar kalase waxaa u kala turjumay Zayd bin
Thaabit Allaha ka raalli noqdee.
Intaa kadib Cumar bin Al Khaddaab waxuu aad u necbaa ama uu kasoo hor jeeday
inay Muslimiintu kusii fogaadaan dhulalka cajamta ah ee aysan awoodin inay
wado maamulaan. Hase ahaatee Axnaf bin Qeys baa u tilmaamay in boqortooyadii
Furus ay jirto oo aysan ka suuleynin inay weerarro iyo dagaallo kusoo qaaddo
Muslimiinta oo ay damaacida dhulalka ay Muslimiinta haystaan. Markaa bay
arrintaasi Cumar aad ugu qurxanaatay oo uu u riyaaqay, waxuuna go'aansaday
in dhulalka Furus oo idil lawada furto.
Aanu u laabanno furashadii Suus iyo Jundiisaabuur..
Abuu Sabrah bin Abuu Raham iyo ciidamadiisii markii ay ka faaruqeen Tustar
waxay aadeen dhanka Suus sidaynu horeyba usoo xusnay, waxayna dul dageen
Suus oo ay isweer ku qabteen. Kadib waxaa dhex maray dhowr dagaal oo labada
dhinacba looga dilay dad aad utiro badan waqtigiina wuu ku dheeraaday.
Markaasay ashraaftii baladkaasi la hadleen Muslimiintii oo ay ku
yiraahdeen:" Kulanka Muslimiintoow! ha sii raacina inaad isweer kusii
haysaan dhulkaan, waayo waxaanu raad haynaa sida aan ka soo werinnay
dadkayagii hore ee dhulkan in dhulkani aysan furan doonin cid aanan ahayn
Dijaal ama ciidan uu Dijaal la socdo''.
Waxay Culamaayi siirah isku waafaqeen in ciidamadaasi Muslimiinta ah uu la
socday Saaf bin Sayaad. Markaasuu Abii Muusal Ashcari kusoo daray dadkii
xisaarka ku hayey meeshan, markaasuu Saaf inta yimid albaabkii baladka ayuu
lugta ku gargaraacay, dabeetana qufulladii baa jajabeen oo silsiladihiina
way daateen. Markaasay Muslimiintii galeen baladkii oo ay laayeen wixii ay
helaanba jeer ay dadkii meesha deganaa ku dhawaaqeen magangalyo, oo ay
dalbadeen heshiis oo ay Muslimiintiina markaa ka yeeleen. Suus waxaa masuul
ka ahaa Shahrayaar oo la dhashay Hurmuzaan. Waxuuna dhulkaasi ahaa dhul
aad u taariikh fog. Waxaaba la sheegaa inuu ahaa baladkii ugu horreeyay ee
arlada la dhigo, wallaahu aclam.
Sida uu Ibnu Jariir xusay waxaa meeshaasi laga helay qabrigii Daanyeel.
Markii uu Abuu Muusa iyo Abuu Sabrah yimideen Suus, buu Abuu Sabrah usii
gudbay Jundisaabuur, Suusna waxuu kusii dhaafay Abuu Muusal Ashcari,
markaasay ka heleen qabrigii Daanyeel CS. Waxaa la sheegaa qofkii ugu
horeeyay ee arko qabrigaasi inuu ahaa Xurquus, markaa buuna Abii Muusa
warqad u qoray Cumar bin Khaddaab isagoo xaallada la socodsiinayo. Cumarna
waxuu soo amray in la qodo dhowr iyo toban qabri oo mid kamid ah goor
habeen ah lagu aaso si aysan dadka u ogaanin halka lagu aasay. Sidii ayuuna
Abii Muusal Ashcari sameeyay oo lagu aasay Daanyeel CS.
Daanyeel waxuu ahaa Nebi kamid ahaa Nebiyadii reer banii Israa'iil. Waxuuna
Rabbi ka baryey inay aasto ummadda umadaha ugu kheyr badan waa ummadda Nebi
Muxammede SCW. Taariikhdiisa oo kaamil ah waxaa laga akhrisan karaa
kutubbada Qisooyinka Nebiyada, sida kitaabka Ibnu Kathiir ee qisooyinkii
Nebiyada.
Magaalladii Jundisaabuurna waala furtay waxaana furtay Zir bin C/llaahi bin
Kuleyb, dhulkaasi oo idilna waxuu hoos yimid Islaamka iyo ehelkiisa. Iyadoo
Yazdajridna uu kujiro carar iyo fiig oo magaalooyinka dhulka Furus uu midbo
mid kaga sii gudbayo illaa uu aakhirkii tegay magaallada Asbahaan oo uu
salka dhigtay.
Qaar kamid ah ashraaftii dadkiisa oo lasocday ayaa kasoo laabteen kadib
markii ay arkeen in la furtay Tustar, waxaana ay dhamaayeen 3000 oo uu madax
u ahaa nin la oran jiray Siyaah. Ragani waxay ku jireen fiig iyo carar
iyagoo la socday boqorkoodii Yazdajrid jeer markii dambe Muslimiintii ay
furteen magaalooyinka Isdhakhar iyo Tustar. Markaas buu Islaamku galay
qalbiga Siyaah oo uu asxaabtiisa u ishaaray inaysan jirin cid hor istaagi
karto nimankan Muslimiinta ah, waxa ay kusocdaanna uu yahay wax xaq ah oo
aanan baadil ahayn. Markaasay raggiisii oo idil ku ayideen fikirkiisa.
Dabeeta waxaa loo diray Camaar bin Yaasir si uu xagga Alle ugu yeero kadib
markay Muslimiintu maqleen arrinkooda, dhammaantooduna way Islaameen. Kadib
Abii Muusal Ashcari ayay warqad u direen, taasoo ay Islaamnimadooda kula
socodsiinayaan, markaasuu Abuu Muusana warqad u qoray Cumar isagoo u
sheegayo Islaamnimadooda. Kadib waxuu Cumar soo amray in loo qoro min 2000
oo Dirham. Lix iyaga kamid ahina waxuu uqoray 2500 Dirham in la siiyo.
Waxaa sanadkan dadka xajiyey amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab
Allaha ka raalli noqdee, madaxdii goballaduna waxay ahaayeen sidii sanadkii
hore marka laga reebo Basra oo Abii Muusal Ashcari uu sanadkan Masuul ka
ahaa kadib markii laga casilay Muqiirah bin Shucbah.
SANADKII 18AAD
Waxaa jira aqwaal aad u faro badan oo ay culimadu qaarkood ka yiraahdeen
dhacdooyinka sanadkan.
Qaarkood waxay xuseen dhacdooyin aan kusoo xusnay sanadkii hore inay dhaceen
sanadkan, qaar kalena dhacdooyin inoogu iman doono sanadka 19aad ee hijiriga
ayay sheegeen inay iyaguna dhaceen sanadkan. Aqwaashaasi oo idil waxaan
doorbidnay sida rajaxsan inaynu ka qaadanno hadduu Alle idmo. Sidaa darteed
baanan markaa usoo qaadan doonin dhacdooyin ama dagaallo ka dhacay dhulalka
Furus iyo Shaam sanadkan, maadaama aan badi soo sheegnay inay dhaceen
sanadkii 17aad ee kan ka horeeyay sidoo kalena aan sheegi doonno sanadka
19aad ee kan ka dambeeyo inagoo tixraaceyno aqwaasha rajaxsan hadduu Alle
idmo.
Waa sidaase waxaa sanadkan dhulka Xijaas ka dhacay abaartii loo yaqiinnay. .
Abaartii Rammaadah
Waxay ahayd abaar aad iyo aad u saameysay carrigii Xijaas, waxayna ka jirtay
muddo 9 bilood ah oo ay samadii noqotay qiiq madoow oo laga waayey wax roob
ah. Sababta magacan Rammaadah loogu magac daray ayaa ah sidaa darteeda yacni
in samadii ay madoobaato oo ay noqoto sida qiiq oo kale.
Qabaa'ilkii deganaa hareeraha magaallada Madiina dhammaantood waxay soo wada
galeen magaallada oo ay naf kasoo dooneen, markaasuu Cumarna u qeybiyey
wixii hanti ahaa ee beytul maalka yaallay illaa uu beytul maalkii
dhammaaday. Naf ahaantiisu Cumar wuxuu iska xarrimay inuu cuno wax dufan
leh jeer uu Alle ka qaado Muslimiinta abaartaas. Horey waxuu cuni jiray
kibis iyo saliid, hase ahaatee markii la gaaray abaartan Rammaadah waxuu
go'aansaday inuusanba cunin wax dufan leh, waxuuna cuni jiray oo quud u
ahayd kibis angagan iyo milix isagoon weliba ka dhargi jirin. Waxuuna
gaaray heer midibkiisii uu madoobaaday oo jirkiisii baddelmay illaa looga
yaabay itaal darri.
Heerkii ay abaartu gaadhay darteed waxuushtii baa soo muhatay dadkii
magaallada deganaa. Waxaa dhacaday iyadoo abaartan lagu jiro in nin uu
qashay neef ari ah oo u joogay, hase ahaatee waxaa fajaciso kunoqotay markii
uu neefkii ka waayeey wax dhiig iyo dhecaan toona ah. Waxuuna arkay neefkii
oo lafo gaduudan oo kaliya ah.
Habeen habeennada kamid ah iyadoo lagu jiro abaartan Rammaada buu Cumar ku
wareegay magaalladii Madiina sidii horeyba caadada ugu ahayd si uu u ogaado
raciyadiisa iyo xaaladda ay kusuganyahiin. Waxuu arki waayey qof qosalaya
iyo dad kusheekeysanayo guryahooda sidii caadada u ahaan jirtay. Ma uusanna
arag qof qof kale wax su'aalayo, ama labo isla hadleysa. Markaasuu dadka wax
ka weydiiyey arrintaasi. Waxaana lagu yiri:" Ammiirkii Mu'miniintoow!
Su'aashu way waydiiyeen, markaasay dadka waxba helin, say iska daayeen
su'aasha, dadkuna waxay kusuganyahiin hammi iyo ciriiri oo ma awoodi
karayaan inay sheekeystaan oo ay qoslaan''.
Intaa kadib Bilaal bin Al Xaarith Al Muzani baa Cumar u yimid oo ka idin
dalbaday dabeetana waxuu usheegay inuu yahay ergaygii Rasuulka Alle SCW,
waxuuna ku yiri:" Rasuulku SCW waxuu ku leeyahay:" Waxaan kugula ballamay
kiis, maadanna gaarin arrintaas ee maxaa ku helay?
Waxuu yiri Cumar:" Oo goormaad aragtay Rasuulku SCW?
Waxuu yiri:" Xalay (riyo ahaan)''
Markaa buu Cumar dadkii u khudbeeyay oo arrintii usheegay. Kadibna waxuu
warqad u qoray Abii Muusa Al Ashcari oo Basra masuul ka ahaa isagoo ku
amraya in ummadda Nebi Muxammed SCW la badbaadiyo. Sidoo kale sidaasi si
lamid ah ayuu Camr bin Al Caasna warqad u qoray. Markaasay labaduba soo
direen raashiin aad u tiro badan.
Hantidii iyo safarkii uu Camr bin Al Caas soo diray waxay kasoo gudubtay
badda oo ay kasoo degtay Jiddah, dabeetana waxay ugudubtay Makka oo misna
Madiina ay uga sii gudubtay. Tanna waa aathaar sixadeedu iyo senedkeedub aad
usuganyahay.
Culimadi badankoodi waxay qabaan in Masar la furtay sanadkii 20aad ee
Hijriyada. Caamu Ramaadana waxay dhacday baala yiraahdaa 18kii hijiriyada.
Marka sidee la isku waafajinayaa Caamu Ramaadah oo dhacday sanadkii 18aad
iyo Masar oo la furtay sanadkii 20aad ee Hijriyada inuu Camr bin Al Caas
kasoo diro raashin iyo awr?
Abuu Macshar, Waaqidiyu iyo Ibnu Isxaaq waxay xuseen in Masar la furtay
20kii Hijriyada. Seyf bin Cumarna waxuu yiri:" Masar iyo Alaskandariya waxaa
la furtay sanadkii 16aad ee Hijriyada bishii Rabiicul Awal. Sidaasi waxaa
rajaxay Abul Xasan ibnu Athiir oo ku xusay kitaabka Al Kaamil. Waxuuna ku
rajaxay qisadan oo uu usoo qaatay. Wallaahu aclam. Gadaal ayaanse ka xusi
doonnaa furashii Masar hadduu Alle idmo.
Kadib waxaa magaalladii Madiina yimid Abuu Cubeydah bin Jarraax oo sida 4000
oo rakuub oo raashiin ah, markaasuu Cumar amray in la dajiyo oo loo qeybiyo
qabaa'ilka dego Madiina iyo hareeraheeda. Kadib buu Cumar amray in Abuu
Cubeydah beytul maalka laga siiyo 4000 oo Dirham, hase ahaatee wuu diiday
inuu qaato, dabeetana Cumar ayaa ku qasbay jeer uu markii dambe aqblay.
Intaa kadib Cumar waxuu kaxeeyay dadkii oo dhan oo uu roob doonay isagoo
kutawasulayo Nebiga SCW adeerkiis Cabbaas. Kadibna samadii baa roobeysay oo
raxmad Alle baa soo degtay abaartii Rammaadana sidaa ayaa looga baxay kadib
markii lagu jiray muddo sagaal bilood ah. Falillaahil xamdu wal manna.
Daacuunkii Camwaas
Daacuunkani lamagac baxay Camwaas waa daacuun ka dhacay dhulka Shaam oo ay
kugeeriyoodeen khalqi aad u tiro badan oo lagu sheegay 25 000 oo qofood.
Waxaa daacuunkan loogu magac daray qaryo yar oo la oran jiray Camwaas oo ku
tiillay dhulka Shaam oo u dhaxayso Qudus iyo Ramallah, waana halkii ugu
horeysay ee uu ka dallaaco.
Sida uu Seyf bin Cumar kasoo weriyey Shuyuukhdiisa: Daacuunkan Camwaas waxuu
dhacay labo jeer oo uu u dhacay si aanan weligeed horey loo arag, wuuna
raagay oo uu laayey khalqi aad u tiro badan. Markaasay cadawgii soo
damaaciyeen (inay Muslimiinta kusoo duulaan), quluubtii Muslimiintuna taasi
waxay kureebtay cabsi aad u daran.
Sanadkii 17aad dhammadkiisa ayuu daacuunkani ka qarxay Shaam, hase ahaatee
isla sanadkas dhammadkiisiiba wuu dhammaaday sida ay qaar kamid ah
Mu'arrikhiinta siirada xusaan. Sidaa darteed buu Cumar gabagabadii
daacuunkan u aaday Shaam isagoo ay la socdaan rag karmeedyadii saxaabada
Nebiga SCW, si uu ugu qeybiyo dhaxalka dadkii ay ehelladooda ka dhinteen,
oo madaxduna uu ulasoo kulmo oo ciidamada Muslimiintuna quluubta ugu soo
dhiso cadawguna rucbi iyo ar gagax ugu dhaco..
Markii uu gaaray Shaam buu la kulmay qaar kamid ah madaxdii ciidamada
Muslimiinta oo ay kamid ahaayeen Abuu Cubeydah iyo Yaziid iyo rag kale oo
badan. Qaar kamid ah saxaabadii akhyaarta ahayd baa Cumar kula talisay
inuusan dhulka daacuunka ka dallaacay ee Shaam uusan gelinin saxaabadii
Nebiga SCW. Markaa buu Cumar amray in la laabto.
Markiina uu damcay Cumar inuu laabto ayuu Abuu Cubeydah ku yiri Cumar:" Oo
ma waxaad ka carareysaa qadarta Alle?
Waxuu yiri:" Haah!, waxaan ka cararayaa qadarta Alle oo aan u cararayaa
qadarta Alle. Bal ka warran haddii aad xoolahaadu keentid tog dhinacna ka
angagan dhinacna leh naq iyo daaq wanaagsan, haddii aad dhanka daaqa
wanaagsan daajiso waxaad ku daajiday qadarta Alle, haddii aad dhanka angagan
daajisana waxaad ku daajiday qadarta Alle'' C/raxmaan bin Cowf oo meesha
markaa howlo gaar ah kaga maqnaa ayaa yimid oo markii uu maqlay arrintaasi
yiri:" Arrintaasi agteyda waxaa ka yaal cilmi, waxaan maqlay Rasuulka Alle
SCW oo leh:" Haddii aad maqashaan dhul uu ka dhacay (daacuunka) ha gelina.
Haddii uu ka dhaco dhul aad kusugantahiina ha ka bixina adinkoo ka
cararaya''. Markaa buu Cumar aad ugu farxay iswaafaqidda ra'yigiisii iyo
hadalkii Rasuulka SCW.
Misna mar kale ayuu daacuunku isagoo aan si saani ah u dhamaanin sanadkan
dhexdiisa si daran u dillaacay, waana markii ay ku geeriyoodeen Abuu
Cubeydah bin Al Jarraax iyo rag kale oo badan oo kamid ah saadaaddii
Muslimiinta.
Markii xanuunkani uu darnaaday oo arrintaasi ay gaartay Cumar bin Khaddab,
buu warqad u qoray Abuu Cubeydah bin Al Jarraax isagoo doonayo inuu ka soo
saaro meesha, waayo Abuu Cubeydah martabad aad u sarreyso ayuu Islaamka u
joogay, waxuuna Cumar yiri:" Nabadi ha ahaato dushaada, intaa dabadeed
arrin baa igala soo kaa gudboonaatay oo danbaan kaa leeyahay. Waxaana
doonayaa inaad iga shaafido oo aan kaala hadlo ee haddii ay warqaddeydan kuu
timaaddo ha ka dhigin gacantaada jeer aad xaggeyga usoo boqaasho''.
