RUNTAA REERKA U ROON
Maxamed C. Cibaar
Mohamed_ebar@hotmail.com
June 6, 2009
13kii jannaayo, subaxnimadii xigtay habeenkii ay ciidamada Itoobiya
ka huleeleen saldhigyo muhiim ah oo ay Muqdisho ku lahaayeen, ayay
BBC-du wareysatay dhowr ka mid ah dadweyne fara badan oo dabbaaldeg
isugu soo baxay. Hooyo qiyaastii 70 jir aheyd oo labo sano ka hor
gurigii ay ka qaxday dib ugu soo noqotay, ayaa hadalkeedii ku billowday
farxad ay qiiro ku dheehantahay:
“
Allaahu akbar, Allaahu akbar,.. ha noolaato.., guul, guul,..guuleysta…”
Laakiin, daqiiqad gudaheed ayuu haddana dareenkeedii isku baddalay
mid murugo iyo rajoxumo ay la soo deristay. Waxayna hadalkeedii ku soo
afmeertay, ereyo xambaarsanaa digniin culus oo ay ka mid ahaayeen :
“
Midooba, midooba,… ha isku ridinnina xabbad, .., eeddo ha isku
ridinnina,.. haddaad xabbadda isku riddaan waan qarracmayaaye, ha isku
ridinnina…”(halkan ka dhageyso)
Waxaa haddaba isweydiin mudan; dhiiggii xoriyadda loo daadiyay oo aan
weli dhulka ka qallalin, waa kuwee, kuwa ay hooyadu ka digeyso in
farxaddii loo dabbaaldegayay ay u baddalaan fitno iyo fowdo lagu hoobto?
Meel kale ha ka goobin, waxbana yaysan su’aashu maankaada gadin; kuwa
ay ka go’antahay iney guusheennii gambiyaan, god dheerna ku ridaan, waa
Godinliqeyaashii uu tilmaamay gabaygii Guubaabo ee soo baxay muddo yar
ka hor intii aan ciidamada Itoobiya Muqdisho laga ceyrin.
- “Gaadiid in laga yeesho uu gorodda laalaadsho
- Geeri bey ka doorteen shacbigu iney gumoobaane
- Gantaal culus wixii aan gamuun uga jawaabeynay
- Garruun iyo wixii lagu diriray mindiyo gaalleef ah
- Gaangiistarradii markey jabeen gooste badankoodna
- Gegidii Muqdisho iyo markii goobo lagu owday
- Oo ay gabaabsiba yahiin godad ku hoos dhuunta
- Guushii mekey soo dhowdoy gacantu haabhaaban
- Inuu samuhu naga gaagaxoon seegno godolkeeda
- Gabbal baasna uu noo dumoo dhiiggu galacleeyo
- Gumeysigey bishaaro u tahoo waa gedduu rabaye
- Kuwa gambin dadaalkeenniyoo balada goobaaya
- Waa gurracni waxay doonayaan gacallayaaloowe
- Ka gaashaanta godin qaar liqoo gabbanayaa jiraye”
- (Guubaabo,
Nofeembar 2008)
Nasiibdarro, inkastoo uu waxgarad badani horay uga digay foolxumada
imaan karta; haddii aanan feejignaan iyo fiirodheeri lala imaan,
hadddana maanta waxaa muuqata fitno nacabkeenna faa’ido u ah, fashilna u
keeni karta halgankii ay kumannaanka geesi ku nafwaayeen.
Qoraalkan oo ay ujeeddadiisu tahay in si degdeg ah loo joojiyo
colaadaha sokeeye ee sii baahaya, waxaan jeclahay in aan talooyin ugu
soo jeediyo guud ahaan ummadda Soomaaliyeed, gaar ahaanna, inta ku
dhaqan gobolladda koofureed iyo kuwa dhexe oo ay musiibooyinka ugu
ba’ani moddooyinkaan dambe martida u ahaayeen.
