Muuqaallada hoggaamiyaha xun

Dhowr qof oo akhriyey qaybo ka mid ah buugga ‘Hoggaamiye’ ayaa iga codsaday in aan wax ka bidhaamiyo muuqaallada iyo sifooyinka hoggaamiyaha xun.

Waxaan leenahay, hoggaamiyaha xummi wuxuu ka mid yahay calaamadaha qiyaamaha. Aba-Hurayra (RC), wuxuu ka wariyey Rasuulka (SCW) xadiis micnihiisu ahaa ‘marka awooddu gacanta u gasho dad aan ehel u ahayn, filo qiyaamaha’. Hoggaamintu ma aha wax cidla iska taalla; ma aha wax lagu helo baqtiyaanasiib; ma aha wax, sida neef ‘muquuno’ ah, qofka la iska siiyo; ma aha ‘ku qabso ku qadi mayside’. Hoggaamintu waa ammaano, waa mas’uuliyad, waa balanqaad la iskala xisaabtami doono adduun iyo aakhiro labadaba. Hoggaamintu waa xirfad; waa aqoon; waa waaya’aragnimo; waa diyaargarow. Sida ay mustaxiil u tahay, in dadku naftooda ku aamminaan, si uu qalliin wadnaha ama maskaxda ah ugu sameeyo, dhakhtar aan waaya’aragnimo iyo sumcad wanaagsan lahayni, ayay mustaxiil u tahay in ummad masiirkeed loogu aammino qof aan hoggaamiye sax ah ahayn.

Sida VanVelsor (1996) iyo rag kale tilmaamaan, hoggaamiyaha aan saxda ahayni waa mid: xirfaddiisu yartahay; garaadkiisu hooseeyo; laguna yaqaan kalsooni darro, cuqdad, caajis iyo go’aan xummo. Kellerman (2004) hoggaanka xun wuxuu u kala saaraa laba nooc: kuwo wax qabadkoodu xun yahay iyo kuwo aan qiyam (value) iyo akhlaaq lahayn. Nooca hore, waxaa sababa aqoon darro iyo ad-adayg. Nooca danbana waxa gundhig u ah: jahli, khiyaamo iyo doqonimo. Hogan iyo Hogan (2002) sababta ugu weyn ee hoggaamiye ka dhigta mid xun waxay ku tilmaamaan aqoon darro la xiriirta akhrinta, turjumida iyo fahanka dhacdooyinka. Dotlich iyo Cairo (2003) waxay iyana taxaan waxyaabo badan oo aasaas u noqon kara in hoggaamiye xumaado. Waxyaabahaasna waxay ku daraan: kibir, degganansho la’aan dhanka caadifada ah, cabsi joogto ah oo ka hor istaagta in uu go’aan gaaro, kalsooni xumo, is-buufin, is-cajabin, iyo in uu ku mashquulo wax aan qiimo lahayn. Ibn-Khalduum, kitaabkiisa Al-Muqaddimah, wuxuu ku doodaa in hoggaanku xumaado markuu fahmi waayo xarriga isku hayo isaga iyo shacabka. Xarrigaas, oo Covey (2002) ugu yeero kalsooni, waa xabagta ama koollada isku haysa hoggaamiyaha iyo shacabka.

Waxaan leenahay, sida Samatar iyo Samatar (2002) soo bandhigaan, hoggaanka xumi, ma aha mid la soo bilowday dagaalka sokeeye, ee wuxuu soo bilowday xilligii daakhiliyada. Laga soo bilaabo xilligaasna, qiyam (value), aqoon iyo waaya’aragnimo kama mid ahayn waxyaabaha lagu xusho hoggaamiyaha. Tusaale ahaan, sebenkii daakhiliyadii, Cismaan Yuusuf Keenadiid oo wax ka bidhaaminaya dadkii qabtay hoggaanka ummadda waa tuu lahaa “Teersana rag aan dhigan markii taladii loo dhiibay”. Xaaji Aadan Af-Qaloocna waa tuu isna lahaa ‘Aqoon lala colloobiyo jahliga amarka loo dhiibay”. Faarax (1990), buuggiisa Xeebtii Geerida, mar uu sawir ka bixinayey dadkii Maxamed Siyaad Barre jaggooyinka muhiimka ah u dhiibi jiray wuxuu tilmaamay in dadkaasi ahaayeen kuwo aqoon ahaan, maskax ahaan iyo akhlaaq ahaanba hooseeya. Cabdi Muxumud Ammiin oo isna tilmaamaya kuwa maanta madaxnimada loo dhiibo waa tuu lahaa “wasiir beeli keentow aqoon buuran maad lihid”.

Waxaan ku soo gabagabaynayaa tixo aan ka soo qaadanayo laba gabyaa oo caan ah. Kan hore, waa Xaaji Aadan Af-Qalooc. Xaajigu, isagoo ka dardaarmaya dadka qabanaya mas’uuliyada ummadda wuxuu yiri “Mas’uuliyadu waa adagtohoo waa ammuur culuse; ardaal iyo nimaan qaadi Karin looma aamino’e”. Kan kalena waa Cali Axmed Raabeh. Cali oo isna nal ku shidaya dadka ummadda masiirkeeda marooqsaday waa tuu lahaa “dabar looma dhiibteen kuwaad daba xadrayseene”. Haddaba, aan dib isugu laabano oo iswaydiino “maxaa damman inaka dhigay?”

Idanka Eebe, su’aalaha faraha badan ee ay I soo waydiiyeen dadka akhriyey buugga ‘Hoggaamiye’ midba maalin ayaan wax yar ka bidhaamin doonaa. Jawaabtan kooban, waxaad iyadoo aad u faah-faahsan ka daalacan kartaa buugga ‘Hoggaamiye’. Si aan kuugu sheego meesha kuugu dhow ee aad ka heli karto, fadlan la soo xiriir qoraaga.

Halkan ka eeg qoraal ka hadlaya Buuga Hoggaamiye ..Akhri

Saciid Cali Shire
Buuh Publications LTD
Leicester, UK

t. 00 44 (0) 783 8236 171
e. saidshire@hotmail.com

Faafin : SomaliTalk.com | July 07, 2009