Markii ay Abuu Cubaydah warqaddaasi u tegtay waxuu gartay ulajeedada Cumar
iyo inuu doonayo inuu ka dhex saaro xanuunka. Markaasuu yiri:" Allaha u
dembi dhaafo amiirka Mu'miniinta''. Kadibna warqad ayuu u qoray isagoo ku
oranayo:" Amiirkii Mu'miniintoow! waan gartay danta aad iga leedahay,
waxaana ku dhex jiraa ciidamadii Muslimiinta oo aanan ka tegi karin, mana
doonayo inaan ka tego jeer uu Alle aniga iyo iyaguba arrinkiisa nagu xukmiyo
ee iga daa go'aankaada amiirkii Mu'miniintoow! oo ii daa ciidankeyga (inaan
dhex joogo). Markii ay warqaddii Abuu Cubeydah gaartay Cumar oo uu
akhristay buu ooyey, markaasay dadkii ku yiraahdeen:- Amiirkii
Mu'miniintoow! ma Abuu Cubeydah baa geeriyooday?
Waxuu ku yiri:- Mayee waxaad mooddaa inuu u dhawaaday.
Kadib warqad ayuu u qorey isagoo ku oranayo:- Nabadi ha ahaato dushaada.
Intaa kadib, dadkii waxaad dejisay dhul aanan wanaagsaneen,ee u raadi dhul
wanaagsan oo dhaama kaas.
Waxuu yiri Abuu Muusal Ashcari:" Markii warqaddu u timid Abuu Cubeydah buu
iiyeeray oo uu igu yiri:- Abuu Muusoow! waa tan warqaddii amiirka
Mu'miniinta oo ii timid sida aad u jeeddo, ee orodoo u sahmi dadka dhul ay
degaan si aan kuula raro''. Markaasaan laabtay oo aan gurigeygii aaday, saa
waxaan u tegay xaaskeygii oo geeriyootay. Markaasaan xaggiisii ku laabtay oo
aan ku iri:" Illaah ban ku dhaartaye reerkeygii bay arrini lasoo
gudboonaatay''.
Waxuu yiri:" Waxay udhowdahay inay xaaskaadii geeriyootay?
Markaasaan ku dhahay:" Haah!''.
Markaasuu dalbaday in awrkiisa loo diyaariyo. Markii uu lugta dul saaray si
uu u fuulo baa isagiina la asiibay. Markaasuu yiri:" Illaah baan ku
dhaartaye waala i asiibay''.
Waxaa la yiraahdaa:- Markii uu xanuunkii ku darraaday buu Abuu Cubeydah
dadkii ka dhex kacay oo u khudbeeyay waxuuna yiri:" Dadoow! xanuunka kan waa
raxmadda Rabbigiina iyo ducadii Nebigiina SCW iyo geeridii dadkii suubanaa
ee idinka horreeyay, Abuu Cubeydana wuxuu weydiisanayaa Allaah in uu Abuu
Cubeydah kasiiyo saamigiisa''. Markaasuu xanuunkii duray oo uu dhintay
Allaha u naxariisto'e.
Masuuliyaddii Shaam wuxuu ku dhaafay Mucaad bin Jabal. Markaasuu Mucaadna
dadkii ka dhex kacay oo uu ugu khudbeeyey sidii Abuu Cubeydah oo kale
waxuuna yiri:" Mucaadna waxuu Allaah weydiisanayaa inuu reer Mucaad ka siiyo
saamigooda''. Markaasaa la asiibay wiilkiisa C/raxmaan. Misna mar kale buu
khudbeeyay oo uu yiri:" Mucaadna waxuu Allaah weeydiisanayaa inuu saamigiisa
kasiiyo''. Markaasaa isagiina la asiibay oo uu geeriyooday. Masuuliyaddii
Shaamna wuxuu Mucaad kusii dhaafay Camr bin Al Caas bin Waa'il.
Daacuunkani waxaa ku geeriyooday khalqi aad u tiro badan oo saadaaddii
saxaabada kamid ah. Waxaa ku geeriyooday qaar kamid ah madaxdii goballada
Shaam, sida Abuu Cubeydah oo ahaa amiirkii guud ee Shaam, Yaziid bin Abii
Sufyaan oo Dimishiq masuul ka ahaa, Mucaad bin Jabal oo isaguna kamid ahaa
madaxdii Shaam iyo Fadal bin Cabbaas iyo qaar kale.
Fa innaa lillaah wa innaa illeyhi raajicuun.
Markii ay Abuu Cubeydah iyo Yaziid geeriyoodeen buu Cumar booskii Yaziid
masuul uga dhigay walaalkiis Mucaawiyah bin Abii Sufyaan oo isagu madax ka
ahaa illaa waa dambe.
Sanadkan dhexdiisa buu sida uu Al Waaqidi xusay Cumar u dhiibay
qaaddinnimadii Kuufa Shureyx Al Qaadi, Basrana waxuu u dhiibay Kacab bin
Suur. Waxaana sanadkani dadka xajiyey Cumar bin Al Khaddaab,
masuuliyiintiisii goballaduna waxay ahaayeen sidii sanadkii hore, marka laga
reebo Dimashiq.
SANADKII 19AAD
Al-Waaqidi iyo rag kaloo eynigiisa ah waxay yiraahdeen:- Sanadkan baala
furtay Madaa'in, Jolowlaa iyo Xulwaan. Hase ahaatee sida rajaxsan horey
ayaanu usoo xusnay in waqtigaan ka hor la furtay, falillaahil Xamdu.
Muxammed bin Isxaaq wuxuu yiri:- Furashadii Jaziiradda iyo Ruha, Xowraan,
Ra'su Caynul wardah iyo Nusaybiin waxay ahayd sanadkan. Hase ahaatee
jamaaca badan baa ku khilaaftay sidaasi, waxaanna soo xusnay in Jaziiradda
la furtay sanadkan waqti ka horeeyay oo sidaas ayaana rajaxsan. Wallaahu
Aclam.
Abuu Macshar, Khaliifah iyo Ibnu Kalbi waxay yiraahdeen:- Furashadii
Qeysaariyah waxay ahayd sanadkan, waxaana amiir ka ahaa Mucaawiyah. Waxaa
kaloo la sheegaa inuu amiir ka ahaa Yaziid, hase ahaatee horey ayaan usoo
xusnay inuu Mucaawiyah furtay sanadkan ka hor labo sano. Wallaahu aclam.
Majirto dhacdo aan sanadkan soo qaadan karno aan ka ahayn aqwaasha culimada
siirada sida ay ka yiraahdeen, waayo dhacdooyinkii aan sanadkan kusoo
qaadan lahayn sida ay culimadaasi qaarkood kusheegeen ayaa aan dhammaantood
horey usoo xusnay inagoo raacnay sida rajaxsan. Waxaa jira dhacdooyin badan
oo ay culimadaasi qaarkood kusheegeen in sanadkan ay dhaceen hase ahaatee
aan soo xusnay, waxaana kamid ah, Madaa'in, Jolowlaa, Xulwaan, Qeysaariyah,
Jaziiradda, Ra'sul Ceyn, Nuseybiin iyo kuwa kaloo lamid ah. Sidaa darteed
maadaama aan raacnay qowl kamid ah aqwaasha culimadaasi weliba kuwoodii
rajaxsanaa ayaan door bideynaa inaanan soo celinin oo aanan sanadkanna ku
xusin, waayo waan soo xusnay oo sidaas ayaan uga gudbeynaa idinka Alle.
SANADKII 20AAD
Ibnu Isxaaq waxuu xusay in sanadkan la furtay Masar, Al Waaqidina waxuu ku
raacay in lafurtay sanadkan, waxuu kaloo yiri Aleskandariyana waxaa la
furtay sanadkan. Abuu Macshar-se waxuu yiri:- Masar waxaa la furtay
sanadkii 20aad, Alaskandariyana waxaa la furtay sanadkii 25aad..
Seyf bin Cumar waxuu yiri:- Masar waxaa la furtay sanadkii 16aad bishii
Rabiicul- awal. Sidaasi waxaa rajaxay Abul Xasan ibnu Athiir oo ku xusay
kitaabka Al Kaamil Fit- taariikh, markii uu ka hadlayey awrtii Camr bin Al
Caas uu Masar kasoo diray sanadka abaartii Caamu Rammaadah. Waana mid u dhaw
oo suuro gal ah siduu rajaxay Allaha u naxariisto;e. Wallaahu Aclam.
Maadama aanan horey usoo xusin furashadii Masar baa innagoo raaceyna qowlka
Ibnu Isxaaq, Al Waaqidi iyo Abuu Macshar ayaan sanadkan soo qaadan doonnaa
furashadii Masar iyo siday udhacday hadduu Alle idmo.
Waana tan
Furashadii Masar
Markii Cumar bin Al Khaddaab ay u taam noqotay furashii dhulka Shaam buu
Camr bin Al Caas u diray Masar, waxuuna Seyf bin Cumar xusay in Camr la
diray kadib markii la furtay Beytul Maqdis.
Waxuu Cumar kasoo daba diray Zubayr bin Al Cawwaam oo ay la socdaan Busr
bin Ardhaah, Khaarijah bin Xudaafa iyo Cumeyr bin Wahab Al jumaxi. Waxay
kula kulmeen Camr bin Al Caas albaabkii Masar. Halkaasina waxay ugu tegeen
laba nin oo uu soo diray Moqowqas boqorkii Askandariya si ay Muslimiinta uga
hor istaagaan inay dhulkiisa soo galaan. Labadaasi nin waxaa la kala oran
jiray Abuu Maryam Jaathaliiq iyo Asqaf Abuu Miryaam, waxayna ahaayeen reer
Thaabaat. Markaa buu Camr bin Al Caas asxaabtiisii ku yiri:- Ha ku deg
degina jeer aan cududaar siinno si ay inoogu soo baxaan Abuu Maryam
Jaathaliiq iyo Asqaf Abuu Miryaam oo ah culimadii dhulkaan. Markaasay u
yimaadeen.
Markaa buu Camr bin Al Caas ku yiri labadii nin:- Waxaad tihiin labadiinnu
culimadii dhulkan ee dhageysto. Alle baa Muxammed SCW la soo diray xaq, oo
uu amray. Markaasuu Muxammedna SCW innaga na amray wixii la amray, wuuna
inoo gudey wixii la amray kadibna wuu tegay. Waxuuna inooga tegay arrin cad.
Waxyaabahii uu ina amrayna waxaa kamid ah inaan dadka cududaar siinno.
Haddaba inagu waxaan idiinkugu yeereynaa Islaamka. Kii naga yeelo innaga
ayuu nala mid yahay, kii aanan naga yeelinna waxaan u bandhigeynaa jizyo,
waxaana taasu idinkugu badalaynaa inaan idin ilaalinno. Waxuu inoo sheegay
(Rasuulkayaga SCW) inaanu idin furan doonno, waxuuna inoo kiin dardaarmay
inaan idinku dhowrno riximka. Haddii aad taasu naga yeeshaan waanu idin
magan gelineynaa. Waxyaabahii uu amiirkayaga nagula ballamayna waxaa kamid
ah ( inuu yiri ):- U dardaarmo Qidbiyiinta wanaagga, waayo waxay leeyahiin
rixim iyo magane.
Markii ay labadii nin dhageysteen hadalkii Camr bin Al Caas baa waxay
yiraahdeen:- Taasi waa qaraabo fog oo aysan xiriirinin cidaanan ahayn
anbiyada layaqaan ee sharafta badan. Waxay ahayd (Haajar) gabadhii
boqorkayaga, waxayna kasoo jeedday reer Manf, oo boqortooyaduna dhexdooda
ayay ahayd. Reer Caynu Shams baa markaasi ka adkaatay oo laayey,
boqortooyadoodiina ka qaatey. Sidaa darteed bayna ku noqotay afadii Ibrahiim
CS. Soo dhawaado adinkoo ehel ah. Inoo qabo muddo jeer aan kuusoo laabanno.
Waxuu yiri Camr bin Al Caas:- Anigoo kale lama khiyaano, hase ahaatee waxaan
idiin qaban muddo saddex casho ah si aad u eegtaan oo qoomkiinuna ay u
eegaan (arrinka). Haddayan dhicin sidaa waanu idin soo weerarin.
Waxay yiraahdeen:- Inoogu dar? Markaasuu maalin kale ugu daray. Misna
waxay yiraahdeen:- Inoogu dar? Markaasuu maalin kale ugu daray. Markaas
bay laabteen oo ay u tegeen Moqowqas oo uu markaasi la joogay Ardhaabuun.
Markii ay boqorkii u sheegeen arrintii, baa Ardhaabuun oo la fadhiyey
boqorka ayaa wuxuu u tilmaamay in la iska celiyo ciidamada Muslimiinta oo
lala dagaallaamo. Sidaas ayuuna boqorkii ku raacay oo taladaasi ayay
qaateen. Labadii nin madaxdoodii ayay taasi ku raaceen waxayna yiraahdeen:"
Innaguna waanu idinka difaaceynaa oo kulaaban meyno''. Rag kamid ah
madaxyaweyntoodii baa waxay yiraahdeen:- Oo sideed ula dagaallameysaan qoom
dilay Kisraa iyo Qeysar oo dhulalkoodiina kaga adkaaday? Qab weynahii
Ardhaabuun ayaa taasi ku gacan seyray madaxdii oo ku qasbay in Muslimiinta
weerar lagu qaado intaysan dhammaan muddadii ay usoo qabteen labada nin.
Sidii bay sameeyeen oo ay Muslimiintii weerar ku qaadeen hase ahaatee
kumaysan guuleysan oo jab iyo hoog ayey ka dheefeen iyadoo laga laayey tiro
aad u badan oo uu kujiray Ardhaabuun qudhiisa.
Zubayr bin Al Cawwaam waxuu maalintaasi kasoo dul booday deyrka weyn oo uu
baladkii soo dhex galay isagoo laynayey wixii uu helo. Markii ay taasi ka
war heleen bay albaabkii Camr bin Al Caas u ordeen oo ay ka dalbadeen in uu
la heshiiyo. Zubayrna dhankiisa seyf ayuu kusoo maray jeer uu yimid
albaabkii Camr bin Al Caas, halkaasoo lagu qoray heshiiskii uu Camr u qoray
Qidbiyiinta.
Waxuu Camr bin Al Caas u qoray reer Masar warqad magan galyo ah isagoo u
qoray in nafahooda, diintooda, maalkooda kaniisadahooda iyo saliibkooda
baddooda iyo berrigooduba u ballan qaaday inaanan lagu xad gudbin. Waxuuna
taasi baddalkeeda kula heshiiyey inay bixiyaan jizyo. Sidoo kale dadkii
Nuubiyiinta iyo Ruumaanka ee Masar wax ka deganaa waxuu u qoray heshiis
lamid ah kan reer Masar. Intaasi kadib fardooleydii Muslimiinta iyo Camr
ibnu Al Caas ayaa waxay degeen goobtaa iyada ah ee uu heshiiska ka dhacay,
markaasuu Camr ka dhistay teendhadiisii halkaas, ciidankii oo idilna
hareerahiisa ayay ka dhisteen. Waana halka maanta ah caasimadda Masar ee Al
Qaahira. Camr bin Al Caas waxuu halkaasi kadhisay jaamic weyn oo lagu
tukado, kaasoo markii dambe isaga loogu magac daray. Waana jaamica weyn ee
kuyaal magaallada Al Qaahira ee loo yaqaan Masjid Camr bin Al Caas.
Markii Camr bin Al Caas uu halkaa degay ayaa waxaa u yimideen labadii nin oo
ay kala hadleen in loosii daayo dumarkii iyo carruurtii lagaga qafaashay
macrikada. Markaasuu Camarna ka diiday inuu uceliyo waxuuna amray in la eryo
oo hortiisa laga kaxeeyo labadaasi nin. Arrintaasi markay gaartay Cumar bin
Al Khaddaab buu soo amray in loosii daayo wixii lagaga qafaashay muddadii
shanta maalmood ee uu u qabtay, iyo kuwii aanan la dagaalin. Kuwii la
dagaallamayse waxuu soo amray inuusan sii deynin oo uusan u celinin. Waxaa
la yiraahdaa Cumar bin Al Khaddaab waxuu kaloo soo amray in lakala
dooransiiyo wixii qafaal ah ee gacantiisa ( Camr bin Al Caas ) kujiro
Islaamka iyo in loo celiyo dadkooda. Qofkii doorto Islaamka, waxuu soo amray
inaanan la celinin, kii doortase in ehelladiisii loo celiyo waxuu amray in
laga qaado jizyo. Markaasay qaarkood doorteen Islaamka qaar kalena ay
ehalladoodii ku laabteen oo ay bixiyeen jizyo.
Kadib Camr bin Al Caas ciidamo ayuu u diray dhanka Aleskandariya oo uu madax
ka ahaa Moqowqas. Moqowqas waxuu dhulkaasi masuul uga ahaa boqortooyadii
Ruumaanka ee la boqno gooyey. Markiina uu Camr bin Al Caas gaaray halkaas
buu Moqowqas ka war helay warkaas. Markaasuu isu soo aruuriyey
waxgaradkiisii oo ku yiri:" Carabtani waxay ka adkaadeen Kisra iyo Qeysar oo
ay suuliyeen boqortooyadoodii. Tabarna uma hayno ee ra'yiga agteyda ahi
waxuu yahay inaan siinno jizyo''. Markaa buu Moqowqas u qoray warqad Camr
bin Al Caas isagoo ku oranayo:" Waxaan jizyo siin jiray dad aan adinku
idinka necbahay (Ruum iyo Furus)''. Kadibna waxuu kula heshiiyey inuu
bixiyo jizyo, waxaana la sheegaa in uu 12 000 Dirham kula heshiiyey. Camr
bin Al Caas waa uu ka guddoomay heshiiskii oo warqad magan gelyo ahina
uqoray. Intaa kadib Camr guushii furashada iyo khumuskii qaniimada ayuu u
diray dhankii amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab iyo magaalladii
Madiina.
Waxaa la sheegaa in intaas kadib Camr bin Al Caas iyo Zubayr ay aadeen Caynu
Shams oo ay go'doomin ku qabteen. Markaasuu Camr bin Al Caas u diray Abraha
bin Sibaax dhanka Al Farmaa. Waxaa la sheegaa Aleskanderiya inuu u diray
Cowf bin Maalik, oo markaasi furtay. Wallaahu aclam.
