Magaalooyinkii oo lagu ururay 

Ummada kasataa waxay soo martaa marxalad laga yaabo in ay iyada u gaartahay, hadaba hadii aynu marxaladaha ay Soomaaliya aynu soo martay wax ka yara taabano, gaar ahaan dhinaca magaalaynta iyo deegaanka oo ah kuwo isku xidhan. Heerarka ay soo martay Soomaaliya waxaynu u kala qaybin karnaa marxaladihii hore ee magaalaynta sida magaalooyinka Muqdisho, Harar, Saylac iwm. Waqtigaa magaalooyinku waxay lahaayeen hab dhaqan sida maamul iyo adeeg oo ay ku horumareen. Socdaalkii Abu Cabdullah Muxammad oo loo yaqaano Ibnu Batuuta uu ku maray magaalooyinka Saylac iyo Muqdisho horaantii qarnigii 14aad wuxuu kaga waramay arimo la xidhiidha hab magaaleedka, hogaanka, dadka, dhaqanka iyo dhaqaalaha, sidoo kale magaalada Herar ayaa qoraayo badan ay wax ka qoreen, hadaba si aynu u soo gaabino nuxurka maqaalka hadii aynu intaa ku dhaafno marxaladaas, bal aynu usoo noqono dulucda iyo marxaladihii ku xigay. 

Qarnigii 19aad waqtigii gumaysigu dunida uu ku fidayey iyo isbedeladii magaalaynta waqtigaas waxaa Yurub, Maraykanka iyo meelo kaleba ka jiray xaalado aan sahlanayn oo marxalada isbdelka magaalayntu ay ku jirtay. Waqtigaas waxaa Soomaaliya lafteeda ka bilowday xaalad taas la mid ah, kaas oo lahaa laba weji oo kala duwan. Weji wuxuu ahaa magaalooyinkii ay sameeyeen dhaqdhaqaaqyadii gumaysiga ka soo horjeeday, wejiga kalena wuxuu ahaa mid gumaysigu hogaaminay. Habkan danbe ayaa Soomaaliya ka hanaqaaday, kadib marjii la wiiqay kacdoonadii gumaysiga ka soo horjeeday. Haddaba wixii waqtigaa ka danbeeyey Soomaaliya korodhka magaalayntu wuxuu ahaaa mid isa soo tarayey, taasoo ay kala mid ahayd isbedelada aduunka ka socday, inkastoo ay jireen dhibaatooyin badan oo xaga aasaaska (infrastructure) ah. Si kastaba ha ahaatee magaalooyinkaas waxay laahaayeen maamul, kala danbayn iyo nadaam adeeg oo gumaystayaashu ay dejiyeen, kadibna waxaa nadaamkaa dhaxlay dawladihii kala danbeeyey inkasta aanu noqon mid la jaan qaada horumarkii magaalooyinka aduunku ku socday, hadana haba koobnaade magaalooyinku waxay ahaayeen kuwa nadaamkaas ku sii socda oo koraya ilaa laga gaadhay waqtigii dagaalada sokeeye ay dalka ka bilaabmeen. 

Wixii waqtigaa ka danbeeyey waxaa magaalooyinku soo mareen laba isbedel oo la odhan karo isku waxaqti ayey ahaayeen, kuwaas oo kala ahaa waqtigii dagaalada sokeeye ee waawayni ay soo gaadheen magaalooyinka intii u dhaxaysay 1988-1995, taas oo ahayd marxalad dadku ay marba dhan isu buuranayeen. Waxaa meesha ka baxay maamulkii iyo hab dhaqankii magaalooyinku ay lahaayeen. Waxaa magaalooyinka ka dhacay fawdo iyo dagaalo curyaamiyey nadaamka iyo adeegii muhiimka u ah nolosha. Waxaa u soo guuray dad badan oo aan hogaan lahayn, waxaana la odhankaraa wuxuu ahaa waqti magaalooyinku ay masaafo wayn hoos u gooyeen. Marxaladaa waxaa ka danbaysay marxalad kale oo taas aan waxba ka sahlanayn. Intii u dhaxaysay 1996-2008 waxaa weli saamayn wayn ku lahaa magaalooyinka dhaqamadii laga dhaxlay dagaalada sokeeyey. Magaalooyinku ma aanay helin hogaan dhamaystiran iyo adeeg gaadhsiisan heerkii loo baahnaa. Labada marxaladood ayaa ahaa kuwo isku dhaw sidaa awgeed waxaa la odhan karaa ma aanu jirin farqi wayn oo u dhaxeeyey marka laga eego dhinaca horumarka, laakiin wuxuu noqon lahaa belowga isbedel wanaagsan, hadii la heli lahaa hogaan wanaagsan. Magaalooyinka ayaa waxaa ka sii jiray xaalad ay weli la ciirciirayaan isbuurashada dadka, sababo la xidhiidhay duruufo badan oo isbiirsaday oo aad u adag, kuwaas oo u baahanaa maskax iyo iskaashi u baahan. 

