XUS XANUUN IYO MURUGA LEH
SANAD GUURADDII 49KII XORNIMADA IYO MIDEYNTA SOOMAALIYEED.
Qore:
Dr. Cabdulqaadir Cali Bolay
Email: bollay@hotmail.com
Waxaan maanta faraxad ay murug ku dheehan ii ah in aan halkaani hambalyo
iyo bogaadin ba ugu diro dhammaan ummadda soomaaliyeed meel kasta ee ay joogaan,
maanta oo ah maalin weyn iyaddoo maanta ay ku beegan tahay 1da Luuliyo oo ah
maalintii xornimadda iyo israaca waqooyi iyo koonfur . Runtii dad fara badan baa
u soo halgamay oo naftoodda qaaliga ah u soo huray xornimadda oo aan maanta
haysano iyo calanka sharafta leh oo muujinaya haybadda iyo sharafta qaranimo ee
dalka iyo dadka soomaaliyeed, waxaa dhab ah in xornimadda ay ku timid dhiigii
shacabka soomaaliyeed oo naf iyo maalba u huray {Gobanimaddu waa geed ku baxa
dhiiga dadweynaha}. Gobanimaddu waxaa lagu keenay halgan wada jira iyo midnimo
wadaniyad xambaarsan . Hadda ba maanta waxaa nasiib daro iyo muruga ba ah in
mirihii gobanimadoonka ay ku burburaan gacan soomaaliyeed oo aan dan ka lahayn
dadka iyo dalka ba , kuwaasoo ogolaaday in dalka ku shubaan qashin isla markaasi
na raali ka noqday in ay ka tanaasulaan qadiyaddii soomaali weyn taasoo nasiib
daro ku ah jiilka maanta soo koraya . Sidaasi darteed waxa waajib inaga saaraan
inta aan nool nahay in aan shacabka u soo ban dhigno halgankii ay soo galeyn
halyeyadii soomaaliyeed oo keenay xornimada maanta haysano .
Waxaan ayaan daro ah in dawlad kasta oo la soo dhisa in ay burburto oo ay
hor istaagaan kuwa aan marna ba ogeyleyn in ay dalka xasilooni dib ugu soo
noqoto , waxayna shacabka soomaaliyeed maanta u horseedeen bubur hor leh oo ku
saleysan arrimo diimeyd , taasoo ka fool xun tii hore oo ay salka ku heysay
qabiil , rajadii shalay waxay noqotay mid bohol dheer ku dhacday , Ilaahay ka
cabsadda ee ummadda ha la badbaadiyo , shacabka soomaaliyeed weligiis muslim
ayuu ahaa ma ah in kuwa diin ku soo gabanaayo in ay baneystaan dhiiga dadweynaha
soomaaliyeed oo maalin walba lagu gumaado gudaha dalka , kuwa kale na ay ku
dhibaateesan yihiin dibadda . waxaan ilaahay ka rajayneynaa in uu xaqa tuso kuwa
maanta isku leynaaya diin, balse kuwa dagaalamaya waxay aniga ila tahay in ay
yihiin kuwa camiil ah oo ku shaqeynaya dano ajnabi ah oo damacsan in ay
soomaaliya ay marna mid noqonin {waa soomaalidii xorta ahay} oo ay u kala
qaybsamaan iyo dagmooyin yar yar oo ay yeeshaan 5 madaxweyne, ujeeddada ka
dambeysa na ay tahay in la aaso qadiyaddii loo soo dhintay oo ahayd soomaali
weyn in maanta maalmaha ka mid ah in la gaari doono balse maanta la isku saliday
soomaalida dhexdood .
Intaasi ka dib haddii aan si kooban u xuso June 26, 1960kii xorriyadda
gobolada waqooyi iyo maalinta July 1, 1960kii goboladda koonfur ahna maalinta
israaca labada gobol , waxaa maanta xusid mudan maanta oo ah sannad guuradii
49aad ee xornimada soomaaliya iyo mideynta labada gobol waqooyi iyo koonfur ,
waa maalin weyn oo taariikhi ah qiimo iyo qadarin ba ugu fadhido ummadda
soomaalyeed , waa maalin xusid mudan , runtii waa maalin aan la ilaabi karin ,
waa maalintii calankeyna la taagay waana maalinta gunnimadda aynu ka baxnay ,
sidaasi darteed waxaan dadweynaha soomaaliyeed ee ku nool guddaha iyo dibadda
ba ku boorinayaa in ay xusaan meel kasta oo ay joogaan, maxaa yeelay caruurta
maanta ku dhallatay dibaddaha ama ku soo barbaaray fikrada kama haystaan
qiimaha weyn ee ay maalintaani ku fadhido waa arrin muhiim ah oo loo baahan
yahay in lagu baraarugo .