Intaasi kadib ciidamadii Muslimiinta waxay kusii duuleen dhulka Nuubah,
halkaasoo ay kala kulmeen dhaawacyo aad u badan oo ay kuwaayeen indho badan,
Nuubiyiinta oo si aad ah ugu dheereesey ganida gamuunka darteeda.
Waxaa la isku khilaafaa Masar ma waxaa lagu furtay heshiis ama xoog?
Waxaa la yiraahdaa: Waxaa lagu furtay heshiis, waana qowlka Yaziid bin Abii
Xabiib. Waxaa kaloo layiraahdaa: Waxaa lagu furtay xoog. Waana qowlka Ibnu
Cumar iyo jamaaco kale oo qeyrkiisa ah. Wallaahu aclam.
Qisadii Webiga Niil
Markii la furtay Masar ayay reer Masar u yimaadeen Camr bin Al Caas kadib
markii la gaaray bil kamid ah bilihii ay tirsan jireen Cajamta. Waxayna ku
yiraahdeen:" Amiiryahow! waxaan lahayn caado sanadkan haddii aanan sameynin
uusan webiga soconeynin''.
Waxuu ku yiri:" Oo maxay ahayd?
Waxay yiraahdeen:" Markay labo iyo toban casho ka tegto bishan baan gabar
qurux badan oo bikro ah kasoo kaxayn jirnay waalidkeeda oo aan waalidkuna
siin jirnay wax ay ku raalli noqdaan. Markaasan dusheeda saari jirnay (yacni
u xiri jirnay) xulliyad iyo dhar aad u qurux badan oo ah wax la xirto waxa
ugu wanaagsan, saan webiga ku tuuri jirnay.
Waxuu yiri Camr bin Al Caas:- Tani waa mid aanan ku habbooneyn diinta
Islaamka ah. Waayo Islaamku waxuu tiraa wixii ka horeeyay. Markaa bay iska
laabteen, webigiinna sidii ay sugayeen ma iman oo waxyar iyo wax badanba
midna ma dhaqaaqin. Markii ay xaaladdii ku darraatay buu Camr bin Al Caas
warqad u qoray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab isagoo kula
socodsiinayo arrintaasi. Markaasuu Cumar warqad usoo diray dhankii Camr bin
Al Caas isagoo ku oranayo:- Waad asiibtay sidaad sameysay, waxaana kuusoo
diray warqad ay kudhex jirto warqad kale ee ku dhex tuur webiga. Markii ay
warqaddii soo gaartay Camr bin Al Caas oo uu furay si uu u akhriyo waxuu ka
akhriyey sida tan:
Ka socoto Addoonkii Alle
Cumar Amiirkii Mu'miniinta.
Kusocoto webiga Niil ee reer Masar.
Intaa dabadeed: Haddii aad ahayd mid kusocda amarkiisa iyo rabitaankiisa
haddaba ha socon kuumana baahinine. Haddiise aad ahayd mid kusocday amarka
Allaha kaliga ah ee awoodda badan isaga ayaa kusocodsiin doono. Waxaana Alle
Sarreeye weydiisaneynaa inuu kusocodsiiyo''.
Markii uu Camr bin Al Caas warqaddii akhriyey buu inta qaaday kutuurey
webigii Niil. Markaasay reer Masar waabariisteen aroor Sabti ah webigii oo
socdo oo biyuhu qulqulayaan. Halkaas bay ku dabar go'day caadadii foosha
xumeyd ee ay reer Masar haysteen, illaa maantadanna wuu socdaa webigii Niil
oo muusan istaagin. Falillaahil Xamdu..
Waxuu yiri Ibnu Jariir:" Sanadkan ayuu ku duulay Abuu Baxriyah C/llaahi bin
Qeys Al Cabadiyu dhulkii Ruum. Waxuuna ahaa qofkii ugu horeeyay ee ku duulo.
Wuxuu soo laabtay isagoo bad qabo soona qaniimeystay''. Waxaa kaloo la
sheegaa inuu ahaa qofkii ugu horeeyay ee galo dhulka Ruum Maysarah bin
Masruuq Al Cabasiy. Wallaahu aclam.
Al Waaqidi wuxuu xusay in sanadkan uu Cumar bin Al Khaddaab madax uga dhigay
Yamaamah iyo Baxreyn Abuu Hureyrah Ad-Dowsi Allaha ka raalli noqdee.
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar bin Al Khaddaab u diray Xabashi soo weerartay
Jiddah Calqamah bin Al Mujazir Al Mudjali. Waxuuna amray inuu uga duulo
dhanka badda, hase ahaatee muusan soo laaban oo halkaas ayaa lagu asiibay.
Fa innaa lillaah wa innaa illeyhi raajicuun. Arrintaasi Cumar aad buu uga
murugooday oo uu u dhibsaday. Sidaa darteed buuna dhaar kumaray inuusan
ciidama Muslimiin ah dib dambe ugu dirin badda.
Waxuu Cumar sanadkan guursaday Faadimah bint Al Waliid bin Muqiirah, taasoo
uu horey kaga geeriyooday Al Xaarith bin Hishaam Allaha ka raalli noqdee.
Sanadkan waxaa dadka xajiyey amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab,
masuuliyiintiisii goballaduna waxay ahaayeen sidoodii marka laga reebo Abuu
Hureyrah oo uu sanadkan masuul uga dhigay Yamaama iyo Baxreen.
SANADKII 21AAD
Waa sanadkii ay dhacday dhacdadii
Nahaawunda
Dagaalkan Nahaawunda wuxuu ahaa dagaal weyn oo dhex maray ciidamadii
Muslimiinta iyo majuustii Furus, waxuuna lahaa sha'ni weyn iyo war cajiib
ah, waxayna Muslimiinta ugu magac dareen Fatxul fatuux (Furashadii
furashooyinka).
Waxay yiraahdeen Ibnu Isxaaq iyo Al Waaqidi:'' Waxuu dhacay dagaalkii
Nahaawunda sanadkii 21aad ee Hijriyada''.
Sayf bin Cumarse wuxuu yiri:'' Waxuu dhacay sanadkii 17aad ee Hijriyada''.
Waxaa kaloo la sheegaa inuu dhacay 19-kii Hijriyada, sida rajaxsanse waa
inuu dhacay sanadkan. Wallaahu aclam.
Sababtu waxay ahayd goor ciidamadii Muslimiinta ay wada furteen gobalkii
Ahwaas iyo magaalooyin kale oo waaweyn ee kamidka ahaa magaalooyinkii
Majuusta ayaa amiirkii Mu'miniinta Cumar bin Khadaab wuxuu amray asxaabtiisa
inaanay ciidamada Muslimiinta kusii fogaanin dhulalka Furus ee fog fog, is
gaarsiintii oo fogaatay awgeed iyo dhulkii uu Islamka ka talinaayey oo
noqday dhul aad u ballaaran, waxuuna markaas Cumar is tusaayey inaysan u
wada talin karin dhulalkaas fog fog. Hase ahaate waxaa arrintan kaga hor
yimid Cumar koox saadaaddii Muslimiinta kamid ah oo uu kamid ahaa Axnaf bin
Qays .
Waxuu Axnaf bin Qeys ku yiri Cumar:'' Amiirkii Mu'miniintoow! laba qolo dhul
kama wada talin karaan, kana joogi mahayaan Majuusta inay nagu soo weeraraan
goobahayaga ee inoo ogolaaw inaan ka saarna majuusta dhulka Furus oo dhan''.
Markaas buu Cumar ku qancay in la wada furta dhulka Furus.
Goor ay doodahaasi socdeen ayaa waxaa Cumar bin Khadaab u timid warqad
kasocotay dhanka amiirkii ciidamadii Muslimiinta ee ka dagaallamayey Ciraaq
Sacad bin Abii Waqaas, waxayna warqadaasi tilmaameysay in Faarisiinta ay soo
uruuriyeen ciidan aysan horey mid lamid ah usoo uruurin, oo ay soo degeen
goobta Nahaawunda ayna weerar kusoo yahiin dhanka Muslimiinta.
Markaa buu Cumar garwaaqsaday hadalladii uu Axnaf bin Qeys horey kula
taliyey, Sacadna mar waliba waa uu la socodsiinayey xaalada halka ay mareysa
oo warqado ayuu u diri jiray.
Markii dambe ayaa waxaa Sacad kasoo eed sheegtay koox kamid ahaa ciidamadii
Musliinta waxayna u tegeen Cumar oo ay uga dacwoodeen Sacad, waxaana kamid
ahaa waxyaabahii ay kaga soo dacwoodeen inuusanba Sacad hagaajin karin xitaa
salaadda iyo inuusan si caddaalad ah wax ugu qeybinin oo uusan u xukminin.
Nin la oran jiray Al Jarraax bin Sinaan Al Usdi ayuu ahaa ninkii u hadlaayey
kooxdaas arrimahaas kusoo eedeeysay Sacad, waxuuse Cumar ku yiri Al Jarraax
iyo qolooyinkiisii:'' Waxaa u daliil ah waxa aad sheegeysaan inay been iyo
shar yahiin xaaladda imminka lagu jira iyo iyadoo uu Sacad isku diyaariyey
inuu la dagaallama acdaada Allaah, mase jirta arrin diideysa inaan dhex galo
arrinkiina oo aan baaro wixii ka run ah''.
Intaas kadib buu Cumar soo diray Maxamed bin Maslama oo aallaaba isaga
arrimahaas dacwada iyo is qab qabsiga loo diri jiray, markii uu Maxamed
magaaladii Kuufa yimidna waxuu masjidkii isugu soo kulmiyey dadkii oo uu
weydiiyey inay jirta cid dacwa ka qabta Sacad bin Abii Waqaas? Balse lama
uusan kulmin waxaanan kheyr ahayn cid ka sheegta Sacad bin Abii Waqaas,
marka laga reebo kooxdii Al Jarraax bin Sinaan oo iyagu iska aamusay.
Dabeeto waxaa kacay nin la oran jiray Abuu Sacdah Usaama bin Qataadah oo
yiri'' Haddii aad Maxammadow!! ina dhaarisay, Sacad si isla eg oo caddaalad
ah wax uma qeybiya, raciyaduna uma caddaalad falo mana raaco sirriyada''.
Markaa buu Sacad Allaah baryey oo habaaray ninkaasi isagoo leh:"
Allahayoow! haddii uu u yiri kalmaddaas istus tus iyo been iyo halagu maqla,
Allahayoow! indhaha tir oo kayeel faqiir, carruurtiisana badi, kuna imtixaan
fidno''.
Markaa buu ninkii indha beelay waxuuna mar dambe dhalay 10 gabdhood, mar
waliboo uu maqla cod haweeneyna xaggeeda ayuu ku ordi jiray, markii la
weydiiyana waxuu oran jiray'' Waxaa igu dhacday inkaartii ninkii barakeysnaa
ee Sacad''.
Waxaa kaloo uu Sacad habaaray Al jarraax bin Sinaan oo jirkii googo'ay
maalkiina masiiba uga dhacday, sidaa si lamidna waxuu wada inkaaray dhammaan
intii falkaas iyo dacwada beenta ah ka dambeysay. Illaahayna wuu ku wada
riday wixii uu Sacad ku inkaaray, waayo Sacad waxuu ahaa nin Mustajaabu duca
ah, Rasuulka SCW ayaana sidaa ugu duceyay.
Dabeeta waxay Sacad, Maxamed bin Maslama, Al Jarraax bin Sinaan iyo
kooxdiisii tegeen magaaladii Madiina, markii ay la kulmeen Cumarna waxuu
weydiiyey sida ay kusoo eedeeyeen Sacad ee uu salaadda u tukada? Waxayna
yiraahdeen:'' Waxuu dheereeyaa labada rakaco ee hora halka kuwa dambana uu
gaabiya''.
Waxuu yiri Sacad'' Dhab ahaantii anigu waxaan ahaa qofkii saddexaad ee
Islaama,waxaana ahaa ninkii ugu horeeyay ee gamuun u ganay dar Alle, waxuuna
Rasuulkii Alle SCW igu kulmiyey aabahiis iyo hooyadiis isagoo igu furtay (
maalintii Uxud asagoo leh:- Tuur Sacadoow! kugu furtay aabahay iyo
hooyadeyba ), horeyna ugumuusan kulmin Rasuulka SCW hooyadiis iyo aabahiis
oo kumuusan furan axad aniga iga horeeyay, markaas bay banii Asad yiraahdeen
Sacad salaadda ma haggaajin karo''.
Waxuu yiri Cumar:'' Yaad uga soo tegtay Kuufa?
Waxuuna ku jawaabay:'' C/llaahi bin C/llaahi bin Citbaan''.
Markaa buu Cumar u daayey C/llaahi bin C/llaahi bin Citbaan masuul ahaan
magaaladii Kuufa, waxuuna ahaa Ibnu C/llaahi bin Citbaan nin oday ah oo
kamid ahaa akhyaartii saxaabada waxuuna xulufa la ahaa banii Xabliy oo
Ansaarta kamid ahayd.
Sacad isaga waalaga casilay imaaradda dambi la 'aan isagoo beri ka noqday
waxyaabahii ay kusoo eedeeyeen wax makastii banii Asad. Dhanka Faarisiintii
iyagu meel waliboo fog bay isaga yimaadeen oo ciidama tira badan oo uu
hoggaaminayo Feyruzaan oo dhan 150 000 bay isu keeneen. Waxaa kaloo la
sheegaa inuu hoggaaminayey Bandaraan ama Dul Xaajib, waxaase xaqiiqda udhaw
inuu hoggaaminayey ciidamadaas Feyruzaan.
Iyagoo isdhaarsanayo Majuusta ayaa waxay isku yiraahdeen:'' Maxammed kii
Carab u yimid ma uusan soo haweysan boqortooyadeenna, Abuu Bakarkii ku
xigayna lamid, markaa baa markii Cumarkan waqtigiisii uu dheeraaday ayuu
kusoo duulay boqortooyadeennii oo uu banneystay xurmadayadii, oo uu qaatay
maalkayagii, intaana kumuusan ekaane waxuu inoogu yimid oo uu inagu soo
weeraray guryahayagii oo uu qaatay hantidii aqalka boqortooyadeenna, kuna
joogsan mahayo intaas jeer uu idinka wada saara dhulkiina''.
Waxay isku dhaarsadeen Majuusta inaysan cararin oo waxay ku ballameen in
lagu duullo Kuufa iyo Basra, Cumarna lagu mashquuliya dhulkiisa, waxayna
isku dhaaranshahaas iyo ballantaas ay ku qoreen warqad si ay u adkeeyaan.
Sacad bin Abii Waqaas markii uu tegay magaaladii Madiina ayuu uga warramay
amiirkii Mu'miniinta arrimihii markaas jiray oo si fiican uga shaafiyey
xaalkii Majuusta iyo inay weerar culus soo wadaan .
Dhanka kale waxaa Cumar warqad usoo diray amiirkii cusbaa ee Kuufa C/laahi
bin C/llaahi bin Citbaan waxuuna warqadaas usoo dhiibay Qariib bin Dhafar Al
Cabadiyu,wuxuuna uga warramay halka uu xaalku maraya iyo in ciidama tira
badan oo majuus ah ay isku urursadeen la dagaalanka Muslimiinta iyo inay
weerar kusoo qaadaan oo ay baabi'iyaan Islaamka iyo ehelkiisa, waxuuna
C/llaahi ibnu C/llaahi bin Citbaan ka dalbaday amiirka Mu'miniinta inuu u
ogalaado inay ku deg degaan oo ay ka hortegaan Majuusta.
Waxuu Cumar su'aalay ergaygii warqadda siday:" Magacaa?
Waxuu yiri:" Qariib''.
Waxuu yiri:" Ina ayo?
Waxuu yiri:" Ina Dhafar''. Markaa buu Cumar isagoo macneysanaya magacaasi
yiri:" Dhafrun Qariib''. Oo la macna ah guul baa soo dhaw, intuu labadii
magac isdaba mariyey. Markaa buu Cumar amray in la naadiyo dadka oo reer
Madiina oo idil ay masjidka isugu wada yimaadaan.
Markaas buu Muslimiintii oo idil kusoo kulmiyey masjidka. Waxaa la
yiraahdaa qofkii ugu horeeyay ee masjidka maalintaa soo gala waxuu ahaa
Sacad bin Abii Waqaas. Markaa buu Cumar dadkii u khudbeeyay isagoo usheegay
halka ay arrintu mareysa iyo in loo baahanyahay ciidan, waxuuna wada tashi
la qaatay saadaaddii saxaabada oo ay ka mid ahaayeen Sacad bin Abii Waqaas,
C/raxmaan bin Cowf, Cuthmaan bin Cafaan, Cali bin Abii Dhaalib, Dhalxa bin
Cubeydillaah iyo rag kale oo ahlu ra'yiga kamid ahaa. Dhammaan waxay isla
garteen inuusan amiirka Mu'miniinta bixin, Madiinana aan ciidan laga dirin,
hase ahaatee waxay isla fahmeen oo ay hal ra'yi kanoqdeen in la diro ciidamo
gurmad ah oo ka baxa goballada.
Cuthmaan bin Cafaan baa isagu wuxuu keenay fikrad ah in ciidama laga dira
Shaam iyo Yeman loona dira Ciraaq, hase ahaatee Cali bin Abii Dhaalib baa
isagana fikrad kale oo Cumar qancisay keenay, waxuuna tilmaamay in ciidama
aanan laga dirin Yeman iyadoo looga baqaya in ay Xabashida soo weerarta
Yeman, dhanka Shaamna aanan ciidan laga dirin, waayo waxaa macquul ah buu
yiri inay ciidamada Roomaniska soo weeraraan Shaam, sidaa darteed waxuu
ishaaray in Kuufa iyo Basra laga kala dira ciidama gurmad ah si ay uga hor
tegaan Majuustaas isasoo bahaysatay.
Cumar bin Khaddaab waxaa cajab geliyey ra'yigii Cali oo uu qaatay, waxuuna
Cumar la tashan jiray mar waliba oo uu arrin goosta Al Cabbaas bin
Cabdmudallib, markaa buu Al Cabbaas utegay oo uu usheegay arrinta uu goostay
isagana wuu ku taageeray.