Qoraalka waxaan u kala qaadi doonaa saddex qaybood: Qaybta hore,
waxey ku socotaa guud ahaan bulshada. Qaybta labaadna, kooxaha hubeysan,
gaar ahaan kuwii shalay hubka u qaatay iney diintooda iyo dadkooda
difaacaan, nasiibdarrose, maanta qaar badan oo ka mid ah la
marihabaabiyay, hubna la isugu dhiibay. Qaybta ugu dambeysa waxaan ku
soo qaadan doonaa kuwo ay la qurxoonaatay in dandarrada iyo dabargo’ a
shacabkooda ay dano gaar ah ka dhex raadinayaan, ayagoo diin iyo direys
culimo ku soo duggaalaya, kuna dagaya intii dar Ilaahey ku aaminta.
Nin muraayad daawaday, muuqiisuu dayayaa
Dhinac kasta oo wax laga qiimeeyo, waxaan nahay ummad uu Ilaahey(swt)
u nimceeyay. Haba ugu horreyso, inaan dhamaanteen Muslimiin nahaye.
Haddana, mashaqo kama baxno. Maxaa khaldan?
Cidina ma inkiri karto; in shisheeye uu xaaladaha cakiran ee
Soomaaliya ka jira calwinayo, siina ceynwareejinayo. Laakiin, haddana,
in la iska celiyo oo la iska caabbiyo ha joogtee, miyey caqli tahay; in
aan cadowgeenna ku eedeyno inuu col nala yahay, colaadda dhexdeenna ahna
hurinayo? Shisheeye ha noo dambeeyee, horta annagu ma nahay shacab
sharfan oo badi shardiid ah? Mise shilalka nalugu qalayo annaga ayaa is
dhignay, walibana hilbaheennii wax ka shiileyna? Waa su’ aale; sifahee
ayaan la wadaagnaa umadda silloon ee ay sugaantani suureyneyso?
- “Ummad uu waxdarankii qabiil waabab ku xaraystay
- Ummad tuugga wada aamintoo uu u yahay waali
- Ummad caaqilkeedii wid loo wadata maangaabka
- Ummad aan wax hubinayninoo waa la yiri haysa
- Ummad waawarey iyo colaad ka jecel waanwaanta
- Ummad uu widaaygeedu yahay nacab wareemaaya
- Ummad wadajirkii diiddanoo kala waswaasaysa
- Ummad waddici gobonimadiyoo wacan gumaystiina
- Ummad uu wadkeedii galoo waalo tumanaysa !! ”
- (Waajib,
Juunyo 2005)
Hadii uu isku ekaansho badani jiro. Walibana, kuwa lagu tilmaamo iney
noogu firfircoonyihiin uu habdhaqankoodii sidaas ku sifeysanyahay.
Haddii intii kale ee samaddoonka aheyd maanta laga sad roonaaday,
saameyntooduna ay xaddidantahay; sow markaa madaxdan aan miyirka qabin
ee isku keen dabamaraysa iyo musiibooyinkan la maareyn la’yahay uma
muuqdaan kuwo aan muteysannay, Mowle ha na badbaadiyee?
- “Nin muraayad daawaday
Waxan doorsameyn iyo
Muuqii un buu dayi
Bulsho darawalkeeduna
Hummaaggii damiirkiyo
Dabcigeeda weeyaan”
- (Dadaal,
Maajo 2004)
Sida uu Quraankeenna kariimka ahi noo sheegay; Alle (swt) qoom ma
bedelo ilaa uu isagu isbeddel la yimaado. Sidaas darteed; in xumaanta
sii faafeysa la fiirsado, xal suubban iyo madax xalaal ahna la fisho,
sow xikmaddaro iyo xisaabtan la’aan laguma tilmaami karo? Runtaa reerka
u roon.
Miyir qab ma lagu sheegi karaa; dad madaafiic ku garaacaya guriyihii
qoysaskooda, iyagoo marmarsiinyo ka dhiganaya in meelo agagaarkaas ah
laga soo weeraro, amaba cadow halkaas ku gabbanaya uu gantaalkoodu ku
liishaamanyahay? Waxa taas ka sii daran, in maalmahaan dambe ay sii
badanayaan shirar abaabulan oo u muuqda kuwo lagu taageerayo tacaddiyada
socda. Qiyaas, qof subixii qabriga wax ka geeyay dad ehelkiisa ah oo
dulmi bareer ah lagu laayay. Duhurkii ka qaybgalay oo u ololeeyay xaflad
taageero ah oo loogu hambalyeynayo, laguna dhiirrigelinayo kuwii
dambigaas geystay. Galabnimadiina, dib ugu soo noqday gurigiisii oo ay
gantaalihii dhoolla tuska ahaa ee lagu soo sagootiyay gudaha u galeen,
geeri badanna sababeen!