Marxaladan danbe ayaa ku soo beegantay waqti ay ganacsatada iyo qurbajoogta Soomaaliyeed bilaabeen sidii ay dalka u maal gashan lahaayeen, inkastoo la odhan karo meelaha qaar waxaa ay hakiyey dagaalada qabqablayaashu ay hogaaminayaan ee marba ka soo cusboonaanaya iyo faragelinta shisheeye, khaasatan magaalooyinka ku yaala koonfurta.

Hogaan la’aanta jirta awgeed korodhka magaalooyinku ma uusan noqon mid qorshe, nadaam iyo istaraatiijiyad ku socda isla markaana leh asaaska iyo adeegyada muhiimka u nowon kara isbedelada bilowga ah ee dib-u-cusboonaaday. Wuxuu ku bilowday fawdo iyo qorshe xumo wayn, sidaa ayuuna ilaa iyo hadda ku socdaa, iyadoo loo sababayn karo arimo kala duwan. Isbedelka ayaa bilowday waqti duruufo la xidhiidha xaga maamulka, aqoonta, farsamada iyo aasaaska intuba aanay jirin. Dadka ayaa magaalooyinka ugu soo qulqulayey si aan qorshaynayn oo xad dhaaf ah, taasi waxay keentay in ay ka abuurmaan dhibaatooyin kale oo aan lagu talo gelin. 

Maalgashiga ganacsatada iyo qurbajoogtu wuxuu noqday mid aan helin daraasado la xidhiidha sidii iyo habkii ay dalka ku maal gashan laaheen iyadoo aanu jirin deganaansho wanaagsan oo maal gashigaasu u baahnaa, isla markaana wuxuu ahaa mid aan habaysnayn wax mideeya (organisers and advisers) aan lahayn, taasi waxay keentay in magaalooyinka ay mar kale dad badan isku buurtaan. 

Dad badan oo qurbojoog ah ayaa dhulka miyiga ah ka soo xereeyey kumanaan qoys oo xoolo dhaqato ahaa, kuwaas oo manaafacaadsan jiray kuna asturnaa xoolahooda Dadkaas ayaa ku soo xerooday magaalooyin aanay ka jirin asaas muhiim ah sida shaqooyin, waxbarasho wanaagsan, adeeg, maamul iyo nabadgelyo wanaagsan toona. Waxay dadkaasu la kulmeen dhibaatooyin kale oo badan sida deegaan xumo, shaqo la’aan iyo dakhli ku filan oo aan u diyaarsanayn, waxaa kale oo dhici karta in xataa marmarka qaarkood qofka reerka meesha dejiyey uu ahaa hal qof, isagana ay ku iman karto duruuf aan lagu talo gelin, deetana ayba halkaas halis ku gasho noloshii reerka oo dhan. Waxaa dadkaasi markale ay magaalooyinka ku soo biiriyeen boqolaal kun oo dhalin yaro ah oo aan lahayn tab iyo xirfad ay ku shaqaystaan. 

Dhalinyaradaa intooda badan ayaa ku biira buushashka¹, halkaana ku barta qaadka iyo dhaqan xumada. Intooda badana waxay noqdaan wax qabqablayaasha askar u noqda, kuwo ku biira mooryaanta, qaarkoodna waxay noqdan wax badaha isku biimeeya iyo wax gidaarada taagan. Waxaa la ii sheegay in dadkaas aanay ka soo bixin wax la taaban karo. Arintaasu masiibada dhaqan dhaqaale ee ay keentay ma aha mid halkan lagu soo koobi karo, mana aha wax la fudaysan karo.