Markii uu goostay arrintaas Cumar ayaa waxuu yiri'' Ii tilmaama yaan u
doortaa ciidamadaas oo aan masuul uga dhigaa?
Waxaana loogu jawaabay:" Adigaa u aqoon badan amiirkii Mu'miniintoow!!''.
Markaa buu yiri '' Waxaan u magacaabi doonaa Nucmaan bin Muqarrin''.
Waxuu Nucmaan markaasi ku sugnaa Kaskar oo uu masuul ka ahaa.
Dabeeta waxuu Cumar warqad u diray amiirkii Kuufa C/llaahi bin C/llaahi bin
Citbaan taasoo uu ku amrayey in uu dira ciidan uu madax uyahay Xudeyfah bin
Yamaan, Basrana waxuu amray inay kasoo baxaan ciidan uu wata Abii Muusa Al
ashcari, kadibana dhammaan ciidamadaas iyo ciidama uu watay Nucmaan bin
Muqarrin oo iyagu Kaskar kasoo bixi doona ayuu amray Cumar inay ku kulmaan
Maah oo uu ciidankaas dhami madax u noqda Nucmaan bin Muqarrin, haddii
Nucmaan la dilana waxuu amray inuu amiir noqda Xudeyfah bin Yamaan, haddii
Xudeyfa la dilana waxuu amray inuu amiir unoqodo Jariir bin C/llaahi Al
Bujali, haddii Jariir la dilana wuxuu soo amray inuu amiir noqdo Qeys bin
Makshuux, haddii Qeys la dilana waxa amiir ah hebal, iyo hebal jeer uu
magacaabay 7 nin oo isaga kala dambeyneeyso haddii mid la dila si uu midkale
u qabta, waxaana kamid ahaa raggaas toddobada ahi Muqiirah bin Shucbah.
Waxuu Cumar qeybinta qaniimada usoo xilsaaray As-Saa'ib bin Al aqrac.
Markaa buu Xudeyfah ka dhaqaaqay magaalladii Kuufa isaga iyo ciidama uu
hoggaaminayo si ay ugu biiraan ciidamada Nucmaan bin Muqarrin oo ay markaa
kuballameen inay ku kulmaan goobta Maah. Markii uu Xudeyfah u tegay Nucmaan
buu u dhiibay warqaddii amiirka Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khddaab, taasoo
caddeyneysay qaabkii ciidankan loo dhisi lahaa.
Markii ay isu tegeen ciidamadaas is aruursaday ee Muslimiinta waxay
tiradoodu noqotay 30 000 sida uu weriyey Sayf bin Cumar oo isagu kasoo
weriyey Shicbi, waxaana ku jiray saadaaddii saxaabada iyo akhyaartii
Carbeed. Waxaa kamid ahaa ciidamadaas C/llaahi bin Cumar bin Khadaab, Jariir
bin C/laahi Al Bujali, Xudeyfah bin Yamaan, Muqiirah bin Shucbah, Nucmaan
bin Muqarrin (amiirkii ciidankaas), Camr bin Macdiyakrib, Dhuleyxa bin
Khuweylid Al Usdi, Suweyd bin Muqarrin, Nucaym bin Muqarrin, Qeys bin
Makshuux Al Muraadi, Abii Muusa Al Ashcari, Camr bin Abii Salama iyo
halyeeygii Al qacqaac bin Camr At Tamiimi oo maalintaa kamid ahaa
hoggaamiyaasha ciidanka Muslimiinta.
Intaa kadib ciidamadii Muslimiinta waa ay dhaqaaqeen waxayna abbaareen
dhankii Nahaawunda, waxuuna Nucmaan hortiisa diray saddex nin oo wardoonno
ah. Kuwaasoo kala ahaa Dhuleyxa bin Khuweylid, Camr bin Macdiyakrib iyo Camr
bin Thubayi, oo loo yaqiinnay Camr bin Abii Salama, si ay usoo ogaadaan
warka qoomka iyo waxa ay ku suganyahiin. Camr bin Abii Salama iyo Camr bin
Macdiyakrib way soolaabteen, hase ahaatee Dhuleyxa wuxuu tegay Nahaawunda
oo uu qoomka dhex galay oo wax kasoo dhageystay, dabeetana Nucmaan buu usoo
laabtay oo uu usheegay arrinta. Waxuuna usheegay in Nahaawunda iyo isaga
aysan dhexdoodu ahayn wax uu dhibsado.
Waxuu Nucmaan diyaariyey ciidankiisii waxuuna ciidanka hore madax uga dhigay
walaalkiis Nucaym bin Muqarrin, labada dhinacna (bidax iyo midig) waxuu u
kala dhiibay Xudayfah bin Al Yamaan iyo Suweyd bin Muqarrin, ciidanka
lugtana waxuu madax uga dhigay halyeygii Al qacqaac bin Camr, halka gaadada
damba ee ciidankana uu u dhiibay Majaashac bin Mascuud.
Dabeeta ciidamadii Muslimiinta way dhaqaaqeen jeer ay markii dambe ka hor
tegeen ciidamadii Furus oo uu hoggaaminayey nin la oran jiray Fayruzaan,
waxayna ahaayeen ciidan aad u tira badan oo 150 000 ah. Kadib wuxuu Nucmaan
ciidankii amray inay culeyska iska fududeeyaan oo ay teendhooyinkooda ka
dhistaan Nahaawunda dusheeda, isagiina waxaa loo dhisay teendho aad uweyn oo
ay u dhiseen 14 nin oo kamid ah rag karmeedyadii ciidanka, waxayna raggaasi
kala ahaayeen Xudeyfah bin Al Yamaan, Cutbah bin Camr, Muqiirah bin Shucbah,
Bashiir bin Khasaasiyah, Xandhalah Al Kaatib bin Al Huwbar, Ribciyi bin
Caamir, Caamir bin Mudar, Jariir bin C/llaahi Al Ximyari, Jariir bin
C/llaahi Al Bujali, Al Aqrac bin C/llaahi Al Ximyari, Al Ashcat bin Qeys Al
Kindi, Saciid bin Qeys Al Hamdaani iyo Waa'il bin Xijir. Ma jirin teendho ka
weyn markaa carrigaasi Ciraaq teendhadaas iyada ah.
Markii ay labada qolo isasoo hor fadhiisteen, waxaa huray dagaalkii,
markaasuu Nucmaanna ciidamadiisii amray inay weerar ku qaadaan. Waxayna
ahayd maalin Arbaco ah, oo maalintaas iyo tii ku xigtay buu dagaalku socday.
Markii lagaaray maalintii Jumcada bay kufaartii qalcadahoodii ku carareen.
Markaasay Muslimiintiina go'doomin ku qabteen. Markay rabaan bay soo
baxayeen Majuusta oo misna ay si deg deg ah qalcadahooda ugu cararayeen.
Taa kahor markii ay isasoo hor degeen labadii ciidan oo ay indhaha isku
dhufteen, ayuu Nucmaan amiirkii ciidamada Muslimiinta takbiirsaday saddex
goor, markaa baa majuustii dab caabbudka ahayd dhulka la gil gishay oo rucbi
iyo argagax darran qalbiga Illaahay kaga tuuray, kadibna ciidamadii
Muslimiinta way kor degeen oo xisaar (isweer) ayay ka qabteen. Amiirkii
ciidamada Majuusta ayaa waxuu Muslimiinta ka dalbaday in loo diro nin
kamid ah Muslimiinta si uu ula hadlo. Markaasaa loodiray Muqiirah bin
Shucbah oo lasoo dooday. Markii uu kasoo tegay buu Feyruzaan dadkiisii ku
yiri:" Illaah baan ku dhaartaye acwarku wixii naftiisa kujiray buu idinka
runsheegay''. Markiina in muddo ah la kor daganaa oo iyagiina ay dhufeysyo
waaweyn ka qoteen hareerahooda xaaladdiina ay ku darraatay Muslimiinta,
waxay ahayd waqti qabooba ah, markaa ayay Nucmaan bin Muqarrin iyo madaxdii
kalee ciidanka qabteen shir looga tashanaya sidii lagu wajihi lahaa
xaaladdan, maadaama Majuusta ay ka caajiseen oo ay ka gaabiyeen inay
Muslimiinta dagaal la galaan weliba goob barxad ah.
Waxaa kacay markii hore Camr bin Abii Salama oo ciidamada halkaa kusugnaa oo
idil waaga u da' weynaa, oo hadalkii dhigay si wacanna u suubiyey. Misna
waxaa kacay Camr bin Macdiyakrib oo isaguna meel wacan taabtay. Kadib waxaa
hadlay Dhuleyxah bin Khuweylid Al Asdi, waxuuna yiri:" Waxaan qabaa in la
diro sirriyad (ciidan yar) oo dul dego godkooda kuna huriya dagaal. Markay
usoo baxaanna haka soo cararaan oo xaggeenna ha usoo rooraan. Markay iyana
soo raacdeystaan oo ay innagu ina soo gaaraan, markaa waa inaan innaguna
cararnaa dhammaanteen sidoo kale. Markaa iyada ahi kama ay shakinayaan jabka
oo dhammaantoodba way kasoo baxayaan qalcadahooda. Markii ay kasoo wada
baxaan qalcadahooda baan ku laabaneynaa oo aan la dirireynaa jeer uu Alle ka
xukmiyo dhaxdeenna''.
Dadkii oo idil ra'yiga Dhuleyxa baa aad ula qurxanaaday, isagii ayayna
Muslimiintii qaateen, waxuu markaa Nucmaan bin Muqarrin amray ciidamadii Al
qacqaac si ay u fuliyaan howshaas iyada ah. Markaa buu Al qacqaac
ciidamadiisii la dhaqaaqay oo uu dul degay qalcadahoodii, dabeetana uu
dagaal ku huriyey, kadibna way soo carareen markii ay kusoo baxeen.
Majuustii markay arrintaas arkeen bay yiraahdeen:" Waa iyadii waa iyadii''.
Macnaha waxay dhowrayeen in loosoo sheego sanadkaas geerida Cumar bin
Khaddaab, oo waxay sugayeen in xilligaas isaga ahi uu Abuu Lu'lu'ah uu dilo
Cumar. Sidaa darteed baa markay arkeen ciidamada Al qacqaac oo hal mar
firxaday bay umaleeyeen in loosoo sheegay geerida Cumar oo ay Muslimiintu
niyad jabeen, markaasay Majuustu yiraahdeen:" Waa iyadii waa iyadii''.
Kama aysan shakinin jabka iyo dib ugurashada Muslimiinta, waayo waxay
dhowrayeen arrin kale. Siduu horey Dhulxeyah u sheegay ayayna noqotay oo way
soo daba galeen. Ciidamadii Al qacqaac markay soo gaareen ciidankii weynaa
ee Muslimiinta buu Nucmaanna ciidamadiisii la sii cararay, oo ay dib
ugurasho sameeyeen. Majuustii indhaha la'ayd waa ay sii daba ordeen oo
dhammaantood waa ay kasoo baxeen qalcadahoodii iyagoonan ku dhaafin wax
dagaalyahanno ah oo albaabada u ilaaliyo. Waqtigu waxuu ahaa bartamaha
maalinta oo cadceeddu ay kalabaraha samadu taagneed. Sidaa darteed buu
Nucmaan jecleystay inuusan weerar ku qaadin jeer ay cadceeddu ka weecato oo
nasriga Allena usoo dego siduuba sameyn jiray Rasuulka Alle SCW.
Marar badan bay Muslimiintu ku qasbeen Nucmaan inuu weerar ku qaado cadawga,
hase ahaatee ma uusan falin, waayo waxuu Nucmaan ahaa nin sugnaan og. Kadib
markay cadceeddu weecatay buu Nucmaan ciidankii tujiyey, dabeetana intuu
raayad kasta hoos tegay buu u khudbeeyay ciidanka oo ku booriiyey sabar iyo
sugnaan iyo inay ka run sheegaan goobta fara saarka. Waxuu Nucmaan usheegay
Muslimiintu inuu takbiirsan doono takbiirta kowaad, waxuuna amray in markaa
la noqdo diyaar, waxuu misna usheegay inuu takbiirsan doono takbiirta
labaad, waxuuna amray inaysan jirin cid aanan diyaar ahayn. Waxuu usheegay
in takbiirta saddexaadna ay noqon doonto weerarka ka run sheegidda. Kadib
waxuu Nucmaan u laabtay goobtiisii oo uu saddex jeer takbiirsaday markaasuu
bilawday dagaalku, oo seefuhuna ay is dhaafeen. Waxaana dhacay dagaal aanan
horey loogu arag mid lamid ah mawaaqicdii hore oo aysan maqal kuwa wax
maqlaayi mid lamida. Waxaa laga laayey Mushrikiinta teer iyo markay weecatay
cadceedda illaa uu gabbalku ka dhacay oo laga gaaray gudcurka habeennaad
maqtalo aad u tiro badan oo dhulkii dhan ka dhigtay dhiig lagu silqado.
Heer ay daabaduhu ku silqanayeen oo waxay gaartay heer la yiri:- Amiirkii
ciidanka baa faraskiisu dhiiggaasi kula silqaday oo markaasina uu kudhacay
gamuun duulayo oo sidaa ku geeriyooday.
Ma jirin cid garatay geerida amiirkii ciidanka marka laga reebo walaalkiis
Suweyd bin Muqarrin, waxaa kaloo la yiraahdaa walaalkiis Nuceym bin
Muqarrin, markaasuu calankii u dhiibay ninkii ku xigay waa Xudeyfah bin Al
Yamaane. Markaasuu Xudeyfana booskiisii ku wareejiyey walaalkiis Nuceym bin
Muqarrin si uu u qariyo geerida walaalkii ku timid jeer uu arrinka dagaalka
ka dhammaanayo iyo si aysanna Muslimiintu u niyad jebin.
Markii la gaaray gudcurkii habeenaad bay Mushrikiintii jaanta rogteen oo ay
jabeen, Muslimiintiina waa ay sii eryadeen. Waxayna Mushrikiintu silsilado
kusoo dabreen 30 000, hareerahooduna waxay ka qodeen godad. Markii ay jabeen
bay godadkii iyo waaddiyadii halkaa ahaa ku daateen oo bashar badan oo
kudhaw 100 000 ama in kabadan ay kaga halaagsameen marka laga reebo tirada
kuwii macrikada looga laayey markay cadceeddu weecatay jeer laga gaaray
gudcurkii habeenaad.
Feyruzaan oo ahaa amiirkii ciidamada Mushrikiintu isagu waxuu ka cararay
goobtii macrikada oo uu dhexda ka galay jabkii kuwii la cararay. Markaa buu
Nuceym daba kacay, waxuuna markii dambe hortiisa diray Alqacqaac bin Camr.
Feyruzaan waxuu abbaaray dhanka Hamdaan, saa waxaa ka daba tegay Al qacqaac
oo ku helay goobta Thaniyatul Hamdaan (karinta Hamdaan). Waxuu Feyruzaan
dhexda kula kulmay safar bakhlo iyo dameero tiro badan ku sido malab, wayna
usuuroobi weyday inuu horey usii fuulo, markaasuu lugtiisa ciirsaday oo uu
buuraha korey. Al qacqaac baa inta ka daba tegay ku qoor gooyey halkaas.
Maalintaas ayayna Muslimiintii yiraahdeen:" Alle waxuu leeyahay junuud malab
ah''. Waxay Muslimiintii qaniimeysteen malabkii ay bakhlahaasi iyo dameeruhu
sideen. Waxaana meeshaa iyada ahi loo bixiyey Thaniyatul Casal (Karintii
Malabka). Intaa dabadeed Al qacqaac waxuu sii eryaday jabkii kuwii cararay
jeer ay orad ku galeed Hamdaan, markaasuu dul degay oo uu go'doomin
kuqabtay. Dabeeto ninkii masuulka ka ahaa oo la oran jiray Khushrushanuum
baa usoo degay oo ka dalbaday heshiis, halkaas ayuuna kula heshiiyey.
Kadibna Al qacqaac bin Camr waxuu ulaabtay dhankii Xudeyfah bin Yamaan oo uu
u tegay iyagoo galay Nahaawunda kadib dhacdada oo ay xoog ku furteen. Waxay
ciidamadii Muslimiintu soo uruuriyeen hantidii halkaa laga helay hub iyo
maalba, waxayna u dhiibeen ninkii masuulka ka ahaa qaniimada As- Saa'ib bin
Al Aqrac. Markii ay reer Maah maqleen warka reer Hamdaan bay iyana usoo cid
dirsadeen dhankii Xudeyfa bin Yamaan si ay ula heshiiyaan oo ay magan galyo
uga qaataan.
Waxaa Xudeyfah u yimid nin la oran jiray Hirnad ama Hirbad oo Majuusta u
qaabilsanaa dhanka dab hurinta maadaama ay ahaayeen kuwa dab caabbud ah.
Waxuu ninkani keenay keyd aad ufara badan oo uu lahaa Kisraa, waxuuna ka
dalbaday Xudeyfah inuu siiyo magan galyo oo uu la heshiiyo. Markaa buu
Xudeyfah siiyey magangalyo iyo heshiis, markaasuu ninkii keenay sanduuq ay
ka buuxdo jowharad aad u qaali ah oo tiro badan. Muslimiintii waxay isla
garteen in loo diro dhanka Cumar bin Al Khaddaab si uu isagu u meel mariyo
sanduuqaasi jowharadda ah. Waxaana loo dhiibay ninkii masuulka ka ahaa
qaniimada. Taa kahor waxuu Xudeyfa diray Dhariif bin Saham oo uu u dhiibay
bishaaradii guusha si uu ugaarsiiyo amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al
Khaddaab. Kadib Xudeyfah waxuu qeybiyey qaniimadii oo uu ciidankii oo idil
u qeybiyey.