Hadda iyo dan, waxaan la hureynin waa heshiis, horayna Soomaalidu
waxay ugu maahmaahday “ Isma hurtoy ha is halleyn”. Sidaas darteed;
waxaa habboon in aan la sugin inta haadda loo warayo hilbaha kumannaan
halyeeyadeenna ah. Waxaa habboon in maanka lagu hayo in cadowgii hororka
ahaa ee hamuunta qabay uu weli soo haliilayo, halistiisuna intii hore ay
aad uga badantahay. Doorashadu waa waa labo: in hurdada laga tooso,
heeganna loo ahaado halista noo wada muuqata iyo in la dabagalo hawo
dhalanteed ah iyo hunguri beenaad jab iyo hoog noo horseedi doona.
Haddii qof walba iyo qoys walbaa uu kan wax halaagaya ee hoyga la
wadaaga ka horjoogsado, kan wanaagga u heellana la hinjiyo, howshu wey
fududaaneysaa, himiladuna waa khayr Insha-Allaah. Haddiise dulmi la
isugu hiilliyo, annagoo reer Huriye ah iyo annagoo reer Hambade ahna ay
howli ka dhamaan weyso; hiille waa hiishiisii, hoobiya iyo hugunka
madaafiicduna halkooda ayay ka soconayaan ee hambada maatida ha la
daqabto.
Dilka walaalkaa ha ku dagmin
Nasiibdarrada ugu weyn ee maanta taagani waxay tahay; in geesiyaashii
naftood-hureyaasha ahaa, ee uu Alle (swt) badbaada ummadaan sababta uga
dhigay, qaar badan oo ka mid ah la marinhabaabiyay, la iskuna hubeeyay
si loo wiiqo awooddii iyo wadajirkoodii la loodin waayay. Waa arrin aan
sinnaba loo aqbali karin in walaalihii muslimiinta ahaa ee shalay
dhufeyska ku wada jiray maanta dhiiggoodii la isku xalaaleeyo.
Maanta cadowgeenna isi soo gaashaanbuureysanaya ayaa ciiddaas ka
badan. Cudur dhexdeenna ku beerma iyo cuddudeenna oo kala dhantaalantana
waxaa laga dhaxlayaa cawaaqibxumo ay ka soo kabashadeedu adkaan doonto.
In shalay markuu cadowgu na gumaadayay aan god yar ku wada gabbanno.
Maanta, markaan guuleysannayna uu gayigii oo dhami nagu filnaan waayo,
waa gaf aan garowshiinyo laheyn ee Godinliqeyaasha gurracnaanta wadana
ha laga gaashaanto. Waa ayaandarro in wax shalay gumeysigii soo duulay
uu ku guuldarreystay, maanta gacmo Soomaaliyeed lagu hirgaliyo,
walaaluhuna ay is gowracaan.
- “Ciidankii midnimo giigsanloo aan la kala gaynin
- Dadweynuhuna garabsiinayaa laga gariiraaye
- Haddii geeshku tafaraaruqoo hamigu soo gaabto
- Garwadeen hadduu waayo uu gabo hoggaankiisu
- Haddii gaasaskii qeybihiyo guuto kala yaacdo
- Ururkuna uu kala gaardiyoo horinba gees aaddo
- Haddey kooxdii sii googo’doo leysku geli waayo
- Oo unugga gow iyo gish ma leh garashadii siiso
- In sidii galley daadsan meel loo gurbiyo aayar
- Gumeysigey bishaaro u tahoo waa gedduu rabaye
- Kuwa wadajir ka gadoodayee goonni wax u raadin
- Waa gurracni waxay doonayaan gacallayaaloowe
- Ka gaashaanta godin qaar liqoo gabbanayaa jiraye.”