1da Luuliyo waa maalin xusuus weyn ku leh dhamaan ummadda soomaaliyeed
runtii xornimadda ummadda soomaaliyeed si sahlan kuma imaanin balse halgan culus
ayaa loo soo galay runtii dad badan ayaa dhiigooda u soo huray sidaasi darteed
waxay naga mudan yihiin dadkii naftooda u soo huray in aan xusno , xisbigii SYL
koonfur iyo SNL waqooyi oo xusid mudan doorkii ay ka soo qaateen soo dhallinta
xornimada maanta aynu haysano , shacabka reer waqooyi waxay go’aansadeen in ay
soo raacaan walaalahood konfureed, maxaa yeelay waqooyi had iyo jeer waxay
hamineysay ama ay ka shaqeyn jirtay midniamda soomaali weyn , taasi waxaa daliil
cad u ah in cuqaashii goboladda waqooyi 1946dii waxay ingriiska ka codsadeen in
soomaaliya u mideyo iyagoo ku adkeyey ingriiska inuu isku daro 5ta soomaaliyeed
, sannadkii 1947dii mar labaad codsi kale ay u ueediyeen ingriiska iyagoo ku
adkeynaayey in soomaali mideysan la helo oo ingriiska hogaanka u qabto isla
markaasi na gaarsiiyaan xornimo taam ah oo ka kooban soomaali weyn, qoraalkii
Uurdoox u gudbieyey uu ku sheegay in 90% ummadda soomaaliyeed ay isku raacsan
yihiin in ay helaan xornimaddooda iyagoo mideynsan 5ta soomaaliyeed ah ,
maadaama ingriiska gacanta ugu jirtay inta badan ee qeyba soomaaliya, taasoo
ahayd himilada shacabka soomaaliyeed .
Haddii aan si kooban u dul maro taariikhda 1Luuliyo oo ah maalin weyn oo aan
lagu soo koobi karin qoraalkani balse waxaan jaclahay in aan wax yar ka xus : ,
· bishii September 1949kii United Nation ka shirweynii ay yeesheen
waxay go’aan sadeen in soomaaliya loo dhiibo maamulkeed Dawladda Talyaaniga ,
iyadoo 4tii dawladoodoo ah kuwii ku guuleystay dagaalkii labaad ee adduunka ay u
ahaan doonaan la talinta maamulka in muddo 10 sano ah la gaarsiiyo xornimo .
· Bishi April 1da Taliyaniga wuu ingriska kala wareegay Mamulki dalka
Soomaliya.
· 12KII oktobar 1954tii waxaa la gudoonsaday in Dalka loo sameeyo
calan,kaasoo noociisa ah blug oo dhexda kaga taal xidig cad oo shan geesoo ah,
taasoo micno weyn ku fadhiday , macnaheeduna yahay shanta SOOMAALIYEED oo
1884tii shirweynihii Berlin lagu qaybsaday soomaaliya .
· 1954-1958dii waxaa la qabtay dorashooyinkii golayaasha degaannada
dalka oo dhan waxaa kaloo la abuuray golaha sharci dejinta.
· 29kii April 1956dii WAXA LA QABTAY DOORASHOOYIONKII siyasadda
lagana soo doortay dalka oo dhan. Golahaasi wuxuu ka goonaa 70 kursi. 60 ka mid
ah waxaa loo qeybiyey xisbiyadii tartamayeyt , SYL waxay heshay 43 kursi ,
Xisbiya na 13 kursi , 10 kursina waxaa loo qeybiyey ajaanibta dalka ku noolaa
, (a) Talyaani 4 kursi (b) Carabta 4 kursi (c) Pakistan 1 kursi (d)
Hindi 1 kursi , Xisbiga Dimoqaradiga 3 kursi iyo Xisbiga Midowga M 1 kursi .
Golahaasi oo ahaa kii golaha shacabka ee la soo doortay waxaa guddoomiye ka
noqday Mudane Aadan Cabdulle Cismaan .