Ammaa amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab isagu har iyo habeenba
waxuu usoo jeeday duco iyo salaad isagoo u duceynayey ciidamada Muslimiinta
inuu Illaahay ka siiyo guul cadawgooda oo uu uga hiiliyo. Waxaa sugnaaday
in nin Muslimiinta kamid ah uu maalin ka baxay magaallada Madiina, markaasuu
waxuu arkay nin raakib ah oo meel shisha kasoo bidhaamayo. Ninkii ayuu ka
hor tegay oo uu weydiiyey:" Xaggee baad ka timid?
Waxuu Raakibkii ku jawaabay:" Waxaan ka imid Nahaawunda''.
Waxuu ninkii yiri:" Bal ka warran dadkii?
Waxuu yiri:" Alle baa u furay, amiirkiina waala dilay, Muslimiintiina waxay
qaniimeysteen qaniimo aad u farabadan oo kii faras watay uu helay 6000, ka
lugtana uu helay 2000''.
Kadib wuu iska tegay, kii reer Madiinana waxuu aaday magaalladiisii oo uu
dadkii uga warramay arrinkaas. Warkii baa faafay jeer uu markii dambe
gaaray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab. Markaasuu Cumar ninkii
weydiiyey cidda uga warrantay warkaas?
Waxuu ninkii yiri:" Nin raakib ah baa iiga warramay''.
Waxuu yiri:" Iimuusan iman, wax kale maahee ninkaasu waa jin, la yiraahdo
Cutheym''.
Kadib waxaa yimid Dhariif bin Saham oo layimid bishaaradii guusha, wax kale
oo bishaarada guusha ahaynna ma uusan sidin. Markaasuu Cumar su'aalay dadka
Muslimiinta laga dilay. Hase ahaatee Dhariif arrintaasi wax ogaansho ah
umuusan haynin. Kadib waxaa yimid kooxdii sidday khumuska qaniimada iyo
dumarkii iyo carruurtii qafaalka ahayd, kuwaasoo uu hoggaaminayey Assaa'ib
bin Al Aqrac. Markaa buu Cumar wax ka weydiiyey dadkii laga dilay ciidanka
Muslimiinta. Markii loo sheegay geerida Nucmaan bin Muqarrin buu amiirkii
Mu'miniinta ooyey. Waxuu weydiiyey cidda lala dilay Nucmaan, markaasuu
Assaa'ib yiri:" Waxaa lala dilay hebal iyo hebal iyo hebal''. Isagoo
magacaabada raggii caanka ahaa ee ka tirsanaa geesiyaasha Muslimiinta.
Markii amiirkii Mu'miniinta loo sheego nin kamid ah dadkii ku shahiiday
dagaalka Nahaawunda, kaasoo uusan garaneyn buu gudagaleyay inuu ooyo isagoo
leh:" Maxay ka tareysaa inuusan garaneyn amiirka Mu'miniinta? Hase ahaatee
Alle baa garanayo oo ku sharfay shahaado. Maxay ku falayaan garashada Cumar?
Kadib waxuu Cumar amray qaybinta khumuskii qaniimada sidiiba caadada u
ahayd. Sanduuqii jowharadda ahaa waxaa loo qaaday gurigii Cumar. Ergadii
siddayna way iska laabteen. Markii uu waabariistay Cumar oo uu sanduuqa
arkay buu amray in loo yeero ergadii sidday. Hase ahaatee kal hore ayay
baxeen. Markaa buu bariid ka daba diray si loo soo celiyo. Ergaygii bariidka
siday muusan gaarin jeer ergadii ay ka galaan magaalladii Kuufa. Markii
Assaa'ib uu arrumiyey awrkiisa magaalladii Kuufa buu ninkii bariidka siday
ka daba tegey oo ku yiri:" Amiirka Mu'miniinta baa kuu yeerayo''.
Waxuu Assaa'ib yiri:" Oo maxaa jira?
Waxuu yiri:" Garan maayo''. Markaa buu Assaa'ib iyo ninkiiba ay dib ugu
laabteen magaalladii Madiina. Markii uu Assaa'ib utegay Cumar buu Cumar
yiri:" Oo maxaa ina kala haysto aniga iyo ina Umu Assaa'ib? Bal'ee maxaa Ina
Umu Assaa'ib iyo aniga na kala haysta?
Waxuu yiri:" Assaa'ib:" Oo waa maxay taasi amiirkii Mu'miniintoow!!?
Waxuu Cumar u sheegay in uu qaado sanduuqa oo uu iibiyo kadibna uu u qeybiyo
Muslimiinta, isagoo weliba ku canaantay keenidda uu keenay guriga amiirka
Mu'miniinta. Intaa dabadeed Assaa'ib sanduuqii buu qaaday waxuuna geeyay
magaalladii Kuufa, markaasay tujaartii oo idil kusoo heenteen. Waxaana ka
iibsaday Camr bin Al Xureyth Al Makhzuumi oo ka siistay 2 000 000. Kadibna
Muslimiintii ayaa loo qeybiyey. Camr bin Al Xureyth intuu qaaday buu la
aaday dhulalka Cajamta oo uu soo siistay 4 000 000. Reer Kuufa waxay markaa
kadib noqdeen dadkii ugu hantida badnaa Muslimiintii goballada.
Waxaa la soo weriyaa Abuu Lu'lu'ah Feyruuz oo adeega u ahaa Muqiirah bin
Shucbah baa markii dumarkii iyo carruurtii laga soo qafaashay Nahaawunda la
keenay magaallada Madiina oo uu Abuu Lu'lu'ah la kulmo kuray yar oo kamid ah
carruurta lasoo qafaashay buu inta madaxa u salaaxo oranayey:" Cumar waxuu
cunay beerkeygii''.
Waxay cullimadda siirada yiraahdaan:" Dhacdo dambe oo tan lamid ah kama
aysan dhicin carrigii Majuusto, Cumarna waxuu amray in halyeeyadii
Muslimiinta ee dagaalkan wacdarada kamuujiyey la siiyo min 2000 Dirham.
Furashadii Asbahaan
Sidoo kale sanadkan dhexdiisa bay Muslimiintii furteen markii ay Nahaawunda
furteen ka gadaal kadib magaallada Jay' oo ah magaallada Asbahaan kadib
markii uu ka dhacay dagaal aad u daran iyo amuur aad udheer. Markaa bay
Muslimiintu kula heshiiyeen magaallada. Markaasuu C/llaahi bin C/llaahi ibn
Citbaan warqad magan galyo iyo heshiis ah u qoray. 30 kamid ah dadkii
magaallada baa ka carareen Muslimiinta oo u carareen dhanka Karmaan,
kuwaasoo aanan la heshiinin Muslimiinta.
Waxaa la yiraahdaa ninkii furtay Asbahaan waxuu ahaa Nucmaan bin Muqarrin,
ayada ayaana lagu dilay, amiirka majuustuna waxuu ahaa Dul Xaajib. Waxuu ka
dhacay faraskiisa markaasay calooshu dallaacday, sidaa ayuuna ku
geeriyooday, markaasay asxaabtiisii jabeen.
Sida saxda ah oo xaqiiqda u dhaw culamaayi siirana ay rajaxeen ayaa waxay
tahay in ninkii Asbahaan furtay uu ahaa C/llaahi bin C/llaahi ibn Citbaan.
Masuulkii magaallada Kuufa.
Sanadkan dhexdiisa buu Abuu Muusal Ashcari furtay Qum iyo Qaashaan. Suheyl
bin Cadiyina uu furtay magaallada Karmaan.
Ibnu Jariir iyo Waaqidina waxay xuseen in Camr bin Al Caas iyo ciidama uu
hoggaaminayo ay sanadkaan aadeen dhanka Dharaabulis, halkaasoo uu Camr ku
furtay heshiis 13 000 Diinaar sanad waliba.
Sanadkan dhexdiisa buuna Camr bin Al Caas u diray Cuqbah bin Naafic dhanka
Zuweylah oo uu heshiis ku furtay. Barqa iyo Zuweylah inta u dhaxeysana waxay
noqotay dhul nabad gelyo ah oo Musliimta gacantooda kujira.
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar masuul uga dhigay magaallada Kuufa Cammaar bin
Yaasir kadib markuu ka casilay Ziyaad bin Xandhalah, kaasoo uu usii dhiibay
C/llaahi bin C/llaahi ibnu Citbaan kadib markii laga casilay. Waxuuna Cumar
qaadinnimada Kuufa u dhiibay C/llaahi ibn Mascuud. Markaa bay reer Kuufa
kasoo eed sheegteey Cammaar, markaasuu isagiina Cammaar ka dalbaday Cumar
inuu ka casilo howsha, saa laga casilay. Waxuuna Cumar udhiibay magaallada
Kuufa Jubeyr bin Mudcin. Isla durba sanadkan dhexdiisa buu Jubeyr ka
qaaday oo uu u dhiibay Muqiirah bin Shucbah oo masuul ka ahaa illaa uu Cumar
ka geeriyooday. Waxaa sanadkan dadka xajiyey amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Khaddaab, magaallada Madiinana waxuu kusii dhaafay Zayd bin Thaabit.
Madaxdiisii goballadu waxay ahaayeen sidii sanadkii hore marka laga reebo
magaallada Kuufa.
SANADKII 22AAD
Waxaa dhacay fatuuxaad dhowr ah sanadkan dhexdiisa, waxaana kamid ah
furashadii Hamdaan mar kale, furashadii Rayi iyo wixii ka dambeeyay iyo
kadib furashadii Adarbiijaan.
Waaqidi iyo Abuu Macshar waxay yiraahdeen:" Waxay ahayd (Adarbiijaan)
xilligii la furtay sanadkii 22aad ee hijriyada''.
Muslimiintii markii ay ka faaruqeen Nahaawunda oo ay dhaceen dagaalladii
aynu soo xusnay, la furtayna Xulwaan iyo Hamdaan bay reer Hamdaan intaa
dabadeed buriyeen ballantii ay heshiiska kula galeen Al qacqaac bin Camr.
Markaa buu Cumar warqad u qorey Nuceym bin Muqarrin, taasoo uu ku amrayo
inuu aado dhanka Hamdaan iyo in ciidamadiisa hore uu madax uga dhigo
walaalkiis Suweyd bin Muqarrin, labada dhinacna uu ukala dhiibo Ribciyi bin
Caamir Al Daa'iyu iyo Muhallahal bin Zayd Al Tamiimi.
Markaa buu Nucaym dhaqaaqay jeer uu dul degay Thaniyatul Casal. Dabeeto
waxuu go'doomin ku qabtay dhulkii Hamdaan, markaasay dalbadeen heshiis oo uu
la heshiiyey oo uu magaalladiina galay. Goor uu kusuganyahay baladka oo ay
la joogaan 12 000 oo ciidankiisii ah bay Ruumaankii, Deylamiyiintii iyo reer
Rayi iyo reer Adarbiijaan warqado isu qorteen, waxayna isku raaceen la
dagaallanka Nucaym bin Muqarrin iyagoo aad u tiro badan. Daylam waxaa madax
u ahaa boqorkooda oo la oran jiray Mowtaa, reer Rayi-na waxaa madax u ahaa
Abuu Farrukhaan, reer Aderbiijaanna waxaa madax u ahaa Isfandiyaad oo la
dhashay Rustum.
Markaa buu Nucaym markuu ka war helay kula dhaqaaqay xaggooda ciidamadii
Muslimiinta, waxayna ku kulmeen goob la yiraahdo Waaj Al Ruud, waxaana ka
dhacay meeshaasi dagaal aad iyo aad u daran oo kudhaw kii Nahaawunda. Waxaa
Mushrikiinta maalintaa laga dilay jamac aad u tiro badan oo aanan lasoo
koobi karin, boqorkii Daylam-na ee Mowtaa goobtaas baa isana lagu dilay.
Markay bay cududdii cadawga jabtay oo ay kala fiigeen. Waxuu ahaa Nucaym
bin Muqarrin qofkii ugu horreeyay ee asagoo hoggaaminaya Muslimiinta la
dagaallamo Daylam.
Intaa dabadeed waxuu Nucaym diray khumuskii qaniimada oo uu udhiibay saddex
kamid ah imaraadii ciidanka, kuwaasoo la sheegay inay kala ahaayeen Simmaak
bin Kharash, Simmaak bin Cubayd iyo Simmaak bin Makhramah. Markii ay Cumar u
tegeen ayuu su'aalay magacooda? Markaasay iyana usheegeen. Suu Cumar yiri:"
Allaahuma amsik bihim Al Islaam, (Yacni Alloow Islaamka ku adkee)''. Kadib
buu Cumar warqad u qoray Nucaym isagoo ku amrayo in uu Hamdaan masuul ku
dhaafo oo isaguna uu aado dhanka Rayi.
Furashadii Rayi
Waxuu Nucaym ku dhaafay Hamdaan Yaziid bin Qeys Al Hamdaani, isagiina waxuu
aaday dhanka Rayi isagoo fulinayo amarkii amiirka Mu'miniinta Allaha ka
raalli noqdee, waxuuna halkaa kula kulmay ciidama Mushrikiin ah oo aad u
tiro badan. Waxaana ku dhexmaray dagaal daran goobta buurta Rayi adgeeda,
halkaasoo ciidamadii Muslimiinta ay maalintaa muujiyeen adkeysi iyo sugnaan
aad xad dhaaf u ah. Kadib waa ay jabeen cadawgii, waxuuna Nucaym ka laayey
maqtalo aad utiro badan, isagoo ka furtay hanti farabadan qaniimo ahaan,
taasoo kudhaw tii ay Muslimiintu ka heleen Madaa'in. Kadib buu Nucaym
heshiis kula galay Rayi ninkii masuulka ka ahaa oo la oran jiray Abuu
Farkhaan, waxuuna taasi ugu qoray warqad magan galyo ah. Kadibna Nucaym
bishaaradii guusha iyo khumuskii buu udiray dhanka amiirkii Mu'miniinta ee
Cumar bin Al Khaddaab.
Furashadii Quumus
Markay bishaaradii guusha iyo khumuska qaniimadii ee Rayi ay gaareen
amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab Illaahay haka raalli noqdee, buu
warqad u qorey Nucaym bin Muqarrin, taasoo uu ku amrayo in uu diro
walaalkiis Suweyd bin Muqarrin oo uu u diro dhanka Quumus. Markaa buu Suweyd
ku dhaqaaqay dhanka Quumus oo uu si nabad galyo ah ku furtay isagoo aysan
wax dhib ahi ka hor iman, halkaa ayuuna ciidamadiisii dejiyey. Waxuuna
dadkii halkaa deganaa u qoray warqad magangalyo iyo heshiis ah.
Furashadii Jurjaan
Markii uu Suweyd ciidamadiisii dejiyey Quumus, baa dadkii agagaarkaasi
deganaa oo ay kamid ahaayeen reer Jurjaan, Dhabaristaan iyo kuwa kaloo
qeyrkooda ah ay usoo cid dirsadeen iyagoo ka dalbanayo inuu kula heshiiyo
inay bixiyaan jizyo oo uu magangalyo iyo hishiis u qoro. Markaasuu dhammaan
u qoray warqad magan galyo iyo heshiis ah oo uu sidaa kula heshiiyey inay
jizyo bixiyaan.
Waxuu Xusay Madaa'ini in Jurjaan la furtay sanadkii 30aad ee hijriyada,
waqtigii Cusmaan bin Caffaan. Wallaahu aclam.
Furashadii Aderbijaan
Markii uu Nucaym furtay Hamdaan, baa intuusan Rayi u dhaqaaqin waxuu diray
Bukeyr bin Cabdillaahi Al Leythi oo uu ka diray Hamdaan, waxuuna u diray
dhanka Aderbiijaan. Waxuu kadaba diray Simmaak bin Kharash.
Waxay Bukeyr iyo asxaabtiisii la kulmeen Isfandiyaad ibnu Farakhzaad oo ahaa
ninkii madaxda ka ahaa Aderbiijaan ka hor intuusan soo gaarin Simmaak.
Markaasaa waxaa dhex maray dagaal uu Alle ku jebiyey Mushrikiintii, Bukeyrna
uu kusoo qafaashay Isfandiyaad.
Markaasuu ku yiri:" Ma waxaad jeceshay heshiis ama dagaal?
Waxuu yiri:" Bal'ee heshiis''.
Markaasuu ku yiri:" Haddaba iga gunnud''. Markaasuu ka guntay. Markaa buu
Bukeyr guda galay inuu dhulkaasi qeyb qeyb u furto, Cutbah bin Farqad
qudhiisu dhanka kale ayuu qeyb qeyb uga soo furanayey dhulalkaas oo uu dhul
furashadu ka waday. Kadib waxaa timid warqaddii Cumar. Taasoo uu ku amrayo
in Bukeyr uu aado dhanka Baab, booskiisuna uu ku sii dhaafo Simmaak si uu
masuul uga sii ahaado Cutbah oo dhulka Aderbiijaan oo idil uu markaa Cumar
madax uga soo dhigay. Markaa buu Bukayr Isfandiyaad u dhiibay Cutbah, suu
isagiina kudhaqaaqay dhanka Baab siduuba soo amray amiirkii Mu'miniinta.
Markay u taam noqotay furashadii dhulka Aderbiijaan bay Cutbah iyo Bukeyr,
bishaaradii guusha iyo khumuskii u direen dhankii amiirka Mu'miniinta,
dadkii dhulkaa deganaana ay warqad magangalyo iyo heshiis ah u qoreen.
Furashadii Baab
Sanadkan dhexdiisa buu Cumar warqad u qoray Suraaqa bin Camr oo lagu laqibo
Din Nuur, si uu ugu duulo dhanka Baab, waxuuna soo amray in ciidankiisa hore
uu madax uga dhigo C/Raxmaan bin Rabiicah oo isaguna laqabkiisu yahay Din
Nuur, waxaa kaloo la yiraahdaa Din Nuun. Labada dhinac ee ciidankaasi mid
kamid ah waxuu soo amray in madax looga dhigo Xudeyfah bin Usayd, halka
dhinaca kalena uu soo amray in madax looga dhigo Bukeyr bin C/laahi Al
leythi oo isagu meesha kusii horeeyay. Qeybinta qaniimada waxaa loo
xilsaaray Salmaan bin Rabiicah.