Muhiimada ilaha dhaqaale ee soo jireenka ah:

Ilaha dhaqaale ee soo jireenka ah way ka qarash iyo hawl yar yihiin in wax cusub la abuuro, dadkuna si dhaqan ahaan ah ayey ugu samir iyo xirfad badan yihiin, wax-ka-bedel kastaa oo lagu samaynayana wuxuu u baahan yahay istaraatiijiyad iyo iskaashi badan. Hadaba siyaabaha wax looga bedelo karo xoolaha nool ee Soomaaliya waxaa la qaadan karaa arimo badan oo la daraaseeyey, sida:

• Waxaa haboon in laga waantoobo in magalooyinka laga dhiso guri aan biyo, koronto, ammaan iyo raaxo (sanitation and service) toona lahayn, waxna hoos oolin, deetana dadka laga soo barakiciyo xoolahooda, iyadoo la keenayo magaalooyin aanay ka jirin hogaan, maamul, nabadgelyo sugan, nadaam dhaqaale, mid shaqo iyo adeeg kale tooana. Si arimahaa wax loga qabto waxaa loo boohan yahay in ilaha dhaqaale ee soo jireenka ah dib loosoo nooleeyo isbedelna lagu sameeyo (livelihood economic renovation), waayo weli aasaas adaga ayaa ka sii nool iyadoo la qaadanayo sida:
   
• In feker cusub lala yimaado sida ugu fudud ee loo dejin karo xoolaha nool.
   
• In dadka loo jiheeyo hab wax soo saar, in la baro habka iskashiga iyo shaqada
   
• In la maal gashado dhulka miyiga ah, shaqo shan dheefood ah dheh, ama shan shinbirood oo aad hal dhagax ku wada dishay, sidee?

• In dadka aan laga bara kicin xoolahooda, balse la tayeysiiyo iyadoo wax laga bedelayo habka maanta, sidoo lake wax laga bedelo habka ah masaariif bixinta ku dhisan ee hadda ay qurbajoogta intooda ban la daalaa dhacaynayaan.
• In dadka iyo xoolaha la wada dejiyo dhulka miyiga ah halka hadda ay xooluhu iyo dadkuba yihiin kuwo socda.
• In koox koox la isu bahayto intii isku deegaan ah oo doonaysa inay wax wada qabsato, isla markaana isku maal iyo muruq biirsadaan oo ceelal biyood qotaan isla markaana qalabka beeraha wada iibsadaan, hadii qalabku qaali noqdo waxaa la heli karaa dad iyagu qalabka keensada oo laga kiraysto.
• Duruufaha jira in isbedel laga bartaa isla markaana halkii marka dadku toosaan ay magalooyinka aadi lahaayeen uu qofku dhanka beertiisa aado iasagoo 8-10 saacadood marka uu soo dhaqaysto u qado doonto mesegada gurigiisa laga sameeyey.
• In la helo dad ka talo bixin kara habka deeganka (qiso dhacday²) iyo in hab is iskaashatooyin ah loo dego si loo wadaago waxyaalaha aasaasiga ah sida waxbarasha, dukaanka, Bankiga iwm.

• In ganacsatada iyo dadka maalqabeenka ay ka qayb qaataan qaabka dejinta iyadoo la adeegsanayo istaatiijiyad isla markaana hab shareecada wafaqsan la waafajin (Islamic credit system) ayo.

• Dagaalkii labaad ee aduunka markii Nazigu Yuhuuda baacsanayey waxaa Yurub ka abuurmay halgan lagu badbaadinayey da’yartii Yuhuuda. Waxaa ka mid ahaa halgankaas in dhulka qaboobaha ah isla markaana kaymaha ah ee Sweden iyo Norway u dhexeeya la isugu geeyo caruurtii Yuhuuda. Waxaa halkaa looga dhisay herooyin wax lagu baro, qaarna dad gaar ah ayaa kafaalo qaaday. Waa dadkaas iyo wixii ay dhaleen dadka maanta aduunka meel laga maro la la’yahay. Markaa waxaa loo baahan yahay in loo hawl galo sidii dunida Carabta arintaa oo kale looga heli lahaa, kaas oo dibad iyo gudaba u dabooli kara.
   
• In loo hawl lago sidii wax looga bedeli lahaa bahka ay hay’adaha badidoodu u shaqeeyaan iyo sida sharci darada ah oo ay kaalmooyinka ku helaan kuna maamulaan, khaasatan kuwa UNka, tusaalooyin ayaan soo qaadan doonaa maqaaladeena danbe...