· 7dii Maajo 1956dii SYL waxaa loo xilsaaray inay soo magacawdo
Ra’iisal Wasaare , Ra’iisal wasaarihii ugu horeyna waxaa loo soo magacaabay
mudane Cabdullahi Ciise Maxamoud oo soo dhisay dawlad ka kooba Ra’iisal wasaare
iyo 5 wasiir
· 1959kii CABDULAHI CIISE uu soo dhisay dawlad ka kooban Ra’iisal
Wasaare iyo 10 wasiir .
· 12 April 1960kii waxaa la dhisay ciidan xooga dalka soomaaliyeed
oo uu hogaaminaayay Allaha ha u naxriistee General Daa’uud Cabdulle Xirsi ,
khudbadii ugu horeysay ee uu soo jeediyey Allaha ha u naxriistee wuxuu yiri, “
Maanta waxaa la aasaasay Ciidankii dalka daafi lahaa haddii cadaw ku soo
gardarooda ama ku soo duulo “.
· 1da Luuliyo 1960kii oo ahayd maalintii xurnimada iyo isku darkii
koonfur iyo waqooyi. Golahii barlamaanka na wuxuu ka koobnaa 123 xubnood,
koonfur waxay lahayd 90 xubnood waqooyina 33 xubnood .
Shirkii ugu horeyey ee barlamaanka uu qabto waxaa ka soo qeyb galay 115
xubnood inta kale na way ka maqnaayeen , shirkaasi na waxaa si buuxda lagu
doortay madaxweynihii ugu horeyey uu dalka yeesho wuxuu ahaa , Allaha ha u
naxriistee Mudane Aadan Cabdulle Cismaan , waxaana Ra’iisal Wasaare u noqday
Allaha ha u naxriistee Mudane Cabdirashiid Cali Sharma’arke .
Sannadkii 1964tii waxaa na dawladii labaad dib u soo dhisay Mudane
Cabdirisaaq Xaaji Xusein .
Bishii June 1967dii waxaa madaxweyne loo doortay Muddane Cabdirashiid Cali
Sharma’arke , oo soo magacaabay 15kii Luuliyo Ra’iisal Wasaare Allaha ha u
naxriistee Mudane Ibraahim Cigaal oo soo dhisay dawladii seddexaad .
Nasiib daro waxaa noqotay in 15kii Oktoober 1969kii lagu dilay magaalada
Laas caanood madaxweynihii dalka Cabdirashiid Cali Sharma’arke oo booqasho ku
maraayey goboladda waqooyi .
Dilkaasi ka dib 21kii Oktoobar 1969kii waxaa dalka qabsaday ciidanka (Golaha
Sare ee Kacaanka Soomaaliyeed) oo uu hogaaminaayey Allaha ha u naxriistee
Maxamed Siyaad Bare. Sannadkii 1976dii waxaa lagu dhawaaqay Xisbiga Hantiwadaag
Kacaanka Soomaaliyeed (Somali Revolutionary Socialist Party) , ilaa iyo
burburkii taasoo burburtay 26kii Janaayo 1991kii , ilaa iyo maanta weli la
la’yahay dawlad awood badan oo dalka oo idil maamuli karta , waa musiibo ku
habsatay shacabka soomaaliyeed oo sumcad iyo haybad ba ku lahayd adduunka hase
yeeshee nasiib daro maanta ummadda soomaaliyeed ay noqdeen dad aan qiimo lahayn
maxaa yeelay haddii aadan lahayd dawlad lagu qiimo runtii waxaad tahay qof aan
qiimo lahayd , waxaan maalin walba aragnaa in dadkeyna lagu dilo gudaha iyo
dibadda ba cid ka hadasha na aysan jirin.
Waxaanu ilaahay ka baryeynaa inuu dib u soo celiyo sharaftii iyo haybaddii ay
lahaayeen shacabka soomaaliyeed . Geedi socodkii qaranimo waxaa salka u siibay
waxma garad soomaali ku sheeg ah oo u adeegaya isticmaarka cusub kuwaasoo aan
marnaba ogoleyn in ay dalka ka dhallato dawladda mideysan oo hogaanka u heysta
ummadda soomaaliyeed .
Abdulkadir Ali Bolay
Email: bollay@hotmail.com
Sannad
Guuradii 66aad ee Halgankii Xisbigii SYL. Haheyskii Xisbiga:
Qabiil Qaran ma dhiso
Faafin : SomaliTalk.com | July 2, 2009 |