Markaa bay dhaqaaqeen siduuba soo amray amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin
Khaddaab. Markii ciidamadii hore ee uu hoggaaminayey C/Raxmaan bin Rabiica
ay gaareen boqorkii halkaa oo la oran jiray Shaharbaraaz boqorkii
Armeeniya, baa C/Raxmaan warqad usoo qorey, waxuuna ka dalbaday magan galyo,
markaasuu siiyey magan. Markaa buu boqorkii u yimid C/Raxmaan oo uu ka
codsaday inuu la heshiiyo oo heshiis uu uga gunto Muslimiinta. Markaasuu
C/Raxmaan ku yiri:" Waxaa jiro nin aniga iga sarreeyo ee uteg''. Markaasuu
u tegay Suraaqa bin Camr oo uu weydiistay magan galyo iyo heshiis. Markaasuu
Suraaqana ka yeelay oo siiyey magan iyo heshiis. Kadib buu arrintaasi u
qorey amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab, Cumarna wuu kaga raalli
noqday wixii magan iyo heshiis ah ee uu la galay. Kadib waxuu Suraaqa diray
Bukeyr bin C/llaahi, Xabiib bin Maslam, Xudeyfah bin Usayd iyo Salmaan bin
Rabiicah, oo uu u diray dadkii deganaa buuraha ku hareereysan Armeeniya,
buuraha kala ah Al- Laan, Tafliis iyo Mowqaan. Bukeyr waxuu furtay Mowqaan,
waxuuna u qorey warqad magan galyo ah dadkii halkaasi deganaa. Amiirkii
ciidamada Muslimiinta ee Suraaqa bin Camr-na goobtaas ayuu ku geeriyooday,
waxaana dabadii xilkiisii qabtay C/Raxmaan bin Rabiicah. Cumar bin Al
Khaddaab markay gaartay geerida Suraaqa wuu ka murugooday wuuna u duceeyay,
una raxmad dalbay. Markii uu maqlay in dabadii uu xilkii qabtay C/Raxmaan
bin Rabiica buu kaga raalli noqday, waxuuna amray inuu ku duulo dhulka
Turkiga.
Duullaaankii Ugu Horreeyay Ee Turkiga
Markay C/Raxmaan u timid warqaddii amiirka Mu'miniinta ee Cumar bin
Khaddaab, taasoo uu ku amrayey inuu ku duullo Turkiga buu ku dhaqaaqay
dhankii Turkiga jeer uu gooyey Baab isagoo fulinayo amarkii amiirka
Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab. Dabeeto waxaa la kulmay Shaharbaraaz
oo ku yiri:" Xaggee baad ku jeeddaa?
Waxuu yiri:" Waxaan doonayaa boqorka Turkiga ee kusugan Balanjar''.
Markaasuu Shaharbaraaz usheegay inaysan jirin wax dhanka Baab ka dambeeyo.
Hase ahaatee C/Raxmaan ayaa ugu jawaabay:" Illaahay baa xaggayaga usoo diray
Rasuul, waxuuna nalagu ballamay carrabkiisa guul iyo gacansarreyn, innaguna
kamaanan suulin inaanu ahaanno kuwa guuleysto''. Markaa buu dhulkii Turkiga
ku duullay oo uu gaaray dhulka Balanjar. Intaa kadib waxay dhacdooyinkii waa
weynaa ee Turkigu dhaceen waqtigii Cuthmaan bin Caffaan Allaha ka raalli
noqdee.
Qisadii Yazdajrid Bin Shahrayaar
Markii uu Sacad kala wareegay wixii gacantiisa ku jiray iyo magaalladii
boqortooyadiisa, iyo saldhiggii saldanadiisa, waatuu Xulwaan u cararay,
kadibna ay Muslimiintii kadaba yimideen, markaasuu Xulwaan uga sii wareegay
Rayi. Markaa waxaa dhacday in Xulwaanna ay kala wareegeen ciidamadii
Muslimiinta. Dabeeta waxaa looga daba tegay Rayi, markaasuu u wareegay
Asbahaan, oo Rayi-na ay la wareegeen Muslimiinta. Kadib waxay uga daba
tegeen Asbahaan, markaasuu usii cararay Karmaan. Dabeeto Muslimiintii baa
ka daba tegtay oo Asbahaan iyo Karmaanba ka furteen. Markaasuu u guuray
dhulka Khuraazaan oo uu degay, Sidooy tahay dabkii uu caabbudi jiray
kamuusan harin oo wuu la socday, meel ama goob iyo waa' uu degaba waa ay u
hurinayeen oo uu caabbudayey. Waxuu saarnaa awr loo dul dhigay howdaj uu
dhex jiifanayey. Waxaa dhacday goor uu dhex jiifo howdajkiisa bay
toosiyeen, markaasuu aad uga carooday oo uu caayey. Waxuuna ku yiri:" Waxaad
ii diiddeen inaan ogaado muddada u hartay kuwan ee ay ku sugnaanayaan
dhulkan iyo dhulalka kalee qeyrkiis ah. Waxaan riyo ku arkay Muxammed (SCW)
oo kan ah oo jooga agta Rabbigiisa, markaasuu (Rabbi) ku yiri:"
Boqortooyaddiinnu waa 100 sano''.
Waxuu yiri:" Iigu dar''.
Markaasuu ugu daray oo uu) ku yiri:'' Waa 110 sano''.
Markaasuu yiri:" Iigu dar''.
Markaasuu (ugu daray oo uu) ku yiri:" Waa 120 sano''.
Waxuu yiri:" Iigu dar''.
Markaasuu ku yiri:" Adigaa leh''.
Waxuu yiri Yazdajrid isagoo sii hadlayo:" Markaas baad i toosideen, haddii
aad iska kaydeyn lahaydeenna waxaan ogaan lahaa muddada umaddan''.
Waqtigii khilaafadii Cuthmaan ayaa la dilay boqorkii, oo khaatuma xumo ayuu
ku dhintay. ayadoo nin reer miyi ah uu kurka ka jaray.
Duullaankii Khuraazaan
Taasu waxay ahayd in Axnaf bin Qeys uu u ishaaray Cumar in Muslimiintu ay
isku waasiciyaan dhulalka oo ay furtaan dhulalka Cajamta, oo ay ciriiri
geliyaan Yazdajrid. Waaba tii uu markaa Yazdajrid gudo galay inuu dadkiisa
ku booriyo la dagaallanka Muslimiinta sidaynu soo xusnay.
Markaa buu Cumar u ogolaaday inay ciidamada Muslimiinta isku waasiciyaan
arlada, waxuuna amray in Axnaf bin Qeys uu ku duulo dhulka Khuraazaan oo uu
kula dagaallamo Yazdajrid. Markaa buu Axnaf galay Khuraazaan oo uu ka
furtay Harraah isagoo ku furtay xoog, waxuuna ku dhaafay Suxaar bin Filaan
Al Cabdiyu, dabeetana waxuu aaday dhanka Marwi Shahjaan oo uu markaa
kusugnaa Yazdajrid. Waxuu markaa Axnaf diray hortiisa Madhrif bin C/llaahi
bin Shukheyr oo uu udiray dhanka Naysaabuur, Xaarith bin Xasaanna waxuu u
diray dhanka Sarkhas.
Markii uu Axnaf u dhawaaday Marwi Shahjaan buu Yazdajrid ka guuray oo uu u
wareegay dhanka Marwi Ruud, markaasuu Axnaf furtay Marwi Shahjaan oo uu
degay.
Markii uu Yazdajrid degay Marwi Ruud oo ahayd caasimaddii Khuraazaan buu
warqad u dirsaday boqorkii Turkiga ee Khaakhaan isagoo gurmad weydiisanayo.
Sidoo kale waxuu warqad u dirsaday boqorkii Safad isagoo ka dalbanayo inuu
gurmad usoo diro. Waxuu kaloo warqad u dirsaday boqorkii Shiinaha isagoo ka
kaalmo ka dalbanayo. Markaa buu Axnaf bin Qeys-na ku dhaqaaqay dhanka Marwi
Ruud, oo Marwi Shahjaanna waxuu kusii dhaafay Xaaritha bin Nucmaan. Markaa
iyada ahi waxaa Axnaf uga yimid magaallooyinka Kuufa iyo Basra ciidama
gurmad oo ah afar qeyb. Markii ciidamadii bidaxda ee Axnaf ay gaareen
Yazdajrid buu u guuray Balakh, markaasay isku heleen goobta Balakh,
halkaasoo uu Alle ku jebiyey cadawga iyo ciidamadii Yasdajrid. Markaasay
carareen isaga iyo intii la baxsatay oo kamid ah asxaabtiisii, waxayna
gooyeen webigii oo ay galeen dhulka Turkiga.
Intaa kadib dhulkii Khuraazaan oo idil waxuu hoos yimid Axnaf bin Qeys,
markaasuu magaallo kasto u sameeyay masuul gaar ah, markaa buu isagiina ku
laabtay Marwi Ruud oo uu caga dhigtay, xarunna uu ka yeeshay. Kadib buu
Axnaf bin Qeys dhankii Cumar u qorey warqad uu kula socodsiinayo qaabkii
iyo dhulalkii uu ka furtay Khuraazaan guud ahaan. Kadib Cumar waxuu warqad u
qorey Axnaf bin Qeys, taasoo uu ku amrayo inuusan gudbin webiga oo uu
kusugnaado inta gacantiisa kujirto oo dhul ah.
Kadib Yazdajrid iyo Khaakhaan Al Akbar boqorkii Turkiga iyo Junuud aad u
tiro badan ayaa dib usoo laabtay oo webiga soo gooyey, waxuuna Yazdajrid
lasoo laabtay ciidamo aad u tiro badan, waxayna soo gaareen Balakh,
markaasay masuuliyiintii Axnaf bin Qeys u wada carareen magaalladii uu
Axnaf kusugnaa ee Marwi Ruud. Yazdajrid iyo Turkidiina waxay kasoo
dhaqaaqeen Balakh oo ay dul degeen Marwi Ruud oo uu markaa kusugnaa Axnaf
bin Qeys. Markaasuu Axnaf bin Qeys lasoo dhaqaaqay ciidamadiisii Kuufiyiinta
iyo Basriyiinta dhammaan oo markaa ay tiradoodu ahayd 20 000.
Axnaf bin Qeys waxuu ahaa nin ku xeel dheer arrimaha militerinnimada oo
waxuu ahaa mid kamid ah ragga qorshahaasi looga dambeeyo, waxuu diyaariyey
ciidamadiisii oo uu tiro yaridii kamuuqatay uu ku kaabay isagoo ciidanka si
qurux badan udhisay, kadib ciidamadii buu ka dhex istaagay oo uu u
khudbeeyay waxuuna ku yiri:" Waad yartihiin, cadawgiinnuna waa ay badan
yahiin''. Waxuu markaa akhriyey qowlka Alle kor ahaaye:"Immiso ayay koox
yari ka adkaatay koox badan Alle idinkiisa, Illaahayna wuxuu la jiraaa kuwa
sabra'' Al Baqrah aayadda 249aad.
Turkidu waa ay soo baxayeen maalinta oo ay dagaallamayeen, muusanna
garaneynin Al axnaf bin Qeys halka ay habeenkii qabtaan ee ay ku xaroodaan.
Goor habeen ah bay isaga iyo xayn kamid ah ciidamadiisii geesiyaasha ay
isasoo raaceen oo ay raadiyeen halka ay galaan Khaakhaan iyo ciidamadiisa,
waxayna goor subax ah oo waa' beri ah arkeen rugtii Turkida. Markaasuu
arkay Axnaf nin meel kasoo baxayo, suu xaggiisii u dhaqaaqay oo dilay,
dabeeto mid kale baa soo baxay, markaasuu kiina dilay, misna waxyar kadib
mid saddexaad baa soo baxay suu isagiina dilay. Markaasuu Axnaf si dhaqsi ah
ugu laabtay goobtiisii. Markii ay ciidankii weynaa ee Turkida soo baxeen,
waxay arkeen saddexdoodii nin oo mayd ah, wayna baaseeysteen arrinkaas.
Turkida waxaa caado u ahayd inaysan soo bixin aroorta hore jeer ay marka
hore soo diraan saddex nin oo akhyaartooda kamid ah. Markay tani ku dhacday
way ka xumaadeen, wayna baaseeysteen. Markaasuu boqorkoodii Khaakhaan ku
yiri:" In badan baynu halkaan joognay, waxayna kuwani inagu asiibeen goob
aanan horey naloogu asiibin. Wax faa'iido ah oo aanu ka heleyno majirto la
dagaallanka qoomka kan ee inaga celiya''.
Markaa bay dhulkoodii u laabteen. Muslimiintu maalintaa way sugayeen inay
usoo baxaan oo ay is helaan, hase ahaatee wax usoo baxo maysan arag. Illeen
waa dad dhanka kale ka dusay oo dhulkoodii ku laabtaye.
Kisraa isagu doqonnimadiisii iyo darxumadiisii iyo daciifnimadii caqligiisa
ayuu la laabtay isagoo khasaaray oo dulloobay oo aanan helin wax faa'iido ah
haba yaraatee. ''Cidduu Alle lumiyo ma u heleysid jid''. Suuratu An Nissaa
aayadda 88aad.
Arrintii waxay ku noqotay Maxaad sameysaa? iyo halkee baad ciirsataa? Qaar
kamid ah dadkiisii oo kamid ahaa kuwii caqliga u saaxiibka ahaa ee kamidka
ahaa garaadyadii garashada fogaa baa markuu ku yiri:" Waxaan goostay inaan
aado dhulka Shiinaha ama aan iska ag fadhiyo boqor Khaakhaan''. Waxay ku
yiraahdeen " Waxaanu aragnaa inaanu la heshiinno qoomkan, waayo waa dad diin
ay ulaabtaan leh, oo aan degno bar kamid ah dhulkan, oo aan la derisno,
iyaga ayaa inooga kheyr badan kuwa kalee?
Kisraa Yazdajrid wuu ka diiday fikraddaasi quruxda badan ee saliimka ahi, ee
indheergaradyadii tolkiisa ay usoo jeediyeen, wuxuuna ka doortay gunnimo iyo
khaatumo xumo, wax aanan indho la'aantiisii ahaynna ma uusan aqbalin.
Kadib waxuu u cid dirsaday boqorkii Shiinaha, isagoo ka gurmad iyo kaalmo
dalbanayo, markaasuu boqorkii Shiinaha weydiiyay ergaygii Yazdajrid sifada
qoomkan (Muslimiinta ah) iyo sidey ku furteen dhulkan oo ay kaga adkaadeen?
Markaasuu ergaygii uga warramay sifadooda iyo sida ay faradaha iyo awrta u
fuulaan iyo waxa ay sameeyaan iyo sida ay u tukadaan dhammaanba.
Markii uu boqorkii Shiinaha dhageystay dhammaan sifooyinkii looga sheegay
Muslimiinta buu warqad u qoray Yazdajrid isagoo ku leh:" Ma jirto arrin ii
diideyso inaan kuusoo diro ciidan horraantiisu ay tahay Marwa aakhirkiisuna
ay tahay dhulka Shiinaha. Hase ahaatee qoomkan uu ii sifeeyay ergaygaadu
sifadooda, hadday buuruhu damcaan waa ay duminayaan, haddii aan kuu imaado
si aan kuugu gargaarana waa ay i baaba'inayaan inta ay kusuganyahiin waxa uu
iiga sifeeyay ergaygaadu ee kula heshii dhulka''.
Yazdajrid isagu waa looga adkaaday dhulkiisii isaga iyo ehelkiisiiba, muddo
yar kadib geeridii Cumar ayuu khaatumo xumi ku dhintay isagoo nin reer miyi
ah uu bireeyay.
Markii Cumar bin Khaddaab ay gaartay bishaaradii guusha ee dhulka Khuraazaan
buu Muslimiintii u khudbeeyay oo uu ku booriyey cabsida Allaah iyo sugaanan
iyo toosnaan iyo Alle ka cabsi. waxuu xasuusiyey in uu Alle dhaxalsiiyey
boqortooyadii Kisraa ee iyadu adduunka boqollaalka sanadood ka talin jirtay
iyo guryahoodii iyo hantidoodii iyo carruurtoodii si uu Alle u eego waxa ay
falaan.
Iimaam Dahabi wuxuu leeyahay:- Sanadkan ayaa la furtay Aderbiijaan, waxaana
furtay Muqiirah bin Shucbah. Waxaa la sheegaa inuu kula heshiiyey 800 000 oo
Dirham. Wallaahu aclam. Waxaa kaloo la sheegaa inuu furtay Xabiib bin
Maslama oo wata ciidamada badan oo Shaam ka yimid, sidoo kalena ay la
socdeen qaar kamid ah ciidamadii Kuufa, waxaana la socday oo kamid ahaa
Xudeyfa bin Yamaan. Waxaa la sheegaa inuu xoog ku furtay Xabiib, wallaahu
aclam.
Sidoo kale sanadkan ayuu Xudeyfa bin Yamaan Maahsandaan ku furtay xoog,
kadib markii ay buriyeen heshiis ay horey ula galeen Sacad bin Abii Waqaas.
Waxaana Xudayfa la socday ciidama badan oo ka yimid Basra waxaa kaloo u
tegay ciidama ka socday magaallada Kuufa, markaasay labada qolo isku
khilaafeen qaniimada, dabeeto Xudayfa wuxuu warqad u qoray amiirkii
Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab, asagoo ogeysiinaya xaallada ay isku
qabsadeen ee ah qaniimada. Cumarna wuxuu soo amray inuu siiyo dadkii ka qeyb
qaatay dagaalka oo kaliya.
Khaliifah bin Khayaad wuxuu xusay in sanadkan uu Camr bin Al Caas furtay
Daraabulis.
SANADKII 23AAD
Sayf bin Cumar wuxuu xusay in sanadkan la furtay Towj oo uu furtay Majaashac
bin Mascuud ka gadaala markii uu Faarisiinta kaga laayay dagaal maqtala aad
u badan, kana qaniimeystay qaniima aad u badan. Markaas buu ku waajibiyey
inay jizyo bixiyaan dadkii halkaa deganaa.