KF^A. (Consequences):

• 1 Arinta buushashka maqaaladeena danbe ayaan kaga hadli doonaa ee hamoogaan.
   
• 2  Koox qurba joog ah ayaa is urursatay waxay isu geeyeen hanti, ceel ayey qodeen, waxay sameeyeen beer cawska laga beero, nin ka mid ah ayaa hawshaa looga tegay. Beertii si wanaagsan ayey u hana qaaday, laakiin dadkii iyo xoolihii ayuu uga taag waayay, maalin kasta waa u dagaal iyo rafaad. Maalintii danbe ayuu goor galab ah u yimi iyadoo inta gabdho beertii jabsadeen laba awr oo caws ah ka rarteen. Wuxuu waydiiyey “maxaad beerta iiga gurateen”. Waxaa loogu jawaabay “waar orod isla hadal maadaa dhulka leh”, isagiina waa nin ay dhibaatadu ka badataye labadii awr ee cawska ahaa ayuu dab qabadsiiyey. Cabaad, labadii awr ayaa xanuunkii iyaga oo gubanaya midba dhan u caray. Gabdhihiina way carareen oo dadkii bay qaylo kula dhex dhaceen, laba nin ayaa qoryo la soo booday. Ninkiin Isagoo meeshii jooga ayuu arkay weerarka lagu soo yahay, dagaal baa halkaa ku dhex maray, labadii ninba wuu ugu hurgufay! Markii uu arkay meesha uu xaal maryo ayuu inta beertii dab qabadsiiyey cagaha wax ka dayey oo basaaboor uu mar hore meel ku tuuray inta la soo booday oo dalkii ka cararay. Wuxuu ku noqday meeshii uu markii hore ka yimi isagoo fara madhan.
   
• Bururka ku yimi rukumada bulshadu ku taagnayd waxaa ka mid ah hogaankii dhanka, arintaa maqaaladeena danbe ayaan ku qaadaa dhigi doonaa...
   

  :::QAADKA & SH. MUSTAFA:::

  Waxyeelada Qaadka iyo Muxaadarada aabaa qaatay! - Sh. Mustafe.. Akhris/Dhegeysi

• Yaa iska leh shirkadaha qaadka, dhibaatada dhaqan dhaqaale ee qaadku sababay, xagee bay ka timaadaa lacagta adag ee qaadka lagaga soo iibiyo Ethiopia, taas sida toga ugu shubmaysa, maqaaladeena danbe.
   
• Soomaali marduuf qaada helay waa majnuun falane
  Wuxuu diliyo intuu maydka la ordaayo
  Macnaha dawladnimo uma muraadaane!

Maqaalo sida isugu xidhan oo fure isu ah, la soco qaybaha danbe:

• Waa maqaalo taabanaya nolosha magaalooyinka sida adeega, deegaanka iyo maamulka, waxaan tusaale wanaagsan ugu soo qaadan doonaa Hargaysa aniga oo isku dayi doono inaan dhinacyo badan kaa tuso.
   
• 750 feet ayaa hoos ugu daagdegi doona dhinacyada maamulka, deegaanka, dhaqanka iyo dhaqaalaha.
   
• Waxaan soo qaadan doonaa  tusalooyin iyo dhacdooyin xaqiiqda ku qotoma oo kala duwan, kuwaas oo qaarna ay Hargaysa la wadaagto magalooyinka kale ee Soomaaliya qaarna ay iyada ugaar yihiin.

Nabadgelyada:

Waxaa la odhan karaa Soomaaliya guud ahaan dagaalkii sokeeye  95% wuu ka dhamaaday, marka laga reebo waxyaalaha uu ka tegay sida tusaaleheena KF^A, waxaa keliya oo nabadgelyada culayska ku haya xasaradaha ay abuurayaan kuwa maamulada sheeganaya, gunaanadka qaraaladeena danbe.

Ku dayosho:

• Booqo maktabada Gaandi, boostadii hore ee badhtamaha Hargaysa, dhulkii ma u socotaa? Horay ugu sii qaad hal ama laba buug oo wax-tar-ah ama adeeg kale oo muhiima ah...
   
• Maqaaladeena danbe, wadada ma ku safraysaa, booqo Sheekh, wax talo iyo tayeyn ah ma u haysaa hooyada waxbarashada? Waxaan soo qaadan doonaa muuqaal yar oo ku saabsan magaalada Sheekh.
   
• Akhri Maqaalka xiga...