- (Guubaabo,
Nofeembar 2008)
Dabin halis ah iyo Deel-boqol-dhibcoodle:
Muddo dheer waxaa ummadda Soomaaliyeed ku socotay qeybqeybin reereed
iyo mid degaan, iyadoo ujeeddadu ay tahay in la wiiqo quwaddeeda iyo
qarannimadeeda. Waxaa loo qurbay; jilibjilib, jufojufo, degmodegmo iyo
tuulotuulo. Kala hormeyntaas ku dhisan dhalashada iyo degaanku inkastoo
ay ilaa xad hirgashay, haddana waxay u muuqatay mid heerkii la rabay ka
hooseysa. Taasina waa tan keentay in mar kale la maleego hagardaamooyin
cusub oo howl iyo hanti badan lagu bixinayo.
Maanta, waxaa si aad ah loogu ololeynayaa qorshe-dhagareed lagu
abuurayo qoqob cusub oo diineed. Waxaa sii badanaya kooxo kala aragti
ah oo iska soo horjeeda una muuqda kuwo aan ku baraarugsaneyn qorshaha
cadowga ee ah “ Qeybi oo xukun” iyo halista uu kalataggu leeyahay.
Marka laga reebo hurinta dagaallo sokeeye oo lagu hoobto, danta ugu
muhiimsan ee dabinkan cusub laga leeyahay waxey tahay; in dad badan oo
aan waxgarad aheyn loo muujiyo in diintuba ay tahay wax kooxo
damaaciyiin ahi ay danahooda gaarka ah ku raadsadaan. Wuxuu ku talagalku
yahay in la jihowareeriyo oo shaki lagu abuuro inta daacadda u ah ee u
heellan difaacidda diintooda iyo dalkooda, is aaminaaddii iyo
kalsoonidiina meesha laga saaro. Si gaar ah waxaa duullaan loogu yahay
oo ceebo loo daydayayaa culimada diinta iyo doorkooda sharfan. Midda ugu
daran ee maanta Soomaalida ka dagi la’ina waxay tahay; in
dibindaabyadaan halista ah iyo dirir-doqomeedka socota loo adeegsado
ayna hormuud ka yihiin qaar duub culimo leh, damiirkuse uu wax kale
yahay.
- “Dadka Shiikh wacdinayoo
Dusha taqi la moodoo
Ilmadiisu daaddoo
Wax is daba marsiiyoo
Dir kaleba qalbigu yahay
Deel boqol dhibcood liyo
Amuuro lagu diimaa
- Ku soo biiray dunidoo
- Yaab baa dig soo yiri”
- (Dawo,
Nofeembar 2003)
Waxaa haddaba lagama maarmaan ah; in si aad ah looga digtoonaado kuwa
dabinnada maleegaya, kana faa’ideysanaya
jacaylka ay dadka Soomaaliyeed u qabaan diintooda Islaamka ah.
Arrinkaan wuxuu si gaar ah waajib uga saaranyahay, culimada
xalaalmiiratada ah ee waligood u taagnaa badbaadinta ummaddooda.
Shacabkana waxaa la gudboon in ay ciseeyaan culimadooda, kuna
garabgalaan howsha hiilka u baahan ee maanta hortaalla.
Ugu dambeyntii, kuwa uu shaydaanku u qurxiyay in ummaddii
dar-Ilaaheyku aamintay ay dabinno u maleegaan, waxaan dhihi lahaa;
haddaad diin leedihiin dib u xisaabtama, Daa’inkii idin abuurayna ka
baqa oo dulmiga qaawan daaya. Kan diida ee weli uu damac ka hayo inuu
dux ka helo dirir sokeeye iyo dhiigga maatida ee durduraya waxaan isna
leeyahay;
- “Danmooge Danmooge
- Direys culumoodle
- Hoostana dibindaabyo
- Duul kale u adeegga
- Siraha dusintooda
- Guureynta ma daaye
- Markuu digsi soora
- Diinnaarro u jeedo
- Dhareerku ka daate
- Dibnaha dhaqdhaqaaqa
- Inaad digrineysood
- Quraanka dareerin
- Xadiisyo daliishan
- Kii daacad u haysta
- Haddaad ku dabeysood
- Shacbiga ku dageyso
- Inuu Daa’in weyne
- Ku daalacanaayo
- Malaa’ig diyaar ah
- Iney dambigaada
- Diiwaanno ku keydin
- Ku daabaco buugga.”
- (Danmooge,
Sebteembar 2008)