Sidoo kale Cuthmaan bin Abul Caas Al Thaqafi ayaa isaguna furtay Jowr dagaal
daran ka dib. Dabeeto mar kale ayay furteen Isdhakhar, ka gadaal markii ay
buriyeen ballantii uu Calaa bin Al Xadrami horey ula galay. Kadib Shahrak
ayaa ballantii uu horey Muslimiinta ula galay buriyey, oo Faarisiintiina
kiciyey si ay Muslimiinta ula dagaallamaan. Arrintaasi markuu Cuthmaan ka
war helay wuxuu udiray walaalkii Xakam bin Abul Caas. Markaas bay is heleen
labadii qolo oo dagaal dhex maray, dabeetana Xakam wuxuu dilay Shahrak iyo
wiilkiisii. Sidaa ayayna kaga guuleysteen.
Furashadii Fasaa iyo Daar-Abjarad
Sanadkan ayuu Jaariyah bin Zaniim aaday dhanka Fasaa iyo Daar- Abjarad,
halkaasi waxaa ugu aruuray jamac Faarisiin ah iyo Kurdi oo weliba aad u
badan. Markaas ayuu Cumar habeen seexday oo arkay riyo muujineyso
dagaalkaasi, wuxuu arkay Muslimiintii iyo cadawga oo is helay iyagoo isku
helay goob saxara ah iyo buur weyn oo daanta dambe ee Muslimiinta tiillay,
oo haddii ay Muslimiintu gabbaad ka dhigtaan aanan dhinac kale looga iman
karin. Subaxii ayuu Cumar amray in Muslimiintu masjidka isugu yimaadaan
salaadda jamaacada, markiina la gaaray waqtigii uu riyada ku arkay ayuu
mimbarkii fuulay oo u khudbeeyey oo uga warramay wixii uu arkay, asagoo
khudbaddii wado, ayuu mar qura yiri:- Saariyoow!! buurta buurta!!. Waxay
ahayd xilli ay ciidamada halkaasi ka dagaallamaya ku jireen halis xun oo
cadawgu dhabar jebin darani la maagganaa. Sidaa daraaddeed Saariyah wuxuu
maqlay dhawaqii Cumar, inkastoo uu joogay meel aad uga fog magaallada
Madiina ee uu xilligaasi Cumar kusugnaa. Markii uu maqlay Saariyah
dhawaqaasi, wuxuu owday halkii halista, oo dabeetana cadawgii ka guuleystay.
Halkaasi Muslimiintii waxaa ay ka qaniimeysteen maal badan, waxaana kamid
ahaa maalkaasi sanduuq jawharad ah. Sanduuqii iyo khumuskii qaniimada iyo
bishaaradii guusha ayuu u diray Saariyah dhankii amiirka Mu'miniinta ee
Cumar bin Khaddaab.
Duullaankii Kurdida
Kadib ciidama badan oo Kurdi ah ayaa waxay isu aruursadeen inay Muslimiinta
la dagaallamaan, dabeetana Abii Muusa Al Ashcari ayay isku heleen Nahru
Tayr. Kadibna Abii Muusa Al Ashcari wuu ka leexday oo wuxuu aaday dhanka
Asbahaan, iyagiina wuxuu kusii dhaafay ciidama culus oo uu hoggaaminaya Al
Rabiic bin Ziyaad, ka gadaal markii la dilay walaalkiis Muhaajir bin Ziyaad.
Kadib Al Rabiic bin Ziyaad iyo Mushrikiintii waxaa dhex maray dagaal aad u
daran oo uu durba ku jebiyey cadawga kagana adkaaday. Waa ayna jabeen, oo
firxadkoodii baa kala fiigay. Wuxuuna halkaasi ka qaniimeystay qaniimo aad u
badan. Kadibna khumuskii qaniimada iyo bishaaradii guusha ayuu u diray
dhankii Cumar bin Khaddaab Illaahay haka raalli noqdee.
Isla sanadkaas ayuu Dibbah bin Muxsin Al Canasi u tegey Cumar bin Khaddaab
isagoo kaga eed sheeganaya Abii Muusa Al Ashcari, dabeeta Cumar wuxuu u
yeeray Abii Muusa Al Ashcari, isagiina waxyaaba badan ayuu ka cududaartay,
Cumarna wuu u cududaaray, sidoo kale Dibbana wuu u cududaaray, dabeeta Abii
Muusa Al Ashcari, wuu laabtay wuxuuna aaday magaalladii Basra, oo uu salaad
tujinta madax ka ahaa.
Qaar Kamid Ah Wax Qabadkii Cumar
Ma aynu wada xusi karno wax qabadkii Cumar, waxaase laga dhugan karaa
siiradiisii iyo dhulfurashooyinkiisii. Cumar bin Khaddaab wuxuu ahaa
khaliifadii labaad ee Khulufaa'u Raashidiinka, wuxuuna ahaa afarta Khaliif
kii ugu dhul furasha badnaa. Wuxuu furtay buurahii Furus iyo beeraheedii
iyo qalcadahoodii, sidoo kale wuxuu furtay guud ahaan dhulka Shaam,
Jaziiradda, Muusal, Armiiniya, Masar iyo Aleskandariya. Wuxuu geeriyooday
askartiisii oo joogta Bilaadu Rayi, wuxuuna Shaam ka furtay, Busra,
Dimishiq, Yarmuuk, Urdun, Bayzaan, Dabariyah, Jaabiyah, Falastin, Ramallah,
Iiliyaa, Casqalaan, Ghaza, Xeebaha, Qudus, , Baclabak, Ximsa, Qinnasriin,
Qeysaariyah, Xalab iyo Andaakiyah iyo qeyrkooda. Masar wuxuu ka furtay
Aleskandariya, Darabulis Al Qarb iyo Barqa iyo kuwa kale. Dhanka Furus
wuxuu ka furtay Qaadisiyah, Xiirah, NaharShiir, Saabaadh, Madaa'in, Xulwaan,
Dajla iyo Furaat, Ablah, Basra, Ahwaas, Hamdaan, Nahaawunda, Baabil, Quumas,
Dhulka Khuraazaan, Isdhakhar, Asbahaan, Suus, Marwi, Naysaabuur,
Maasabadaan, Maah, Jurjaan iyo Aderbijaan iyo qeyrkooda. Askartiisu markaasi
waxay goosheen webiga la yiraahda Nahru Maraar, ayagoo horey usii socdo.
Cumar wuxuu ahaa mid ay cabsidiisu darantahay, oo Alle ka cabsi badan,
aqriyo Quraanka in badan. Indhihiisu waxaa madoobeyey ilmada siduu u oynayay
Alle dartii. Hurdadiisu waa ay yareyd, cunnadiisuna sidoo kale, wuxuu ahaa
mid raaca oo ogaada xaallada raciyadiisa. Habeenkii waa uu wareegi jiray si
uu u ogaada xaallada ay raciyaddiisu ku sugantahay. Ma uuna lahayn wax
waardiya ah, masjidka ayuu iska seexan jiray asagoonan waxba ka cabsi qabin.
Qofkii ka yimaada goballada oo aanan horey Cumar u arag kama uuna dhex garan
karayn dadka, waayo wuxuu fali jiray inuu lamid noqdo bulshadiissa. Asagoo
ay awooddiisu gaadhay Furus iyo Shaam iyo Khuraazaan, ayuu haddana
ceeshkiisu ahaa muufo qalalan iyo milix iyo saliid. Sidaa oo ay tahay ma
uuna badsan jiray fawaakihda iyo macmacaanka adduunka. Wuxuu ahaa mid ka
saahiday dunida iyo dhalanteedkeeda. Dhanka kale wuxuu ahaa mid ku ad adag
amarka Alle. Wuxuu ahaa mid ku ad adag masuuliyiintiisa goballada oo daba
gal kusameeyo, wuxuuna ka codsan jiray qofkii uu masuul ka dhigaya, inuuna
dhisan guri weyn oo qurux badan iyo inuuna badsan cunooyinka dufanta leh
sida hilibka iyo inuuna sidoo kale badsan macmacaanka adduunka. Wuxuu kaloo
amri jiray in albaabadoodu ay iska furnaadaan. Haddii arrimahaasi mid kamid
ah ay kudhacaan, wuxuu oran jiray:- Waxaa idinku waajibeyso ciqaabteyda.
Khaatimka uu wato waxaa ku naqshadeysnaa (kafaa bil mowt waacidan yaa
Cumar!!).
Wuxuu ku seexan jiray firaash ka sameysan liif, wuxuuna gaadiid ahaan u
isticmaali jiray dameer gaaban, iskama uu weyneyn jirin dadka, inta badan
masjidka ayuu kusugnaan jiray. Qosalkiisu aad buu u yaraa, aayadaha Quraanka
ayuu ku tadaburi jiray, wuuna ooyi jiray markuu maqla qowlka Alle.
Wejigiisu waxaa ku yiillay laba xariiq oo madow ah oo ay ilmadu sameysay.
Wuxuu aad ugu wanaagsanaa caddaaladda, waxaana caddaaladdiisu ay gaartay
xitaa inaanan la dulmin gaalladii ku hoos nooleyd Islaamka. Taariikhdiisii
ayaynu ka bogan karnaa heerkii ay gaadhay caddaaladdiisii.
Arrimahaasi oo idil waa kuwa u suuro geliyey inuu noqdo amiir la jecelyahay
oo geygigoo idil laga heybeysto, wanaaggii iyo waxyaabahii uu Islaamka u
qabtayna waa midaanan lasoo koobi kareyn, waa halka ay saxaabadu ka
yiraahdaan:- Islaammiddiisu waxay ahayd guul, imaaraddiisiina (xukunkiisii)
waxay ahayd dhul furasho.
Caddaaladdiisii & Alle ka Cabsigiisii
Caddaaladdii Cumar waa midaanan la soo koobi karin, waxayna noqotay mid
taniyo maanta tusaale loosoo qaato. Wuxuu ahaa masuul umaddiisa u caddaalad
fali jiray, kuna caan baxay caddaaladda, oo ay geyigii oo idil camirtay
cadligiisii. Haddaba waxaanu soo qaadaan doonnaa dhowr qiso oo ina tusinaya
caddaaladdii Cumar Illaahay haka raalli noqdee.
1. Cabdiraxmaan bin Cumar bin Khaddaab iyo Abuu Surcah Cuqbah bin Al Xaarith
ayaa waxay maalin cabbeen khamri jeer ay sakraameen, ayagoo markaasi
kusugnaa dhulka Masar. Markaas buu C/Raxmaan u tegey amiirkii dhulkaas oo
ahaa Camr bin Al Caas, oo ka dalbaday inuu xadka ka oofiyo bacdamaa uu
sakraamay. Saa C/llaahi bin Cumar oo asaguna dhulka Masar markaasi kusugnaa
ayaa walaalkiis madaxa ka xiiray, kadibna Camr bin Al Caas baa jeedalay oo
ka oofiyey xadkii. Arrintaasi waxay gaadhay amiirkii Mu'miniinta ee Cumar
bin Khaddaab, markaasuu warqad usoo diray dhanka Camr bin Al Caas asagoo ku
oranaya:- Iisoo dir C/Raxmaan bin Cumar, adiguna Alle u toobad keen.
Markaasi buu Camr bin Al Caas sidii falay oo u diray dhankii Cumar. Markii
C/Raxmaan uu u tegey aabahiis, ayuu jeedalay oo ciqaabay ciqaad ka weyn
middii loogu tala galay xadka cabbidda khamriga. Dabeetana wuu xabbisay.
Markaas buu wilkii xanuunsaday, kadibna wuu geeriyooday. Al Faaruuq uma
kala soocneen dadka, kan xad ku dhaco ha noqdo mid uu dhalay ama uu
jecelyahay, ama ha noqdo mid kamid ah bulshada, wuxuu marsiin jiray
mudnaantiisa. Siiba ehelladiisa wuu u labanlaabi jiray ciqaabta.
C/llaahi bin Cumar wuxuu yiri:- Haddii uu Cumar bulshada arrin ka reebo,
wuxuu kulmin jiray ehelkiisa, oo ku oran jiray:- Waxaas iyo waxaas ayaan
dadka ka reebay, dadkuna adinka ayay idin fiirsanayaan sida shimbirtu ay
hilibka u fiirsato oo kale. Haddii aad ku dhacdaan, iyana way ku dhacayaan.
Haddiina aad ka dhowrsataan, iyana way ka dhowrsanayaan. Illaahay baan
kudhaartaye, ninkii idinka mid ah ee ku dhaca wax aan reebay, waan u laban
laabi doonaa ciqaabta, halka uu iga joogo darteeda (maxabbada aan u hayo
darteed, si ay dadka u arkaan inaan qof kasto ku ciqaabi doono arrinkaasi).
Haddaba qofkii doono ha ka gaabsada kii doonana ha falo.
2. Al Muwadda'a Imaam Maalik waxaa ku sugan oo laga soo weriyey Saciid bin
Musayb in Cumar ay u tegeen laba nin oo doodeyso oo wax isku haysto, oo midi
Muslim yahay ka kalena uu Yahuudi yahay. Markaas baa waxaa Cumar u caddaatay
in xaqu uu leeyahay ninka Yahuudiga, suu u guday xaqiisii. Markaas buu
Yahuudigii yiri:- Dhab ahaan Illaahay baan ku dhaartaye, si xaq ah baad ku
xukuntaa. Markaasuu Cumar weydiiyey:- Maxaad ku ogaatay? Markaasuu
Yahuudigii ku yiri:- Waxaan kutubtayada ka heleynaa inuuna jirin qaaddi wax
ku xukminaya si xaq ah, illaa waxaa labadiisa dhinac ka xiga labo malag
midig iyo bidix. Kuwaasoo ku toosinaya xaqa inuu falo mar waliboo uu xaqa
lasocdo. Markii uu ka tego xaqa, bay labadaasi malagna ka tagayaan.
3. Dhalxa bin Cubaydillaah wuxuu yiri:- Cumar baa habeen mugdiga kusoo baxay
wuxuuna galay guri. Markii aan waabariistay ayaan gurigaasi aaday, oo
waxaaba kudhex sugan haweeney duq ah oo indho la'. Markaasaan ku dhahay:-
Waa maxay ninkaan kuu yimaada xaalkiisa? Markaasay tiri:- Wuxuu ii imanayay
taniyo muddada sidaa iyo sidaas ah, wuu ii yimaadaa oo howsha ii qabtaa, oo
guriga ii haggaajiyaa.
4. Aslam Mowlaa Cumar waxaa uu yiri:- Habeen baan u la baxay Cumar duleedka
magaallada Madiina, markaasaanu aragnay iftiin bidhaamaya oo aanu aadnay
xaggiisii. Markaan u tegnay waaba haweeney fooli hayso oo ooyeyso. Markaasuu
Cumar weydiiyey xaaladdeeda? Say ku tiri:- Waxaan ahay haweeney Carab reer
miyi ah, wax aan haystana ma jirta. Markaas buu Cumar ooyey, oo soo
dhaqaaqay asagoo deg degaya oo galay gurigiisa, markaasuu xaaskiisii Ummu
Kalthuum bint Cali bin Abii Daalib ku yiri:- Ma dooneysaa ajar uu Alle ku
haleeshiiyo? Wuxuuna uga warramay qisadii. Markaasay tiri:- Haaheey!! oo ay
soo raacday. Wuxuu Cumar dhabarka kusoo qaaday daqiiq iyo shaxmad, Ummu
Kalthuumna waxay soo qaadatay qalab dhalmada fududeynaya. Markaasay u
tegeen, saa Ummu Kalthuum ay u gashay haweeneydii. Cumarna waxaa uu la
fadhiistay ninkeedii isagoo ninku) uuna aqoon (inuu Cumar yahay amiirkii
Mu'miniinta) oo way sheekeysaneyee. Haweeneydii waa ay dhashay oo waxay
dhashay wiil. Markaas bay Ummu Kalthuum inta Cumar u timid ku tiri:-
Amiirkii Mu'miniintoow!! ugu bishaareey ninkeeda in wiil loo dhalay.
Ninkii markuu maqlay hadalka Ummu Kalthuum ee ah amiirkii Mu'miniintoow!!,
waa ay la weynaatay arrintaasi, wuuna ka cududaartay inuu aqoonsan waayay
amiirkii Mu'miniinta. Cumarna wuu u cududaaray, wuxuuna yiri:- Wax dhiba
malahan. Dabeetana wuxuu siiyey daqiiqdii iyo raashiinkii oo idil, wuuna ka
ka tegey.
5. Aslam baa mar kale sheekeeyey oo wuxuu yiri:- Habeen baa aniga iyo Cumar
aanu u baxnay Xarrah waaqim. Markii aanu marayna Suraar baa waxaan aragnay
dab. Markaasuu Cumar igu yiri:- Aslamoow!!halkaasi, waxaa joogto rukuubleey
uu habeenku kusoo gaabtay, ee inoo kaxeey xaggooda. Markaasaanu u tegnay oo
waaba haweeney ay ag joogaan ilmo yaryar iyo dheri dabka saaran. iyadoo
carruurtuna ay markaasi ooynayaan. Markaas buu Cumar yiri:- Asalaamu
caleykum asxaabta iftiimeysaay?
Markaasay haweeneydii tiri:- Wacaleykuma salaam.
Wuxuu yiri:- Miyaan soo dhawaadaa?
Waxay tiri:- Soo dhawaaw.
Wuxuu weydiiyey:- Maxaa idin helay?
Waxay tiri:- Habeenkii baa nasoo gaabiyey iyo qaboow.
Wuxuu weydiiyey:- Maxaa helay ilmaha yar ee ooynaya?
Waxay tiri:- Baahi bay la ooynayaan.
Wuxuu weydiiyey:- Waa maxay waxa dabka saaran?
Waxay tiri:- Waa biyo aan ku sasabaya jeer ay ka seexdaan, Alle ayaana
dhexdayada ahaaday annaga iyo Cumar.
Markaasi haweeneydani ma dareensana inuu ninkani yahay Cumar, waxayse
ogtahay in amiirka Mu'miniinta la yiraahdo Cumar.
Markaas buu Cumar ooyey, oo laabtay asagoo degdegaya, wuxuuna galay
baqaasiinkii oo kasoo saaray daqiiq iyo saliid, markaasuu Aslam ku yiri:-
Aslamoow!! ii saari dhabarka.
Wuxuu yiri Aslam:- Anigaa kaa qaadaya.
Wuxuu yiri Cumar:- Oo ma adigaa iga qaadeysid dembigeyga maalinta Qiyaama?
Dabadeed daqiiqdii iyo saliiddii ayuu dhabarka kusoo qaaday oo u geeyey
haweeneydii. Markaas buu daqiiqdii dhabarkiisa ka dejiyey oo inta in xoogaa
ah kasoo qaaday ku shubay dherigi, saliiddiina uu ku daray, oo dabadeed
dabkii afuufay muddo, ayadoo qiiquna uu buuxiyey gadhkiisa. Kadib waa uu
kasoo dejiyey. Dabadeed wuxuu dalbaday weel, oo ugu riday, suu hor dhigay
ilmahii yaraa, oo ka hoos leexday, wuxuuna ku yiri:- Cunaya!!. Markaasay
cuneen jeer ay dhargeen. Haweeneydiina way u duceyneysay ayadoonan ogeyn
inuu yahay amiirkii Mu'miniinta. Cumar kamuuna tegin jeer ay carruurtii
seexdeen. Markaas buu raashiinkii u reebay oo ka tegey. Markaas buu inta
xaggeyga usoo jeestay buu igu yiri:- Aslamoow!! waxa soo jeediyey ee ka
oohinayay waa baahida.
6. Cali bin Abii Daalib ayaa Cumar kula kulmay duleedka magaallada Madiina
xilli uu hanfi kululi dhacaya. Markaasuu weydiiyey:- Halkee baad kusocotaa
amiirkii Mu'miniintoow!!?
Wuxuu yiri:- Awr kamid ah geelii saddaqada oo lumay ayaan raadinayaa, oo aan
dalabkiisa kujiraa.
Markaasuu Cali yiri:- Dhab ahaan, waa aad daalisay khaliifada kaa dambeyso.
Caddaaladdiisii waxay ahayd mid aanan la soo koobin karin xusiddeeda,
wuxuuna ahaa mid ay mashriq iyo maqrib gaadhay caddaaladiisii Illaahay haka
raalli noqdee. Sidoo kale wuxuu ahaa mid ay Alle ka cabsigu ku weyntahay.
Alla ka cabsigiisii wuxuu gaaray heer aanan la miithaali karin. Anas bin
Maalik, wuxuu sheegay in Cumar markii uu salaadda Cisha dadka tujiyo kadib
uu aadi jiray gurigiisa oo uu ilaa fajarka salaad u taagnaan jiray.
Siduu usoomi jiray baa midibkiisii doorsoomay oo uu noqday madow weyti ah.
Markii ay dhacday abaartii Rammaadah, wuxuu iska xarrimay oo ka fogaaday
cunidda wax dufan leh, asagoo markii horeba ku noolaa kibis iyo milix iyo
saliid, taasoo uu weli ka dhergi jirin. Taasuna waxay gaarsiiyey in
midibkiisii uu doorsoomay oo si aad ah u dhuubtay, awooddiisuna daciiftay.
Wuxuu gaaray heer ay Muslimiintii u naxeen naftiisa. Wuxuuna asagu oran
jiray:- Waali (masuul) baas baan ahay haddii aan dhergo Muslimiintoo
baahan.
Sanadkasi ay dhacday abaartii loo yaqaanay Rammaadah, xaaladdu markay
darraatay, oo umaddii baahi daray aafeysay, baa Cubaydillaah bin Cumar wuxuu
qashay neef ri' ah oo u joogtay, wuxuuna amray xaaskiisii inay u sameyso si
ay u quutaan maadaama aanay muddo dhadhamin quud dufan leh. Cumar bin
Khaddaab baa markii uu arrintaasi ogaaday yimid gurigii Cubeydilalah oo inta
aad u carooday ku canaantay falka uu sameyey xilli ay Muslimiintu
baahanyahiin oo abaar darani ku habsatay. Markaas buu Cumar amray in markii
hilibka iyo kibista la diyaariyo asaga loo keeno. Wuxuuna amray oo loo
yeeray saxaabadii waa weyneed ee Muhaajiriin iyo Ansaar. Ayagii ayuuna amray
inay cunaan hilibkii iyo kibistii.
Wejiga Cumar waxaa ku yiillay labo xariiq oo madmadow ah, kuwaasoo ay
sameysay ilmadii ka quban jirtay siduu Alle u caabbudi jiray darteeda oo u
ooyi jiray markii uu akhrinaya Quraanka. Wuxuuna ahaa mid cabsida Alle
darteed la ooyo. Mararka qaar wuu miyir beeli jiray marka uu akhriyo
Quraanka kariimka, oo marar dambe soo miyirsan jiray. Taasu waxay sababi
jirtay in maalmo gurigiisa lagu soo booqdo isagoo aanay jirin wax cudur ah
oo haya marka laga reebo cabsida Alle oo uu la sakaraadi jiray.
Asagoo khaliifa ah, oo xukunkiisa uu gaaray bari iyo galbeed, ayaa wuxuu ku
lebisan jiray maro suuf ah oo dhammaad ah, oo aanan ishu qabaneyn. Lagama
dhex garanayn Muslimiinta. Qofkii aanan horey u aqoon Cumar, haddii uu
masjidka soo galo ayadoo Cumar uu asxaabtiisa la fadhiyo, waxaa qofkaasi
dhib ku noqoneysay inuu ogaado qofka Cumar ah. Ma uusan lahayn waardiyo,
masjidka ayuuna iska seexan jiray intuu go'iisa huwado, ayadoo carruurta
yaryari ay ku cayaarayaan, dushiisa ayuu iska gam'i jiray.
Mar la geeyey Hurmuzaan magaalladii Madiina, oo masjidkii la geeyey si uu
Cumar halkaasi kula kulmo, wuxuu arkay Cumar oo go' yar huwan oo masjidka
dhex jiifa, iyadoonay jirin cid waardiyeyneyso. Waxay Hurmuzaan taasi ku
noqotay fajaciso, waayo wuxuu qaadan waayay ninka boqortooyada Furus iyo ta
Ruum ay ka fadhin waayeen ee la wareegay, adduunkii xilligaasi jirayna
intiisa badan ay asaga hoos timaaddo inuu meel cidlo ah oo misna dhulka
masjidka iska jiifo waxay kunoqotay wax maskaxdiisa ka weyn. Sidaa darteed
buu Hurmuzaan ku celceliyey:- Meeyey waardiyaashiisii?
Dharkiisa ayuu meydhan jiray, maradiisuna waxaa laga heli jiray dhowr karan
oo uu asagu gacantiisa ku tolan jiray, kabahiisuna sidoo kale.
Anas bin Maalik wuxuu yiri:- Waxaan la joogay Cumar. Markaasuu galay beer,
waxaana inoo dhaxeeyey deyrka beerta, suu yiri (asagoo isla hadlaya):- Cumar
bin Khaddaab, amiirkii Mu'miniinta. Bakh!! bakh!!. Illaahay baan ku
dhaartaye, waad Alle ka cabsataa ina Khaddaaboow!! ama lagu cadaabyay.
Markaasaa la weydiiyey arrinkaas. Suu yiri:- Nafteyda baa i cajabisay.
Markaasaan damcay inaan liido.
Khaatumkiisa (fargashigiisa) waxaa ku naqshadeysnaa weedhan Kafaa bil Mowti
Wacidan Yaa Cumar!!. Oo la macno ah, geerida ayaa waano kuugu filan
Cumaroow!!.
Dilkii Amiirka Mu'miniinta ee Cumar bin Al Khaddaab
Markii uu ka faaruqay sanadkii 23aad Xajka wuxuu degay Al Abdhax, halkaasoo
uu Alle ku baryay, asagoo uga ashkatoonaya in cimrigiisii weynaaday,
raciyadiisuna badatay, dhulalkiina uu kusii fogaaday oo meelo badan uu
furtay, quwaddiisiina ay daciiftay. Wuxuu markaasi Illaahay ka baryay inuu
oofsado oo kumanneysto shahaado, kuna oofsado magaalladii Nebiga SCW ee
Madiinah.
Labadaasi arrimood ee ah shahaadada iyo inuu ku dhinto baladkii Rasuulka
Alle SCW, Illaahay wuu u qadaray, wuuna ka aqbalay addoonkiisii ducada,
waxaana dilay gaal Majuusi ah oo la oran jiray Abuu Lu'lu'ah Fayruuz bin
Rustum Al Majuusi. Kaasoo dilay goor salaad subax ah, asagoo dadka tujinaya
oo istaagay mixraabka, subax Arbaco ah dhammaadkii bishii Dil Xajjah,
wuxuuna la helay qinjir (middi) labo afood leh, oo uu ku dhuftay saddex
dhufasho, waxaa kaloo la sheegaa inuu ku dhuftay lix darbo oo halis ah.
Markaas buu Cumar dhacay oo inta gacanta qabtay C/Raxmaan bin Cowf amray
inuu dadka salaadda ka bixiya. Ninkii Majuusiga ahaa wuxuu mindidii
khinjirka ahayd lasii maray wixii uu arko, wuxuuna sidaa ku dhaawacay 13
ruux, oo lix kamidi ay dhinteen. Dabeetana C/llaahi bin Cowf ayaa go'iisii
ku qabtay. Markiina uu arkay inuu gacan galay ayuu is dilay gaalkii
Majuusiga ahaa, lacnadi dushiisu ha ahaatee. Markaas baa Cumar gurigiisii
loo qaaday. Marna wuu miyirbeelayay, marna wuu soo miyirsanayay. Markuu soo
miyirsaday wuxuu dadkii weydiiyey in salaaddii la tukaday? Markaasay
usheegeen in la tukaday, markaasuu yiri:- Nasiib malahan qofkii ay ka taga.
Dabeetana wuxuu dalbaday weysa oo tukaday. Waqtigaasina wuxuu ahaa ka hor
intaanay qorraxdu soo bixin. Dabadeed wuxuu weydiiyey qofka dilay? Waxaa
lagu yiri:- Abuu Lu'lu'ah adeegahii Muqiirah bin Shucbah. Markaasi buu
Cumar farxay oo Alle mahadiyey inuu dilkiisa ku sababay qof aanan weligiis
Alle u sujuudin. Misna wuxuu yiri:- Illaahay ha dulleeyo'ee waxaanu amarnay
wanaag.
Ninkan wuxuu adeega u ahaa Muqiirah bin Shucbah. Wuxuuna ahaa farsama yaqaan
tumaal iyo fuundi ah, markaasuu Muqiirah u qoray malin waliba 2 Dirham.
Dabeeta Cumar baa amray inuu u siyaadiyo maadaama uu yahay nin sanca yaqaan
ah. Cumar ma uu ogolaan jirin in magaalladu ay soo gasho cidaanan laga
aqoon, sidoo kalena ma ogoleyn in idin la'aan laga baxa magaallada Madiina.
Sifada uu ninkani kusoo galay magaalladu waxay ahayd, Muqiirah bin Shucbah
baa gobalka warqad uga soo diray Cumar, asagoo ka codsanaya inuu usoo diro
nin Majuusi ah oo farsama yaqaan ah, si uu reer Madiina uga caawiya dhanka
farsamada gurya dhisidda iwm. Markaas buu Cumar ka yeelay oo kusoo
dhaweeyey. Sidaa darteed baa wuxuu markii dambe Cumar amray Muqiirah inuu u
kordhiyo intuu horey ugu tala galay mishahar ahaan.
Intaas dabadeed Markii Cumar la duray wuxuu dhibsaday inuu khaliif sameeyo,
wuxuuna jecleystay inuu khaliif la'aan ka tego umadda, oo haddii Alle kheyr
waafajiyo uu asaga haleeshiiyo koodii ugu kheyr badan. Saxaabo badan iyo
dadkii Muslimiinta ayaa arrintaasi ay u cuntami weyday, waxayna ku taliyeen
inuu Cumar sameeyo khaliif asaga bacdigiisa ah. Qaar uu Muqiirah ku jiro
ayaa waxay u tilmaameen inuu C/llaahi bin Cumar u dardaarmo khilaafada,
balse arrintaasi Cumar aad buu uga xanaaqay, kuna canaantay dadkii
fikraddaasi usoo jeediyey. Runtii C/llaahi wuxuu ahaa nin u qalmay
booskaasi, oo taqwa iyo suhdi badan, balse Cumar wuxuu dhibsanayay in
arrintu ay dhaxaltooyo u ekaato. Wuxuu markuu ka fursan waayay arrinkan
masuliyadda ahi u dardaarmay lix nin oo kamid ah kuwii uu Rasuulka SCW ka
geeriyooday asagoo ka raalli ah, kana mid ah tobankii jannada loogu
bishaareeyey. Waxayna kala ahaayeen Cuthmaan bin Cafaan, Cali bin Abii
Daalib, C/Raxmaan bin Cowf, Dalxa bin Cubaydillaah Zubayr bin Al Cawaam iyo
Sacad bin Abii Waqaas. Wuxuu ka reebay Saciid bin Zayd oo kamid ahaa 10-kii
Jannada loogu bishaareeyey. Sababtuna waxay ahayd inay qaraabo soke
ahaayeen. Wuxuuna Cumar oran jiray:- Arrinkii Muslimiinta halaga weydiiyo
reer Khaddaab nin qura (yacni asaga Cumar oo kaliya halaga weydiiyo maalinta
Qiyaama). Wuxuu sidoo kale dhibsaday Cumar inuu sameeyo khaliif, siduu u
sameeyey Abuu Bakar oo kale. Dadkiina waa ay ku adkeeyeen arrinkaas, markaas
buuna amray in lixdaasi nin ay mid iska doortaan. Wuxuuna ku daray C/llaahi
bin Cumar si uu goob joog ula ahaado marka ay shirayaan oo uu u waaniyo.
Wuxuuna amray inuusan C/llaahi arrinka waxba ku lahayn oo aanan la dooran
kareyn. Dhanka kale wuxuu yiri:- Haddii ay Cali doortaan dhabbada toosan
ayuu qaadsiin. Markaas buu wiilkiisa C/llaahi weydiiyey sababta uuna u
magacaabeyn Cali. Wuxuuse markaasi sheegay inuu dhibsanaya in
masuuliyadaasi ay sii saarnaato xitaa markuu dhinta ka dib. Misna mar kale
wuxuu yiri:- Umaleyn mahayo in dadku ay ku doorsan doonaan Cuthmaan iyo Cali
qof kale. Misna asagoo lixdii nin la hadlaya wuxuu amray hadday saddex iyo
saddex noqdaan, in la raaco saddexda uu kujiro C/Raxmaan bin Cowf. Sidoo
kale wuxuu yiri:- Haddii Sacad la doorto waa haggaag, haddiina la dooran,
kiinnii la doorto hala tashado Sacad, waayo ugama aanan casilin magaallada
Kuufo khayaano ama inuu kasoo bixi waayey. Dabeeta wuxuu u yeeray Abuu Dalxa
Al Ansaari iyo Al Miqdaad bin Camr oo amray inay soo kaxaystaan 50 nin oo
markaasi albaabka u fadhiistaan nimanka ahlu shuuraha ahi, oo dadka ka
waardiyeeyaan. Wuxuuna amray haddii ay saddex casho gudahooda amiir ku
dooran waayaan dhimashada Cumar kadib inuu lixda ninba unuunka u dheereeyo,
yacni qoorta jaro. Wuxuu sidoo kale amray haddii amiir la doorto oo mid kale
ka daba kaca in qoorta la jaro.
Dabeeta wuxuu Cumar diray wiilkiisii C/llaahi oo uu u diray dhanka Caa'isha
si uu uga soo idmo in lagu aaso labadiisii Rafiiq agtooda Rasuulka SCW iyo
Abuu Bakar. Markaas bay Caa'isha ayadoo ooyeysa u ogolaatay (waxay ka
murugeysneed dhimashada amiirka Muäminiinta). Waxayna marki hore halkaasi
ugu talo gashay in ayada naf ahaanteeda lagu aaso. Waxayna u sheegtay
C/llaahi bin Cumar in amiirka uu kamudanyahay ayada, oo ay u hibeysay
booskeedii. Sidaa darteed buu C/llaahi u laabtay Cumar oo u sheegay. Wuxuu
intaasi kadib Cumar amray in markii uu dhinta loo qaado gurigii Caa'isha oo
mar kale laweydiiya oo haddii ay u ogolaato markaasi lagu aaso haddii aanay
ogolaanna loo qaado qabuuraha Baqiic. Wuxuuna sheegay in laga yaabo inay ka
xishootay markii uu weydiistay.
Wuxuu sii amray salaad tujinta muddada ay ahlu shuuraha shirayaan inuu
tujiya Suheyb bin Sinaan Al Ruumi. Horraantii bishii Muxarram maalin Axad ah
ayaana lagu ag aasay labadiisii rafiiq, goobta gurigii Caa'isha.
Wiilkiisii Cubeydillaah bin Cumar ayaa wuxuu dilay Hurmuzaan, iyo nin
Ruumaan ah oo la oran jiray Jufaynah Al Ruumi iyo gabar uu dhalay Abuu
Lu'lu'ah, si uu ugu aaro aabahiis. Nimankaasina waxaa la sheegaa inay ka
dambeyeen dilkii Cumar. Markaas buu Cumar amray in la soo qabta Cubaydillaah
oo markii ahlu shuuraha ay amiir iska dhex doortaan uu hadhowta amiirkaasi
xukmiyo haddii xukun qisaas ah lagu fulin doona iyo haddii kaleba.
Illaahay ha u nuuriyo qabrigiisa amiirkii Mu'miniinta ee Cumar bin Khaddaab.
Aamiin Aaamiin Aamiin.
AKHRI: Qaybta 3aad.... (TAARIIKHDII CUTHMAAN BIN
CAFAAN) ....
Qore: Mohammed Dahir Abdi
Email: mohamed1 @ live.fi
QAYBTA
1aad |
QAYBTA
3aad |
Kulaabo bogga
www.SomaliTalk.com
|